"اباي" اقپارات پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسىنىڭ تاريحى تۋرالى توعايباي نۇرمۇراتۇلىنىڭ ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. بۇل مەيرام ءبىزدىڭ ەلدە انالار مەرەكەسى بولىپ تويلانىپ كەلەدى. اتالعان مەرەكەنىڭ ماڭىزى سالت-سانامىزعا ءسىڭىستى بولىپ كەتتى. سوندىقتان دا، اۆتوردىڭ تىم قاتتى كەتكەن تۇستارى بولسا، وقىرمان قاۋىمنان كەشىرىم سۇرايمىز. ەگەر دە سىزدەردىڭ ايتار ۋاجدەرىڭىز بولسا، ونى دا جاريالاۋعا دايىنبىز. 

اbai.kz پورتالى

كەڭەستىك قاندىبالاق كوممۋنيستەر قۇرعان تەررورلىق مەملەكەت ءوز قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن وتىرىك تاريح، وتىرىك مادەنيەت، وتىرىك ادامدىق قاسيەتتەردى ويلاپ شىعاردى. بۇلاردىڭ ۇلت بولمىسى، ادامدىق قاسيەتتەن جۇرداي ەتەتىن عىلىمي تۇجىرىمدامالارى ءالى كۇنگە كۇشىندە كەلەدى.  

الەكساندرا ميحايلوۆنا  كوللونتاي – بۇرىنعى ورىس ارمياسى گەنەرالىنىڭ قىزى ەدى. مەكتەپ بەتىن كورمەي-اق، ۇيىندە ءجۇرىپ ءارىپ تانىپ، وقىپ ۇيرەندى. ون التى جاسىندا ۇلكەن-كىشى دەمەي، ەركەك اتاۋلىنىڭ كەز-كەلگەنىمەن توسەك قاتىناسىنا ءتۇسىپ، كۇللى ەلگە «قىزۋقاندى شۋروچكا» اتاندى. بىراق اتا-اناسى ەڭىرەپ، جالىنىپ، سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ، ۆلاديمير كوللونتاي دەگەنگە قوسادى. ۇيدە وتىرىپ شاڭىراعىنا شاتتىق سىيلاپ، قۇلدىراڭداعان بالاسىنىڭ ءتاتتى كۇلكىسىن اڭسامايتىن قاتىنعا وتباسىندا وتىرۋ ناعىز ازاپقا اينالدى. كۇيەۋىنىڭ الدىنداعى ايەلدىك پارازىن وتەۋ، ەركەك پەن ايەلدىڭ ەڭ ىستىق نازىك سەزىمىن، ماحابباتىن، اق نەكەسىن; «اقىماق، نادان  ادامداردىڭ ايەلدەردى وتباسىنا بايلاپ، قۇل قىلىپ ۇستاۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان قۇيتىرقى ءىسى» دەپ اشىق ايتۋمەن بولدى. ونىسىمەن قويماي، ء«بىر ەركەكپەن عانا توسەكتە جاتۋ، ءومىرىڭدى قور ەتۋ» دەپ، كۇيەۋى جۇمىسقا كەتكەندە ونىڭ دوسى الەكساندر ساتكەۆيچپەن اشىق تۇردە اشىنالىق جاسادى. كوپ ۋاقىت وتپەي 1898 جىلى بۇل ەكەۋىنەن دە جالىعىپ، شەتەلگە كەتەدى.   

حIح عاسىردىڭ اياعى حح عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپادا  كلارا تسەتكين مەن روزا ليۋكسەمبۋرگ دەگەن ايەلدەر جەزوكشەلەردى قورعاپ، «ولاردىڭ دا ادامدار سياقتى مەملەكەتتەن كومەك الۋعا، سايلانۋعا، سايلاۋعا قاتىسۋىنا، زاڭدى قۇجاتتالۋىنا قۇقى بار» دەپ، جەزوكشەلەردى ۇرىپ-سوعىپ، قۋىپ تاراتىلعان «8 ناۋرىز» كۇنىن «جۇمىسشى» ايەلدەردىڭ «تەڭدىك ءۇشىن كۇرەس» كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن، كوشە جەزوكشەلەرىن جىل سايىن قايتا-قايتا ميتينگىگە الىپ شىعىپ، باتىس ءباسپاسوزىن شۋلاتىپ جاتقان كەز. سولارعا قوسىلعان كوللانتاي: «رەسەي دامىماعان، وركەنيەتكە جەتپەگەن، ايەلدەردى قورلاپ ۇستايدى» دەگەن ماقالالارىمەن «كۇرەسكەر ايەل» اتانىپ، قالاعان ەركەكتەرىمەن «باقىتتى» ءومىر كەشىپ جاتادى. سونىمەن قاتار ەۋروپادا وزدەرىن «رەۆوليۋتسيونەر» اتاعان قاراقشى، الاياق، ۇرى-قارى، تەروريستىك توپتاردىڭ كوسەمدەرى پول لافارگ، كارل كاۋتسكي، گەورگي پلەحانوۆ، ۆلاديمير ۋليانوۆ (لەنين) «رەسەي پاتشاسىن ولتىرەمىز، ەزىلگەن حالىققا بوستاندىق اپەرەمىز» دەپ نەشە مارتە پاتشاعا، بيلىكتەگى مينيسترلەر مەن  اتاقتى زيالى جاندارعا قاستاندىق اركەت جاساۋمەن اينالىسقان توپتىڭ بەلدى مۇشەسىنە اينالادى. ورىس يمپەرياسى كوللانتايعا رەسەيگە كەلۋگە تيىم سالادى. رەسەيدەگى 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىن ەستىسىمەن پەتەربورعا شۇعىل ورالادى. مىڭداعان جۇمىسشىلار مەن سولداتتار الدىندا، «ايەل بوستاندىعى» تۋرالى سويلەگەن ءسوزىن سايقىمازاق رەتىندە قابىلداعان توبىر، ۋلاپ-شۋلاپ قولپاشتاپ، اقىرىندا سولداتتار ونى، ء«بىزدىڭ ساشا «رەۆوليۋتسيانىڭ سەكس گۇلى» دەپ «قولدان قولعا» الىپ كەتەدى. كوپ وتپەي قىرىق بەس جاستاعى كوللانتاي، بالتىق فلوتىنىڭ  ماتروسى، جيىرما سەگىز جاسار سوتقار دىبەنكونىڭ ويناسىنا اينالادى. كوللانتاي 1917 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا زاۋىت جۇمىسشىلارى مەن قىزىل اسكەرلەر الدىندا: «ايەلدەردىڭ ءبىر ەركەكپەن عانا نەكەگە تۇرىپ، وعان تاۋەلدى بولۋى – ايەل بوستاندىعىن قورلاۋ. رەۆوليۋتسيانىڭ ماقساتى ايەلدەرگە بوستاندىق اپەرۋ. سوندىقتان ايەلدەر قالاعان ەركەگىمەن بولىپ، ۇناتپاسا تاستاپ كەتە الادى. بالا تۋعىسى كەلە مە، كەلمەي مە ونى ايەل شەشۋى كەرەك» دەپ وتتايدى. لەنينمەن دە توسەكتەس بولىپ جۇرگەندىكتەن رەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن جالعىز قاتىن بولادى. لەنين ونى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءمينيسترى ەتىپ تاعايىندايدى. مينيستر بولىسىمەن 1917 جىلى 19 جەلتوقساندا ەۋروپالىق ازعىن، گوميك فيلوسوفسىماق فرەيدتىڭ ءىلىمىن نەگىزگە الىپ، ايەلدەر، ەركەكتەرگە ەكونوميكالىق، جىنىستىق تاۋەلدى بولماۋ ءۇشىن «ايەل تەڭدىگى»، «نەكەنى بۇزۋ»، «ازاماتتىق نەكە»، «نەكەسىز تۋعان بالانىڭ قۇقىعىن زاڭدى تۋىلعان بالامەن تەڭەستىرۋ»، «نەكەنىڭ كۇشىن جويۋ»، «گوموسەكسۋال بولعاندىعى ءۇشىن جازالاۋدىڭ كۇشىن جويۋ سياقتى زاڭدار جيناعىن دايىنداپ وعان لەنين قول قويىپ، قابىلدايدى.  «تۇسىك تاستاۋ ەركىندىگى» – «سۆوبودا ابورتوۆ»، «گوموسەكسۋاليزم»، «جاستاردىڭ جىنىستىق قاتىناستاعى ەركىندىگى» – «مولودەجنىە (سەكسۋالنىە) كوممۋنى»، «بالالاردى ۇجىمدىق تۇردە تاربيەلەۋ» – «كوللەكتيۆنوە ۆوسپيتانيە دەتەي» سياقتى ەرەجەلەر قابىلدايدى. سونىمەن قاتار كەڭەس وداعىنا «8 ناۋرىز حالىقارالىق ايەلدەر مەيرامى» دەگەن مەرەكەنى ەنگىزەدى. رەسەيدىڭ ەستى ايەلدەرى ەشقاشان ميتينگىگە شىعىپ بۇل كۇندى تالاپ تەكەن ەمەس. 

بۇل زاڭدار مەن ەرەجەلەردى قۋانا قولداعان تروتسكي لەنينگە جازعان حاتىندا: «رەسەيدە ايەلدەردى جىنىسىنا ءبولىپ قورلايتىنى، ايەلدەر ەكونوميكالىق، جىنىستىق قاتىناستا ەركەككە تاۋەلدى ەكەنى راس. وتباسى دا بۋرجۋازيا بيلىگى سياقتى ء«ىرىپ شىرىگەن» ينستيتۋت. ءبىز بۇنى جويۋىمىز كەرەك» دەپتى قانىپەزەر.  

«مولودايا گۆارديا» جۋرنالىنا جىنىستىق قاتىناس تۋرالى دوكتريناسىن جاريالاپ، سوڭىنا; «كومسومولدار مەن كومسومولكالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن  جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋى – شولدەگەندە ىشەتىن ءبىر ستاكان سۋ سياقتى، ءشولىڭدى باسىپ جۇرە بەرەتىن قاراپايىم بولۋ كەرەك» دەپ جازدى. «نوۆايا مورال ي رابوچي كلاسس»، «دوروگۋ كرىلاتومۋ ەروسۋ!»، «ليۋبوۆ پچەل ترۋدوۆىح» سياقتى ازعىندىققا شاقىراتىن جۇزدەگەن ماقالالار جاريالاپ، كىتاپتار جازادى. العاشقىدا حالىق وعان، «اقىماق قاتىن» دەپ كۇلە قارادى.  «كوللانتايداي اتاقتى ايەل بولامىز» دەپ ارمانداعان كومسومول حاتشىسى، پارتكوم حاتشىسى، كوميسسار، باستىقتىڭ حاتشىسى بولعان قىزدار، كەلىنشەكتەر بىلىم، عىلىمىمەن، تالانتىمەن ەمەس «جەڭىل جولمەن» بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتتى. ەركەكتەردە كورىنگەن قاتىنعا «كوز سالىپ» وتباسىن ويرانداپ، بالا-شاعانى جەتىم ەتىپ، قوعام بۇزىلىپ، رەۆوليۋتسيانىڭ اتىنا كىر كەلىپ، مازاققا اينالا باستاعان سوڭ، حالىق لەنيننەن كوللانتايدى بيلىكتەن الاستاۋدى تالاپ ەتتى. 1922 جىلى كوللانتايدى «گەندەرلىك ساياساتىمەن» نورۆەگيا مەن شۆەتسياعا ەلشىلىك جۇمىسقا جىبەردى. اراسىندا مەكسيكادا ەلشى بولعان ول، الەم بويىنشا; ء«بىرىنشى مينيستر – ايەل، ءبىرىنشى ەلشى – ايەل» اتاندى. ۇستىنە بىلعارى تون، التىن مەن گاۋھارعا كومىلىپ، ۇناتقان ەركەكتەرىمەن سايراڭداپ ءجۇردى. 1930 جىلعا دەيىن كەڭەس وداعى كوللانتايدىڭ  زاڭدارى مەن ەرەجەلەرىنە; ء«بىزدىڭ ەلدە سەكس جوق. جاستار بويىنداعى قۋاتىن سەكسكە جۇمساماۋى كەرەك. سەكس جاستاردىڭ وقىپ ءبىلىم الۋىنا، جۇمىس ىستەۋىنە، سوتسياليستىك قوعام قۇرۋعا زيان كەلتىرەدى» دەپ تىيدى. بىراق «8 ناۋرىزى» اياۋلى دا اسىل انالارىمىزدىڭ ارىن كىرلەپ، ءالى مەيرام بولىپ كەلەدى. «8 ناۋرىز» تۋرالى جالعان تاريحتىڭ سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق كەز-كەلگەن ايەلگە: «بۇل مەرەكە ەشقاشان «حالىقارالىق» بولعان ەمەس، ويتكەنى «جەزوكشەلەر كۇنى» ەكەنىن بىلەتىن شەتەلدىكتەر ونىڭ «ايەلدەر مەيرامى» ەكەنىن مويىندامايدى. وقيعا بولعان دانيا ەلى مۇنداي «مەرەكەنى» ەستىمەگەن دە. تەك «تەكسىز كوممۋنيستەر» بيلەگەن كەڭەس وداعىندا عانا تويلانادى» دەسەڭ «وتىرىك» دەپ بەتىڭە باج ەتە قالادى. وتىرىك پەن جالعان قوعامدا ءومىر سۇرگەن جانداردىڭ شىنايى شىندىقتى قابىلداۋى ەكىتالاي ەكەن.

مەن انامدى جىلدىڭ 364 كۇنىندە قۇتتىقتاۋعا بارمىن، تەك 8 ناۋرىزدا ەمەس. ويتكەنى جەزوكشەلەردىڭ بوي كوتەرۋىنەن تۋىنداعان «مەرەكە» نەگە اسىل دا ادال اياۋلى انالارىمىزعا تاڭىلۋى كەرەك؟ 8 ناۋرىزبەن «قۇتتىقتاماسام بولمايدى» دەيتىندەر بولسا، وندا قازاقستاندا 14 قاڭتاردى «ايەلدەر مەيرامى» دەپ جاساپ الايىق. تالدىقورعاندا ايەلدەر باسقاراتىن «كوۆچەك» الەۋمەتتىك ۇيىمى  2008 جىلى 14 قاڭتاردا  جەزوكشە قىزداردى كوشەگە الىپ شىعىپ، بۇكىل الەمگە: «قازاقستاندا ايەلدەر قۇقىعى اياققا باسىلىپ جاتىر. جەزوكشە قىزداردى ادام قاتارىنا قوسپايدى، ولاردى پوليتسەيلەر ۇردى-سوقتى» دەگەن سياقتى بىلاپىتتارمەن ەلدى بىلعاپ، تەلەديدارعا سۇحباتتار بەرىپ ورىس ءتىلدى گازەتتەر ايقايلاپ الەمگە جاريالادى. بۇل وقيعا مەن دانياداعى 1914 جىلعى «8» ناۋرىز وقيعاسى بىردەي. ءبارىبىر جەزوكشەلەر ەمەس پە؟ تالدىقورعانداعى جەزوكشەلەردىڭ سۋرەتتەرى گازەتتەرگە باسىلىپ، ەكرانعا شىقتى. اتا-انالارى، تۋعان-تۋىسى، ەلىنە «كۇرەسكەر قىزدارىنىڭ» سۋرەتتەرىن كورسەتىپ اركىمگە ماقتانعان شىعار. ءبۇيتىپ اتا-انا بولعانشا ... اسىل انالارىمىزدى سىيلايتىنىمىز راس بولسا، كوپ ۇزاتپاي ەل بولىپ «انالار مەرەكەسىن» باسقا كۇنگە اۋىستىرۋىمىز كەرەك.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz