كەمپىرقوساقتى ءبىزدىڭ قازاق ونشا ۇناتا بەرمەيدى. ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان بۇل ۇعىمنىڭ دىبىستالۋى مەن ايتىلۋىن دا قۇلاعىمىز  سۇيىسپەنشىلىكپەن قابىلداي قويمايدى-اۋ. ال، ورىس پەن باتىستىڭ پوەزياسىندا  كەمپىرقوساققا قاتىستى جىرلاردى سانامالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.  جاۋىن جاۋعان سوڭ كوكجيەكتە پايدا بولاتىن تابيعي قۇبىلىستى ورىستار قۋانا تاماشالايدى. قۋانادى دا – «رادۋگا» دەپ ايتادى. ال، ءبىز نەگە قۋانبايمىز؟ ءبىز  دە قۋانامىز. بىراق، اسپانعا قاراپ تۇرىپ «الاقاي، كەمپىرقوساق» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ەرسى. قۇداي-اۋ، ءاپ-ادەمى دۇنيەنى كەمپىرقوساق دەپ كىم اتادى ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا تابيعي قۇبىلىسقا اتاۋ تەگىننەن-تەگىن بەرىلە سالمايدى.

دەمەك، ءبىزدىڭ ارعى تانىمىمىزدا ءتۇرلى-ءتۇستى قۇبىلىسقا قاتىستى ءبىر ميفتىك تۇسىنىگىمىز بار بولعانى عوي. ميف دەمەكشى، قازاقتىڭ كونە تانىمىنا قىزىعۋشى ادام رەتىندە شوقان ۋاليحانوۆتىڭ «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىن وقىپ وتىرعانمىن. ء«تاڭىرى» دەگەن اتپەن  2013 جىلى جيناق بولىپ باسىلىپ شىعىپتى. بالا كەزىمنەن كەمپىرقوساق كورسەم، باتىستىڭ بالالارى سەكىلدى قۋانا الماي جۇرگەنىمنىڭ ءمانىن سول ەڭبەگىنە جازىپ كەتىپتى.

«كەمپىرقوساق – كەمپىردىڭ قوساعى. قو­ساق دەپ: ۇزىن ارقانمەن مويىندارىنان ايقاستىرا تىركەپ بايلاعان قوي، ەشكىلەر توبىن ايتادى. كەمپىرقوساق سول باي كەمپىردىڭ قوساعىنداعى ءار ءتۇستى قويلار. كەمپىر سول قويلارىن ىلعي  دا جاۋىننان كەيىن سۋارادى».

مىنە بالالىق كوكەيىمە قوناقتاعان ساۋالدىڭ جاۋابىن وسى جاسىمدا تاۋىپ الدىم. نەگە كەمپىرقوساق دەپ اتاعان دەگەن ساۋالىما بۇرىن ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماعان ەدى. انىعىندا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تانىمنىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلەتىن ۋاقىت جەتتى. سەبەبى، ءبىز ءوز تانىمىمىزداعى دۇنيەلەردىڭ بايىبىنا بارۋدان باس تارتساق، كەشەۋىلدەتسەك، كوپ دۇنيەدەن ۇتىلامىز.

ءبىزدىڭ ۇتىلىپ جانە جاھان­دانۋعا جۇتىلىپ كەتۋىمىزگە  قا­زاقتىڭ ءوزى ۇلەس قوسىپ جاتىر.   وتكە­نىمىزدى پا­رىق­تاي المايتىن بىلىمسىز­دىگىمىز – تۇبىن­دە ءوزىمىزدى قۇرتىپ تىنادى. وعان كۇن­دەلىكتى ومىردەن كوپتەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى.

ەل اۋزىنا ىلىگىپ، قىز­دارىمىزدىڭ زاماناۋي كەيىپكەرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن اسەل ساعاتوۆا دەگەن زامانداسىمىز بار. وسى زامانداس بالالارعا ارنالعان جايا­لىقتى جارنامالاۋعا ءتۇسىپتى. الگى جارنامادا تۇساۋكەسەر ءراسىمىن كورسەتكەندى قۇپ كورىپتى. تۇساۋكەسەر سالتىنىڭ نەگىزگى كۋلتى مەن ءموتيۆىن ۇقپايتىن زاماناۋي قازاقتار بالانىڭ اياعىن كوك تاسپامەن (لەنتامەن) تۇساعاندى ءجون ساناپتى. تاسپامەن بايلاساق، تەلەەكراندا گلامۋر پايدا بولادى دەپ ۇقسا كەرەك.  بالانىڭ كوك تۇساۋىن قايشىمەن كەسىپ جايالىقتى جارنامالاپ جاتىر. «تسەسنابانكتىڭ» «بو­لاشاق» دەپ اتالاتىن دەپوزيتىنىڭ دە جارناماسىندا وسى قاتەلىك جىبەرىلگەن. قىزىل جىبىنە جاسىل تاسپامەن الا ءجىپ جاساعاندى ەڭ دۇرىس شەشىم دەپ تاپسا كەرەك. نەگىزىندە وسى جايالىقتى جارنا­مالاعانداردى قازاقتىڭ تانىمى مەن عۇرپىن قۇرمەتتەمەدىڭدەر دەپ سوتقا بەرۋگە بولادى. «ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن» دەپ الا جىپپەن، «اياقتارى قاي­شى­لاسىپ قالماسىن» دەپ قايشىمەن ەمەس، پىشاقپەن تۇساۋ كەسىلەتىن بولعان. ال، ەگەر، سونشالىقتى گلامۋر قاجەت بولسا، تۇساۋدى كوك شوپپەن دە كەسسە جارايدى. توق ىشەكپەن تۇساۋكەسۋ ءراسىمى ەكرانعا جارامايدى دەسەڭىز، كەلىسىپ-اق باعايىن.  بىراق، بۇل جارناماعا ءبىر قازاق باس كوتەرىپ قارسىلىق تانىتقان جوق.

سالتىمىزدىڭ ءمانىن جوعالتۋى – ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىزدىڭ مازمۇنىنان دا جۇرناق قانا قالعانىن بىلدىرەدى.

ماز­مۇنسىز ۇلتقا اينالىپ بارا جاتقا­نىمىزدى  توي-دۋمانداردان ءار سەنبى-جەك­سەنبى سايىن كەزىكتىرۋگە بولادى. بەتاشارىمىز بەن سالەم سالۋىمىزدىڭ ءوزى مىندەتتى جورالعى مەن سالت ەمەس، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمعا اينالىپ كەتكەن.  نەگىزى قازاقتا ۇيلەنۋ تويى دەگەن سالت جوق. بەتاشار بار. بەتاشارعا دەيىنگى قىزدى قايىن جۇرتىنا الىپ كەلۋگە ارنالعان ۇلكەن عۇرىپتىق كەشەن بار. بۇل كەشەن ايلاپ، ءتىپتى، جىلداپ سوزىلاتىن بولعان.

قازاق فولكلوريستيكاسىنان حابارى جوق ادامنىڭ ويىنا كەلگەنىن جۇزەگە اسىرا بەرۋىنە كىم جول بەرگەن؟ جاقسى. ورىستان ۇيرەنىپ (ۇيرەنگەن بىلاي تۇرسىن، وزىپ كەتتىك), ەكى جاستى تورگە وتىرعىزىپ توي جاسايتىن بولدىق. ەندى، وسى توي جاساۋ دەگەنىڭ قىپ-قىزىل شىعىن. سون­دىقتان، اقشانى ۇنەمدەۋ ماقسا­تىندا ۇيلەنۋ تويى مەن بەتاشاردى بىرگە وتكىزەتىن بولدىق. قالىڭدىقتىڭ اكەسى مەن شەشەسى سالەم سالىپ تۇرعان قىزىنا قاراپ تۇرا بەرەدى. قازاق تويىنىڭ بۇلاي ءوتىپ جاتقانىنا ون جىلداي بولىپ قال­دى.

سوسىن، بەتاشاردا ەكى جاعىنا ادەمى كيىنگەن ەكى قىزدى قوياتىن تەاترلان­دىرىلعان كورىنىس پايدا بولىپتى. قان­داي ادەمى. اپپاق كيىنگەن  اق كەلىننىڭ ەكى قاپتالىندا  قىپ-قىزىل بىردەي كيىنگەن ادەمى ەكى قىز. ۇشەۋى بىردەي يىلگەندە وتە ادەمى كورىنەدى. ال، مازمۇن قايدا كەتتى؟ نەلىكتەن كەلىننىڭ ەكى جاعىنا ەكى ابىسىنى تۇرعان؟ ول تۋرالى ويلانىپ جاتقان ەشكىم جوق. سەبەبى، ول كەلىن بەتاشاردا عانا سالەم سالۋى مۇمكىن. ودان كەيىن سالەم تۇگىلى باسىنا ورامال  تارتسا، قۋاناتىن كۇيگە تۇسكەنبىز.

انىعىندا بۇ­رىن كەلىن بوپ تۇسكەن كەكسە ابىسىنداردىڭ كە­لىن­نىڭ ەكى قاپتالىنا تۇرۋىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. ولار العاش ءيىلىپ سالەم سالىپ تۇرعان كەلىنگە ۇيرەتىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعان. «مىناۋ – كورشى، وعان اقىرىن عانا يىلسەك جاراپ جاتىر. ال، مىناۋ، ۇلكەن ەنەڭ بولادى، بۇعان  دۇرىستاپ ءيىل» دەگەن سىڭايلى سالەم سالۋدىڭ العاشقى الىپپەسىن سول ساتتە ۇيرەنىپ تۇرۋعا ءتيىس بولاتىن. ال، بويى ۇزىن، ءوزى كەلىن بولىپ ءتۇسىپ كورمەك تۇگىلى جاقىندا تۇرمىس قۇرۋ ويىندا جوق، تويبيزنەس ارقىلى اقشا تاۋىپ جۇرگەن سىلقىمداردى كەلىننىڭ ەكى جاعىنا تۇرعىزۋ دا – ماز­مۇنسىزدىق.

بايقايسىز با، قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ، دۇنيەگە قازاق بولىپ قاراۋدىڭ ءمانى كەتىپ، مازمۇنى قاشىپ  بارادى.

ءبىز ءوز تا­مىرىمىزدىڭ قانداي توپىراقتان قورەك الىپ جاتقاندىعىن ۇمىتىپ بارامىز. وسى عاسىردىڭ ەلۋىن­شى جىلدارى جەردىڭ بەتىنە ءبىر تامىرى مەن تانىمى جوق ۇلت پايدا بولادى دەيىك. ال، وتكەنى جوق ادام بولاشاققا بازىنا ايتا الا ما؟ بۇل عاسىردىڭ ادامى ءبىرىن-ءبىرى ەركىن تۇسىنە الۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن با­تىستىڭ ءوزى ميفتىك تانىمدارى مەن ميس­تيكالىق قۇپيالارىنا قايتا ۇڭىلۋدەن جالىققان ەمەس. ولاردىڭ كۇنگە دەگەن سەنىمىنىڭ ميفتىك تانىمدارى مەنى قاتتى قىزىقتىرىپ ءجۇر. ونداي تانىم بىزدە دە بولعان ەمەس پە؟ ءتىپتى، كەمپىر­قوساققا دەگەن قازاقي ۇلتتىق كوزقاراستى ايتىپ بەرىڭىزشى، الەمدى وسى تانىممەن تاڭ­قالدىرۋعا بولادى. ءيا، راس، ماسەلە تاڭقالدىرۋدا دا ەمەس. «قازاققا الەم تاڭقالدى» دەگەن ۇراندى الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ كەزىكتىرىپ جاتامىز. انى­عىندا الەم  بىزگە ەمەس، ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز تاڭقالىپ ءجۇرمىز. ءبىر قازاق سپورتتىق باسەكەدە بايراقتى بيىك كوتەرسە، الەمنىڭ اۋزى اشىلدى، تاڭىر­قادى دەپ وقىر­ماندى جالعان، جالاۋ­لاعان تاقى­رىپپەن الدايمىز. ماعان سەنەسىز بە، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ الەم قا­زاققا تاڭداناتىنداي ەشتەڭە دە بولعان جوق. ونداي جەڭىستى ولار كۇندە كورىپ ءجۇر. جەڭىس دەگەن جاقسى عوي. ەتىڭ قى­زادى، ءبىر ەلدە تۇرىپ جاتقاندارمەن ءبىر ساتكە بولسا دا مۇددەلەسە كەتەسىڭ. بىراق، ول – ءسىزدىڭ ەتىڭىز­دى قىزدىرۋعا ار­نالعان شوۋ عانا. دەمەك، ءبىزدىڭ مۇد­دەمىز دە، تۇساۋكەسەر مەن بەتاشارىمىز دا، قىسقاسى بۇكىل ءومىرىمىز شوۋعا اينالىپ كەتسە كەرەك. ال، شوۋدا مازمۇن ونسىز دا جوق. ونىڭ ارعى جاعىندا الىپ­تاردىڭ اقشا جاساۋ مۇددەسى جاتسا، بەرگى بەتىندە ءار نارسەگە  نانعىش، دارمەنسىز حالىق وتىر. الىپتاردىڭ ارانى اشىل­عان قالپىندا. ونىڭ قاشان جابىلاتىنىن باجايلاي الۋ تاعى دا  مۇمكىن ەمەس. تەك، سول اشىق ارانعا مەنىڭ (قازاقتىڭ) بولمىسىنىڭ ماز­مۇنى ءتۇسىپ كەتتى. اداممىن. بىراق، جەر بەتىندەگى ادامداردان باسقاشا بولعىم كەلەدى. باسقاشا بولۋ ءۇشىن، باسقاشا ويلاۋ كەرەك. ال، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى بىردەي ويلاتۋعا ارنالعان قۇرىلعى ىسكە قوسىلىپ قويعان. جايالىقتىڭ جارناماسىندا بالانىڭ تۇساۋى كوك تاسپامەن كەسىلدى مە، بولدى، بارلىعىمىز سولاي بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. قۇرىلعى دەگەن سول… بىراق، ەكران ارقىلى وزدەرىنىڭ سالتتىق عۇرىپتارىن دا جارنامالاي الىپ جاتقاندار جەتەرلىك. نەسىن ايتا بەرەيىك، بۇگىنگى قازاق ءوز كەلىنىنىڭ ەكى شەتىنە نە ءۇشىن سىلقىم قىزداردى  تۇرعىزىپ قوي­عانىن تۇسىنبەسە دە، ماڭدايىندا جاساندى مەڭى بار، كىندىگى اشىق، وتتى اينالىپ جۇرگەن ۇندىلەردىڭ نە ءۇشىن ولاي جاساپ جاتقانىن جاقسى ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى!.. ال، بۋىنى بەكىپ ۇلگەرمەگەن قازاق سەريالدارىنان عۇرىپتىق كەشەندەردى ىزدەپ وتىرىپ بىرەۋىن ءىلىپ الساڭ، قۋانىپ قالاسىڭ. نەگە؟ سەبەبى، ستسەناريدى تۇز­گەندە-اق جازباگەردىڭ قاپەرىندە عۇ­رىپتىق كەشەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن كورسەتۋ دەگەن ماقساتتار كوز­­دەل­­مەيدى. ءبىز ادەتتە كىشكەنتاي كەزى­مىز­­­دەن جەڭىلگەنىمىزدى مويىنداپ ۇيرەن­بەگەنبىز. سايىستا قاپەلىمدە جەڭىلە قالعان قازاق ەشقاشان وزىنەن كەمدىك ىزدەمەيدى. جەڭىم­پازدى كۇندەپ، ءمىنىن ءتىزىپ شىعۋعا ابدەن بەيىمدەلىپ العانبىز. «مەنىڭ اتىم­نىڭ بابى ناشار ەكەن، ءۇشىنشى اينا­لىمعا كەلگەندە وكپەسى ءوشتى دە قالدى» دەپ كەمشىلىكتى وزىنەن ىزدەگەن ءبىر دە ءبىر شاباندوز كورمەپپىن. «ونىڭ اتى ءسال الدىڭعى شەپتە تۇرعان، ونىڭ ءوزى ۇلكەن ءرول اتقارادى عوي» دەگەن سىڭايلى ءتۇرلى اقتالۋلاردى ءتىزىپ ايتقاندا بىزدەن شەبەر ەشكىم جوق. بىراق، ءبىر كەمشىلىگىمىزدى بىلە قالساق، «قازاق دەگەن سونداي عوي، وي قازاق بولعان سوڭ تۇسىنىكتى ەمەس پە»  دەپ ۇلتىمىزدىڭ اتىن جەرگە تىعىپ تاستاۋعا بارلىعىمىز دايىنبىز. بۇل پروتسەستى ءبىز سانالى ءھام بەيسانالى تۇردە جۇزەگە اسىرامىز. ءوزىمىزدى باعا­لاۋىمىز كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان­دىقتان سىرتتان كەلگەندەر ءبىزدىڭ الا ءجىبىمىزدى كوك جىپكە، اق پەن قارا تۇسكە قاتىستى تانىمىمىزدى بىلاي ىسىرا سالىپ، ءوز قيالىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتەدى. سويتەدى دە، قازاقتى وپ-وڭاي عاسىرلار بويى قيالسىز، ءمانسىز، ماز­مۇنسىز، يدەولوگياسىز مالدىڭ ارتىنان كوشىپ-قونىپ جۇرە بەرگەن دەپ قابىلداي سالادى. مازمۇندى جوعالتىپ العان سوڭ، ولاردىڭ ايتقانىنا قارسى دايەك تابا الماي شاراسىز باس شايقاپ عۇمىر كەشىپ كەلەمىز. مەنىڭشە، قازاق فولكلورىن جەتىك بىلەتىن عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، ءار عۇرىپتىق كەشەندى تالداپ، جالپى حالىققا مازمۇندىق سىيپاتىن اشۋعا ارنالعان ەڭبەك دايارلايتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل دۇنيەنى بۇگىن قولعا الماساق، جيىن-تويلاردا جۇزەگە اسىرىلاتىن عۇرىپتىق كەشەندەردىڭ ءمانىن تۇسىنبەيتىن ۇرپاق قالىپتاسادى. قا­لىپتاسىپ كەتتى دە. ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇر­مىسىمىزدا ونسىز دا قازاقىلىق­تىڭ ءبىر دە ءبىر بەلگىسى قالماعان. كيگەن كيى­مىمىز بەن دايارلايتىن اسىمىزدىڭ وزىندە ۇلتتىق نىشان جوق. اقپاراتتارى مول ارپالىس ومىردە ءبىز قازاق ەكەندىگىمىزدى جيىن-تويلاردا عانا ەسكە الامىز. دەمەك، تىم بولماعاندا، سول جيىننىڭ ماز­مۇنىن ساقتاپ قالۋعا ات جالىن تارتقان ازا­ماتتار اراشاشى بولسا ەكەن. نامىس مازمۇنسىز جەرگە قوناقتامايتىن ۇعىم. بالكىم بىزدەگى نامىستىڭ جوعالۋى ءۇشىن دە بەلگىسىز ءبىر توپتارعا ۇلتتىق تانىمىمىز تۋرالى بىلىگىمىزدىڭ سۇيىلعانى كەرەك شىعار. ال، از ۇلتتارعا نامىس مىندەتتى تۇردە قاجەت. نامىستا مۇددەلەس توپتاردى بىرىكتىرە الاتىن،  قارسى توپتارعا تويتارىس بەرگىزە الاتىن الىپ قۋات بار.
مەنىڭ سىرتقى پورترەتىمدى سۋرەتتەگەن ادام قازاقتىعىما ءشۇبا كەلتىرمەسى انىق. بىراق، ارەكەتىمنەن ۇلتىما ساي بولمىس بىلىنبەي تۇرسا، ىشىمدە قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتپاعانى عوي. ءجون مەن جورالعىنى بىلەتىن اعا بۋىن توي-تومالاقتا قاتە كەتىپ جاتقان جاستاردىڭ اركەتىن تەزگە سالىپ وتىرۋى ءتيىس. قازىرگى جاستار وسىنداي، بۇلاردىڭ زاماندارى باسقا عوي دەگەن سىلتاۋ ايتتىڭىز با، وندا ءسىز وزىڭىزگە دەيىن جەتكەن اماناتتى كەلەشەككە دۇرىس تاپسىرا الماعان ادام بولىپ شىعا كەلەسىز. ءار بۋىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگى مەن ارقالاعان  اماناتىن سەزىنە بىلگەنى ءجون. بۇرىن ارنايى يدەولوگيا مەن ساياسي جۇيە كەدەرگىسىن كەلتىرىپتى، ال، قازىر قازاق بولۋعا بىزگە كىم كەدەرگى؟

اينۇر تولەۋ

Abai.kz