ۇلى ءاز انالار – ولار كىمدەر ەدى؟
حاۋا انا – بۇكىل ادامزات قاۋىمىنىڭ ۇلى اناسى.
ءشامبۇل انا – نۇق پاي عامباردىڭ ادال جارى. ءدۇي ءسۇنبۇل، سەيسۇنبۇل، ءسارسۇم بۇل، بەيسۇمبۇل، جۇماز، ءشام ءبۇل، جەكسۇنبۇلداردىڭ اناسى. جالعىز قىزىنا اناسى ءشامبۇلدىڭ اتىن بەرگەن.
الداي انا – كەر ساق اب «سانسىز بابانىڭ» اناسى.
ءامينا انا – ار ساق اب «مۇڭسىز بابانىڭ» اناسى.
مات وپا انا – ۇلى الاش قاھاننىڭ اناسى.
ۇلساي ەمەر ء«پىر ءاز ساق» ابا – ۇلى الاش قاھاننىڭ جارى، قازاق قاھان مەن سوزاق قاھاننىڭ، قۇزىن ساۋعانىڭ اناسى.
بەكىراناس انا – ۇلى قازاق قاھاننىڭ ەكىنشى جارى، حالۇق ساق ابتىڭ اناسى.
قال نەشىم قاھارلى ءاز ماما «ناي» انا – كەرەيدىڭ ۇلى انالارىنىڭ ءبىرى. بۇل ۇلى انانى – ءوز داۋىرىندە انالاردىڭ كيەلى: «اق ءتوستى كيمەشەك، نوق تالى ءباتۋا باسى!» دەپ اتاپتى.
ءاز ءمۇسيا انا، ءاز كەبەجە انا، ءاز كەلۇن (دۋ انا) انا – قىپشاق بابانىڭ وسى ءۇش ايەلى 92 ۇل تۋعان. ولاردان 92 وردالى ەل تاراعان. ەكى ورداسىنان قالعانى عانا قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
ءاز سۇيكىم اي انا – قوڭىر اتا (سۇمبىلە) اۋليەنىڭ جارى.
ءۇر تۇرماق اۋليە انا.
ءاز ءبيبى شۇكىر ءۇزداناي ءنا زيلا انا – قارا بۋرا ءاۋ ليەنىڭ اناسى. قوڭىراتتىڭ قى زى.
ايشا ءبيبى ايكەر ءۇلىم اۋليە، 341 قاعانات ەل قاراپ تۇرعان تۇران ەلىنىڭ ۇلى پاتشاسى سارى وعلان قاراحان نىڭ قىزى.
ءاز قۇرنىز ايحون (ولەۋن سۇينىق) – شىڭعىسحاننىڭ انا سى، قوڭىرات ەلىندە بال قارايدان تارايتىن بەلشەرەك قاعاناتىندا «دالاشى» (سۇلتان) اتاعى بار داۋلەتتى قۇنداس باقتۋليدىڭ قىزى.
ءاز جەزبيكە ءشىلتاي انا اۋليە – كوكتىڭۇلىنىڭ اناسى. «قوس ءتۇيىن» اۋليەنىڭ ءبىرى.
ءاز سۇلپاناش انا اۋليە – كونتوستىكتىڭ (كوتەنشىنىڭ) اناسى. جولى ۇلكەن بايبىشە. «قوس ءتۇيىن» اۋليەنىڭ ءبىرى.
ۇرعاناي انا (دومالاق انا) اۋليە – شاعاتاي حاننىڭ جە ءتىنشى كەڭەسشى ءۋازىرى – ءبيى بولعان وڭتىقاي «دالا شى نىڭ» (سۇلتان) قىزى. بايتۇبەك (بايدىبەك) قوراشاۇلى ءۇيسىن «بەكتىڭ» ادال جارى. (حالقى مىزدا العاشقى «بەك» دەگەن شەن-اتاق العان ازامات).
الياسقاردىڭ تۇسىنىكتەمە-بايانى:
بىردە ورداسىندا تەكتىلەر مەن «ۇلكەن سەبەت» قۇرىپ وت ىرعان بەركە ناۋان حان ءتاۋ ەكەل التى الاش، التى ارىستى دۇنيەگە الىپ كەلگەن «مامالى ءاز انالاردىڭ» اتىن اتاۋعا ءداتى بارمايدى. وسىنى سەزگەن حالىق ءوزارا سىبىرلاسىپ، گۋىلدەي باستاعاندا، ءماۋ ران اقىرا مالداس بي ورنىنان تۇرىپ، قامشىسىن قولىنا الىپ، «داۋىلپاز – داڭ عى رانى» ءبىر سوعىپ، جاماعاتتى، حاندى وزىنە قاراتىپ:
كەلسەڭ، كەل ەي!
ساق ابادان حال نەشىم
قاھارلى ءاز ماما ناي!
انام جولى، ەلىم كەرەي،
جولىمدى بەر-ەي!
اشامايلى ارناسى،
الاش كيەلى كول-ەي! – دەپ، ءبىر توقتاپ:
ۋا، جاماعات قازاقتان!
باتا تىلەسەڭ ارۋاقتان،
جەبە تىلەمە ساداقتان!
مەن سويلەيىن، سويلەيىن!
كادە سۇراساڭ قوناقتار!
ۇلساي ەمەر ء«پىر ءاز ساق»
ابادان
قازاق، سوزاقتى تەربەتكەن!
«قوس ەمەر» قازىعۇرت
عۇمىر باس
كيەلى «بوزىم» بۇلاقتان!
التاي، مارال، مامالى
ارعۇندا تۋعان الىمساقتان!
حال نەشىم قاھارلى
ماماسى
كەرەيدى تۋعان قوساقتان!
ءمۇسيا، كەبەجە، كەلۇنىم
توقسان ەكى ۇل تۋعان
قىپشاقتان!
دانەكەر انا ۋاقتان!
ءولۋن سۇينىقتى ۇمىتپا
شىڭعىسحانداي ۇل تاپقان!
ءشىلتاي جەزبيكە ءاز انا
90 باۋلى قوڭىراتتان!
قۇمالاق انا نايماننان،
دومالاق انا دۋلاتتان!
اي، بەركە ناۋان ۇعىپ ال!
ون جەتى «بۇرىم»
بار زايساندىق،
ون جەتى قىزدى ەسكە الساڭ،
«جارعىڭا» جالاۋ تون
جاپقان!
قىر كورسەتىپ سويلەمە!
ەكى دۇنيەدە جول تاپپاس،
«كەرقىزدىنى» جىلاتقان!
قورقىتتاي وتكەن بابامىز،
«قىزدىڭ نالاسى ۋىز!» – دەپ،
التىن اياقتان جالاتقان!
اشامايلى كەرەيدە
ايىر قالپاق ايداھار،
قىتايدىڭ موينىنا قۇن ءىلىپ
«كەرقىزدىنى» سۇراتقان!
ارناسىن جيىپ كول ەتىپ،
توبەگە جيىپ ەل ەتىپ،
قولىنا تۋىن ۇستاتقان!
سۇقتانبا جاماعات،
كىم دەرسىڭ؟
وتكەندەرگە توقتاسام،
قاھارىنا مىنگەندە،
الاتاۋدان مۇز قاشقان!
قاراتاۋدان ءشول قاشقان!
قارسى الدىنان جاۋ قاشقان!
ء«تورت قۇبىلاسىنا»
جول اشقان!
ماڭدايىنان نۇر شاشقان!
«قوساقتا» تۋعان بابامىز
كىندىگىندە قىلىشقا
جارماسقان!
حال نەشىم قاھارلى
ماما «ناي»
اناسى «ورعۇلاس» كەرەيمىن!
«قاراعىم» – دەسە،
قاق تۇرعان،
پەرزەنتى ءۇشىن وت باسقان،
باسقاندا، باسقان ءىزى قالعان!
«اسىل كەرەي» – دەگەندە،
انادان تەكتى ۇل قالعان!
تەكتىدەن كيەلى تۋ قالعان!
وتكەندە كوشكەن
«عۇمىر ءاز»
بىزدە وتەرمىز جاماعات!
ءۋال جاھاندا كىم قالعان؟! – دەپ، ۇلى بي توقتاعاندا، ءوزى اي تا الماي ىشىنەن بۋىنىپ وتىر عان بەركە ناۋان حان ءتاۋ ەكەل ورنىنان تۇرىپ: ء«تاۋبا، ءتاۋبا، بي! تابالاما! تارات، تارات تاھۋا! تاھۋا! تاكاپپارلىعىم ەمەس! تاۋىپ ايتتىڭ، تاۋ باسىنان شايقادىڭ! تاڭدايى قۇدى عىم! ءتىفا، ءتىفا!» – دەپتى.
«مامالى» دەگەن ءسوز – كيەلى انالاردىڭ ءپىرى دەگەن ۇعىم. «حال نەشىم قاھارلى ءاز مامالى» وسى كيەلى انامىزدىڭ ارۋاعىنان قورىققان اتا-بابالارىمىز ءتىل سالتىنا اينالدىرىپ: ء«اردايىم ەستە ءجۇر ءسىن!» دەگەن نيەتپەن: ء«حالىڭ قا لاي؟ حال نەشىك؟» – دەپ، وسيەت ايتۋدى ناسيات ەتىپتى. سوندىق تان دا بابالارىمىز «ماما» ءسوزىن قولدانباي، «انا»، «اپا» دەپ ايتۋدى سالتقا اينال دىرعان.
«قاھارلى ءاز ماما ناي» ءسوزىن تاراتساق: «حال نەشىم ماما» انامىز ات ۇستىندە جاۋدان قاشىپ كەلە جاتقاندا، تول عاق قىسادى. ال جاۋ بولسا ىزىنەن قالمايدى. بولماعاسىن ءبىر جەر گە كەلگەندە اتىنان ءتۇسىپ، بوسانىپ، كىندىگىن قىلىشىمەن كەسەدى. وسى ۋاقىتتا جاۋ دا جە تەدى. ەلىنە دەيىن ءالى ءبىر كوشىم قاشىقتىق قالىپتى. ء«وزىم ءول سەم دە، ۇلىمدى ولتىرمەيمىن!» – دەپ، بالاسىن قورجىنعا شىرىلداتىپ سالا سالىپ، اتىنا اتىلا ءمىنىپ، قامشىنى اتتىڭ ساۋىرىنا باسىپ، باسىپ جىبە ءرىپ، جاۋعا قارسى شاۋىپ:
– كەلسەڭ، كەل-ەي! اتام كەرەي! – دەپ، ۇرانداپ ەكى ەتەگى جالبىراپ، ەكى توبىعىنان قانى سورعالاپ، قىلىشىن قولىنا الىپ، جاۋعا قارسى شاۋىپ كەلە جاتقان قاھارلى انانى كورگەن جاۋلار تاڭ قالىپ:
– ۋىز قارعىسقا ۇشىرادىق! و، ءاز ماما «ناي!» توقتا! توق تا! – دەپ، اتتارىنان قارعىپ ءتۇ ءسىپ، جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ، ەڭىرەپ كەشىرىم سۇرايدى.
«ناي» دەپ ەجەلگى ساقتار زامانىندا بابالارىمىز «ور عۇلاس» جولبارىستىڭ انالىعىن ايتىپتى. بۇل جولبارىستىڭ «نايى» دۇنيەگە ۇرپاق اكە لەر دە ول جەردەن تىرشىلىك يەلەرى بەزىپ كەتەدى ەكەن. سەبەبى بۇل انالىق قينالعان كەزدە كورگەن جاندىقتاردى شايناپ جوق قى لىپ جىبەرگەن. ءبىر ءوزى قالعاندا عانا جەردى قاۋىپ، تاستى شايناپ بارىپ بوسانعان.
وسى ۋاقيعادان كەيىن «قو ساق» دەگەن كيەلى ءسوز پايدا بولادى. ماعىناسى: «قانتوگىستە شاراناسىن قوساعىنا الىپ جاۋعا شاپقان قاھارلى انا!» دە گەن ۇعىم ەكەن. وسى ۋاقي عادان كەيىن جاۋلاسۋعا كەلگەن كەر ساق ابتىڭ ءبىر ۇرپاعىنان تاراعان «تاڭعۇر» تايپاسى با لا-شاعاسىنا دەيىن ءبىرى دە قالماي، كەلگەن ىندەتتەن قىرى لىپ كەتەدى.
حال نەشىم مامانىڭ اتىنا قاھارلى «ناي» دەگەن كيەلى ات قوسىلادى.
«مامالى» دەپ، 100-دەن اسقان ءوزى ءبىلىمدى، بىرنەشە كەلىنى بار دانىشپان انانى اتايدى.
«قىز مامالى» دەپ – 100-دەن اسىپ، ءومىر باقي تۋماعان انانى ايتادى.
«ماما» ءسوزى – الىمساقتان پايدا بولعان ۇعىم. «ماما اعاش» دەپ – ءبىر عاسىردان ار تىق تۇرعان جەمىس تالدى ايتقان. «ماما بيە» دەپ – 11-12 رەت قۇلىنداعان جانۋاردى ايتادى. ال «مامالى نايىز اجە» دەپ – ءبىر عاسىردان ارتىق ءومىر ءسۇر گەن كيەلى ءاز انالارىمىزدى ايتقان.
«كەرقىزدىنى» دەگەنى – قىتايلار شاپقان زايسان ەلى نەن امان قالعان 17 قىز كەرەيلەردەن پانا تاۋىپ، بويجەت كەسىن، سول ەلدىڭ جىگىتتەرىنە تۇر مىسقا شىعادى. كەيىن نايماندار: «اعايىندارىمىزدىڭ قىز دارىن «قالىڭسىز» الدىڭدار!» – دەپ، ەكى اراداعى تۋىنداعان داۋ-جانجالداردان كەيىن ولاردان تاراعان ۇرپاقتاردى ءبولىپ شىعارىپ «كەر-قىزدى» ەلى پايدا بولادى. بۇلار قازىرگى قىرعىزداردىڭ اتا-بابالارى.
ىلەسبەك بايجانوۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى شىمكەنت شاھارى
انالارىمىز بەن قىز-كەلىنشەكتەر مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
Abai.kz
