ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان (№ 21, 2010 جىل) پروفەسسور م.قويگەلديەۆ پەن ىزدەنۋشى ش.تىلەۋباەۆتىڭ «القا.تابالدىرىق» اتتى ماتەريالىن وقىپ شىعىپ، تاريحقا ىنتىزار قاۋىممەن وي بولىسكەندى دۇرىس كوردىك.

قازىر تاريحتىڭ بۇرمالاڭ تۇستارىنا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەر تابىلدى، ەندى وسىنى دۇرىس سارالاۋ، بايىپتاۋ كەزەڭىنە ءوتۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە بىزگە 90-جىلداردان باستاپ باسپاسوزدە الاش قوزعالىسى مەن قۇبىلىسىن تانىتۋعا بەلسەنە ارالاسىپ كەلە جاتقان عالىم مامبەت قويگەلديەۆتىڭ عىلىمي تۇجىرىمدامالارى، ازاماتتىق پوزيتسياسى ۇنايدى. ول وسى تاقىرىپقا ارتىنان ەرگەن جاس تاريحشىلاردى، شاكىرتتەرىن جۇمىلدىرا الدى.

بىراق، البەتتە، اۋقىمدى جۇمىستا اقىلداساتىن جانە پىكىر الماساتىن تۇستار از بولمايدى. سونىڭ ءبىرى - وسى «القاعا» قاتىستى اڭگىمە.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان (№ 21, 2010 جىل) پروفەسسور م.قويگەلديەۆ پەن ىزدەنۋشى ش.تىلەۋباەۆتىڭ «القا.تابالدىرىق» اتتى ماتەريالىن وقىپ شىعىپ، تاريحقا ىنتىزار قاۋىممەن وي بولىسكەندى دۇرىس كوردىك.

قازىر تاريحتىڭ بۇرمالاڭ تۇستارىنا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەر تابىلدى، ەندى وسىنى دۇرىس سارالاۋ، بايىپتاۋ كەزەڭىنە ءوتۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە بىزگە 90-جىلداردان باستاپ باسپاسوزدە الاش قوزعالىسى مەن قۇبىلىسىن تانىتۋعا بەلسەنە ارالاسىپ كەلە جاتقان عالىم مامبەت قويگەلديەۆتىڭ عىلىمي تۇجىرىمدامالارى، ازاماتتىق پوزيتسياسى ۇنايدى. ول وسى تاقىرىپقا ارتىنان ەرگەن جاس تاريحشىلاردى، شاكىرتتەرىن جۇمىلدىرا الدى.

بىراق، البەتتە، اۋقىمدى جۇمىستا اقىلداساتىن جانە پىكىر الماساتىن تۇستار از بولمايدى. سونىڭ ءبىرى - وسى «القاعا» قاتىستى اڭگىمە.

بىردەن ايتايىق، تاريحشىلار ناقتىلىقتى ياكي فاكتىنى جاقسى كورەتىنىن ەسكەرسەك، ماتەريالدىڭ كىرىسپەسىندەگى اۆتورلاردىڭ «وقىرمان نازارىنا تۇتاس كۇيىندە العاش رەت ۇسىنىلىپ وتىرعان... «تابالدىرىق» دەپ جازعانىمەن كەلىسۋ قيىن. سەبەبى، ءبىز «تابالدىرىق» دەپ شاتاستىرىلىپ جۇرگەن «القا» باعدارلاماسىن 1992 جىلى 13 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق «وركەن» گازەتىنە تولىق جاريالاعانبىز. سونداي-اق ءدال وسى نۇسقا 1997 جىلى شىققان «رۋحانيات» اتتى كىتابىمىزعا قوسىمشا رەتىندە ۇسىنىلعان-دى. ايتقاندايىن، 2007 جىلى «سىن» جۋرنالىنىڭ تۇڭعىش ءنومىرى شىعاردا ارىپتەسىمىز ب.ساربالاۇلى بىزدەن «القا» باعدارلاماسى مەن وعان تۇسىنىك ماقالامىزدى ارنايى سۇراتىپ، باسقىزعانى دا بار. ىلگەرىرەكتە «جۇلدىز» جۋرنالى دا سولاي ەتكەن-ءدى. تاعى ءبىر ەستە ۇستايتىن فاكت: «القانى» ءوز بەتىنشە وقىعان عالىم ت.جۇرتباي، جاڭىلىسپاسام، 1992 جىلدىڭ سوڭىندا «اقيقات» جۋرنالىنا جاريالاعان بولاتىن. بىراق تۇرسەكەڭ باعدارلامانىڭ كەيبىر جەرىن وقي الماي كوپ نۇكتە قويىپ كەتكەنى دە ەسىمىزدە.

جارايدى، ماسەلە - كىمنىڭ ءبىرىنشى وقىپ-وقىماعانىندا ەمەس، «القا»  حاقىندا ناقتى تاريحي باعانىڭ بەرىلۋىندە. ءبىز بۇل جونىندە «القا» تۋرالى اقيقات» («الماتى اقشامى»، 20.07.1992), «رۋحانياتىمىزدىڭ «القاسى» («رۋحانيات» كىتابىندا، 1997) اتتى ماقالالارىمىزدا ايتۋعا تىرىستىق.

تاريحشى مەن ادەبيەتشى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە - ءماتىن. ءماتىن - تاريح، ءماتىن - وي، ءماتىن - ءپالساپا. مىسالى، الاش تۇسىنا قاتىستى باسقا تاريحشىلاردان ك.نۇرپەيىسوۆ پەن م.قويگەلديەۆتىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟ ارينە، ەڭبەكتەرىندە قازاق ماتەريالىن (گازەت-جۋرنال، ادەبي ماتەريالدار ت.ب.) پايدالانا العانىندا.

سول سياقتى، ءبىزدىڭ «القانى» تانۋداعى ۇلكەن كەمشىلىگىمىز - ماتىنگە نازار اۋدارماعانىمىزدا جانە قازاق ءسوزىن تۇسىنبەي، اسىعىس وي توپشىلاۋىمىزدا. ايتالىق، سول 20-جىلداردى بۇرىنىراق زەرتتەگەن عالىمدار «القانىڭ» ءبىر ءسوزىن وقىماي-اق «قۇر دۇرمەككە ىلەسىپ»، ونى جاتىپ كەپ سىبادى.

90-جىلدارى بۇل ماسەلە باسقاشا سيپاتتا كورىندى. ءبارىمىز ايرىقشا قۇرمەتتەيتىن عالىم، ەستەت ش.ەلەۋكەنوۆ «القانى» نكۆد-كگب ارحيۆىنەن الدىرعان ورىسشا نۇسقاسىنا قاراپ تالداي سالدى. ايتپەسە، ءدال سول ورىس نۇسقاسىنىڭ جانىندا ء(بىر بۋما ىشىندە) اراب حارپىندەگى تۇپنۇسقا-وريگينال «القا» تۇر ەدى...

«القانىڭ» وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان پروفەسسور م.قويگەلديەۆ پەن ىزدەنۋشى ش.تىلەۋباەۆ نۇسقاسىندا تۇپنۇسقا ءماتىندى شالىس وقىعان جەرلەر بار. بۇعان قاراپ، كۇندىز-ءتۇنى قاعاز جازاتىن سوزگە ۇستا مامبەت اعامىز وسىعان اسىعىستاۋ ۇڭىلگەن-اۋ دەپ قالدىق. نەگە؟

بۇل «نەگەنىڭ» استارىندا ماتەريالدى ۇسىنعان اۆتورلاردىڭ: «القا» مەن «تابالدىرىق» ۇعىمدارى ءوز ورنىمەن اتالماي، ولاردى شاتاستىرۋ بايقالادى» دەگەنىن وزدەرىنە قايتارا ايتۋدىڭ ءجونى قىلتيىپ قالادى.

بىرىنشىدەن، «قا»-نە «القا. تابالدىرىق» ماتەريالىن ۇسىنۋشىلار تۇپنۇسقاداعى ءماتىننىڭ باستاپقى «تابالدىرىق» دەگەن اتاۋىن (ياعني «ۆۆەدەنيە» دەگەنىن) تاستاپ كەتكەن. ءبىز قازىر مۇنداي بولىكتى «كىرىسپە»، كەيدە قازاقشالاپ «اڭداتۋ» دەيمىز. 1992 جىلى ءبىز كورگەن بۇل جازۋ ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە تاريحشى-ارىپتەستەرىمىز وسى كىرىسپە («تابالدىرىق») ءبولىم سوڭىنداعى مىنا سوزدەرگە نازار اۋدارماعان: «وقۋشى! جاقسى كەلدىڭ. «تابالدىرىقتى» اتتاپ، تورگە شىق. «القاعا» كىر». مۇنى بۇگىنگى قايمانا تىلگە اۋدارساق: «كىرىسپە بولىمدە ماسەلەنىڭ نە ەكەنىن ايتتىق، ەندى «القا» اتتى ۇيىمىمىزعا كىر نەمەسە «القانىڭ» مازمۇنى نە ەكەنىن اڭعارۋعا ىڭعايلان» بولىپ شىعادى.

ەندى قاراپايىم قيسىنعا (لوگيكاعا) سالىڭىز: ۇيىمنىڭ اتىن نەمەسە ونىڭ باعدارلاماسىن «كىرىسپە» («تابالدىرىق») دەپ قويۋعا بولا ما؟ ايتپەسە ۇيىمنىڭ اتى ءبىر بولەك، باعدارلاماسىنىڭ اتى ءبىر بولەك بولا ما؟ ايتقاندايىن، الاش تۇسىندا باعدارلامانى «جوسىق» دەگەن.

بۇل («تابالدىرىق») - نكۆد-نىڭ ەرتەگىسى. «الاشتىڭ مۇنىسى - ادەبي ۇيىم («القا») ەمەس، «تابالدىرىق» دەگەن ساياسي ۇيىم، پلاتفورما» دەگەن ەرتەگى. ال، ءبىز نەگە وعان سەنۋىمىز كەرەك؟ نكۆد-نىڭ فالسيفيكاتسياسىن نەگە تاريحي فاكت دەۋىمىز كەرەك؟ قۇرمەتتى مامبەت مىرزا جانە ءبىز سەكىلدى پاقىرلار كورگەن نكۆد قۇجاتتارىندا «تابالدىرىق» دەپ كوبىنە-كوپ سۇراق قويۋشىلار (جەندەتتەر) ايتادى عوي. ءتىپتى «القا. تابالدىرىق» ماتەريالىن ۇسىنۋشىلار كەلتىرگەن دايكسوزدە دە «تابالدىرىق» باعدارلاماسى» دەلىنىپ تۇرعان جوق، «القا» باعدارلاماسى» دەلىنىپ تۇر.

وسى نۇسقانى دايارلاۋشىلار: «القانىڭ» بار تاراۋىنىڭ اتى بار. نەگە كىرىسپەسىنىڭ اتى جوق؟» دەپ ءوز-وزىنە سۇراق قويدى ما ەكەن؟ مۇنداي ماتىنتانۋشىلىق سۇراق قويسا، قۇجاتتىڭ شەكەسىنە بادىرايتىپ قويعان «تابالدىرىق» ءسوزى تاراۋ (كىرىسپە ءسوز) اتى ەكەنىن اڭعارار ەدى-اۋ...

بىزدىڭشە، ماتەريالدى ۇسىنۋشىلار وسى ارقىلى ۇيىم مەن ونىڭ باستى قۇجاتى تۋرالى حالىق قابىلداۋىنا كەرەعار جايتقا تاعى دا جول بەرىپ العان.

ەكىنشىدەن، تاعى دا ءماتىن حاقىندا. گازەتكە ۇسىنىلعان قۇجاتتىق ماتەريالدا ءبىرشاما تەرىس وقىلعان ءسوز، سويلەمدەر بار. مۇنى كىم جىبەردى؟ ءماتىندى قاراعان ىزدەنۋشى مە، زەردەلەگەن تاريحشى ما، الدە گازەت قىزمەتكەرى مە - مىنا ساۋاتتىلىقتىڭ ءمانى كەتكەن زاماندا ونى ءدال ايتۋ قيىن. جالپى ءبىز، ماتىنمەن جۇمىس ىستەيتىن ادامدار، وسى ماسەلەدە ءبىراز ابدىرايمىز. «ەسكى ءماتىندى وقۋشىعا قالاي ۇسىنۋ كەرەك؟» دەپ. ماسەلەن، ول كەزدە تىنىس بەلگى بۇگىنگىدەي جۇيەدە بولماعان. «ءتىپتى جوققا ءتان» دەسەك، ول ۋاقىتتىڭ جازۋ سالتىن، دەڭگەيىن تومەندەتپەيمىز. ال، ەندى سول ءماتىندى تىنىس بەلگىسىز بەرسەك، كىمگە وبال جاسايمىز؟ ارينە، وقىرمانعا. وندا كلاسسيكالىق اباي ءماتىنىنىڭ ءوزى بۇگىنگىدەي وقىلماس ەدى («ماحابباتسىز، دۇنيەدوس» پا، «ماحاباتسىز دۇنيە - بوس» پا؟..» دەپ تالاساتىنىمىزداي). ءبىز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟

«قا» بەتىندە ء(ارى قاراي «گازەت نۇسقاسى» دەيىك) «القا» باعدارلاماسىن «تابالدىرىق» دەپ ۇسىنعان ماتەريالداعى قيسىنسىزدىقتى كورگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىز. مىسال كەتىرەيىك.

گازەت نۇسقاسى: «سۇلۋلىق سەزىمى بارلىق جانۋارلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ادامنىڭ جاراتىلىسىنا سالىنعان، تابيعاتىنا بەرىلىگەن» دەيدى. دارۆين وسى پىكىرلەردى ماركس فيلوسوفياسى نەگىزىندە قاتە دەمەيدى».

قاتە تىنىس بەلگىگە قاراپ، تاريحتى بىلمەيتىندەر ءدارۆيندى ماركستەن كەيىن ءومىر سۇرگەن دەۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان دۇرىسى: «سۇلۋلىق سەزىمى بارلىق جانۋارلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ادامنىڭ جاراتىلىسىنا سالىنعان، تابيعاتىنا بەرىلىگەن» دەيدى دارۆين. وسى پىكىرلەردى مارقىس فيلوسوفياسى نەگىزىندە قاتە دەمەيدى» بولۋى كەرەك قوي.

گازەت نۇسقاسى: «اقىندىق باعىتتا ەمەس. «اقىندىق اقىندىقتا قالاي جۇمسالسا دا تالانتتى تالانت دەيمىز عوي»،- دەيدى لۋناچارسكي».

مۇندا باعدارلامانى دايارلاۋشىلاردىڭ ءسوزى مەن دايكەسوز ارالاسىپ (مۇنداي قويىرتپاقتار بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى), پايىم قيعاشتىعىنا جول بەرىلگەن. دۇرىسى: «اقىندىق باعىتتا ەمەس، اقىندىق - اقىندىقتا. «قالاي جۇمسالسا دا تالانتتى تالانت دەيمىز عوي» دەيدى لۋناشارسكي».

گازەت نۇسقاسى: «ەۋروپا اقىنى شەكسپير، شەكسپير دەيدى وسى شەكسپيدىڭ اقىندىعى ءحۇى عاسىرلاردا قالسا, انگليانىڭ اسسا ەۋروپانىڭ تۇرمىسىن بۇلجىتپاي سۋرەتتەگەندىگىنەن عانا ما؟ ەۋروپانىڭ حان اقىنى گەتە ايتادى: «الگى كۇشىكتى تۇرعان كۇيىندە سۋرەتكە سالساڭ، جەردىڭ جۇزىندەگى تولىپ جاتقان كۇشىكتىڭ سانىن كوبەيتىپ ءبىر كۇشىككە قوسقان بولىپ تابىلاسىن...».

مۇندا تىنىس بەلگى جانە گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق قاتەلەر دە ءورىپ ءجۇر. دۇرىسى: «اۋروپا ادەبيەتى «شەكىسپىر، شەكىسپىر» دەيدى. وسى شەكىسپىردىڭ اقىندىعى 16-17-ءىنشى عاسىرلارداعى قالسا انگليانىڭ، اسسا اۋروپانىڭ تۇرمىسىن بۇلجىتپاي سۋرەتتەگەندە عانا ما؟ اۋروپانىڭ اسقان اقىنى گەتە ايتادى: «كادىمگى ءبىر كۇشىكتى تۇرعان كۇيىنشە سۋرەتكە سالساق، جەردىڭ جۇزىندەگى تولىپ جاتقان كۇشىكتىڭ سانىن كوبەيتىپ، ءبىر كۇشىككە قوسقان بولىپ تابىلاسىن...».

گازەت نۇسقاسى: «ماركسشىلدىق ادەبيەت تۋرالى نەگىزگى پىكىر مىناۋ: ادەبيەتكە سيپات بەرەتىن تۇرمىس. تۇرمىسقا ءتۇر بەرەتىن تەحنيكا مادەنيەتى، ياعني نەگىزىندە ادەبيەتكە باعىت بەرەتىن تۇرمىس، ومىرگە قادام باستاپ ەلدىڭ، ياكي تاپتىڭ ادەبيەتىنىڭ الدى ءوز وكىمىڭە قادام باسقان ەلدىڭ، ياكي تاپتىڭ ادەبيەتىنىڭ الدى - كور».

بۇدان نە ءتۇسىندىڭىز؟ دۇرىس وقىلماعاندىقتان جانە تىنىس بەلگى ايقىندالماعاندىقتان، وي، لوگيكا تۇسىنىكسىز ارنادا كەتكەن. دۇرىسى: «مارقىسشىلدىڭ ادەبيەت تۋرالى نەگىزگى پىكىر مىناۋ: ادەبيەتكە سيپات بەرەتىن - تۇرمىس، تۇرمىسقا ءتۇر بەرەتىن - تەحنيكە مادەنيەتى، ياعني نەگىزىندە ادەبيەتكە باعىت بەرەتىن - تۇرمىس. ومىرگە قادام باسقان ەلدىڭ، ياكي تاپتىڭ ادەبيەتىنىڭ الدى - ءور، ۇكىمگە قادام باسقان ەلدىڭ، ياكي تاپتىڭ ادەبيەتىنىڭ الدى - كور».

تىلدىك-رۋحاني باعدار تۇرعىسىنان 20-جىلدارداعى الاش زيالىلارىنىڭ قاعيداتتى ء(پرينتسيپتى) جولى بار. ماسەلەن، ولار بۇگىنگى قولدانىلىمداعى زاۆودتى - زاۋىت، تەحنيكانى - تەحنيكە، يسكۋسستۆونى - ەسكۇستىبە، ەۆروپانى - اۋروپا نەمەسە جابىروپا دەپ جازعان. شىندىعىنا كەلسەك، بۇگىن وزىمىزشە «قازاق» بولىپ، «ەۋروپا»، «ەۋرازيا» دەپ جۇرگەنىمىز - تۇبىرىمەن قاتە سوزدەر. ولار «اۋروپا»، «اۋرازيا» بولۋى كەرەك ەدى... ويتكەنى، بارلىق تىلدە «ۇيا» دەگەن بولادى. سانسىز ءسوز سول ۇيادان شىعىپ جاتادى. قازاقتا «اۋ»-دان باستالاتىن ءسوز-ۇعىمدار شاشەتەكتەن. ال، «ەۋ»-دەن باستالاتىن - جالعىز «ەۋ» وداعايى عانا...

مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، مىنا ماتەريال تولعان - «ەۋروپا». ءتىلدى بىلمەيتىن بۇگىنگى جاستار: «ە، الاش زيالىلارى دا سولاي ايتىپتى عوي!» دەپ، شاتاسۋى عاجاپ ەمەس («زاۆودى» تاعى بار).

ءسوز بولىپ وتىرعان نۇسقادان ءبىز تۇپنۇسقاداعى ءبىراز سويلەمدەردى تاپپادىق. ايتالىق، «تابالدىرىق» (كىرىسپە) بولىمىندە «ايتەۋىر ءبادۋام دەپ ۇعۋعا مۇمكىن...» دەگەن سويلەمنەن كەيىنگى وريگينالداعى «ۇلگى بولارلىق ورىس ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى تاراۋىنىڭ تۇراقسىز ءبىر تاراۋىنا، نە بارسا كەلمەسىنە، نە ۇزاماي قۇرىپ كەتەتىن سيىردىڭ شۇبىرىندىسىنا ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن كەرەمەت سويلەم ەنبەي قالاعان.

«ەندى توڭكەرىس ءام ادەبيەتىمىز» تاراۋىنىڭ تۇپنۇسقاسىنداعى: «توڭكەرىستىڭ تامىرى اۋروپا تاريحىندا تەرەڭ جاتقان بولسا دا، اۋروپا تاريحى تۋدىرعان توڭكەرىس زاتىندا جات بولسا دا، توڭكەرىستىڭ ماقسۇتى - ءبىر اۋروپانى استاڭ-كەستەڭ قىلۋ ەمەس، جالپى ادامزاتتى باقىتقا جەتكىزۋ بولعاندىقتان، جەردىڭ ءجۇزىنىڭ ەزىلگەن ەلى، تارىققان تابى مىناۋ توڭكەرىستى مەنىكى ەمەس دەۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن سويلەم گازەت نۇسقاسىندا بىلايشا جارىم-جارتىلاي جۇتىلىپ، وزگەرىسپەن بەرلىگەن: «توڭكەرىستىڭ تاريحى ەۋروپا تاريحىندا تەرەڭ جاتقان بولسا دا، ەۋروپا تاريحى تۋدىرعان توڭكەرىس زاتىندا جات بولسا دا، توڭكەرىستىڭ ماقسۋتى - ءبىر ەۋروپا عانا استاڭ-كەستەڭ قىلۋ (؟) ەمەس دەۋى مۇمكىن ەمەس».

باعدارلامانىڭ اياق جاعىنداعى ۇرانعا دەيىنگى ابزاتستا دا بىرنەشە ءسوز ءتۇسىپ قالىپ، وي قيسىنى تۇسىنىكسىز بولىپ تۇر. پرولەتاريات اقىنىن ايتىپ كەلىپ، قازاق جاعدايىنا اۋىسقان جەردىڭ جىگى بىلىنبەيدى. گازەت نۇسقاسى: «تاريحى بولەك، تۇرمىسى بولەك، رۋحى بولەك، توڭكەرىسكە جولدان قوسىلعان ەلدىڭ اتى». دۇرىسى: «قازاق اقىنى - الگىدەن تاريحى بولەك، تۇرمىسى بولەك، رۋحى بولەك، توڭكەرىسكە جولدان قوسىلعان ەلدىڭ اقىنى». ءمان بەرە قاراساڭىز، ەكەۋى - ەكى بولەك سويلەم.

ءماتىنتانۋ - وتە قىزىق سالا عوي. 20-جىلداردىڭ ءسوزى - تازا قازاقى سوزدەر مەن ۇعىمدار. وكىنىشكە قاراي، تۇپنۇسقاداعى «بارسا كەلمەسى» - بارماسا كەلمەسى، «اتتان ءداۋىرى» - اتان ءداۋىرى، «ورىستىڭ قارا ءجۇز وتارشىلدىعى» - ورىستىڭ قارا بۋىن وتارشىلدىعى، «ەل بيلەپ، ەلگە اقىل ايتۋ» - ەل سيرەپ ەلگە اقىل ايتۋ، «ەكى قولمەن ەكى ۇمىتپەن الىسقاندىعى» - ەكى قولىمەن ەكى ومىرمەن الىسقاندىعى، «قاتا» - قاتە، «شىعىستىڭ وتار بولعان ەلدەرى، سونىڭ ءبىر ۇشىعى بولعان كەدەي قازاق» - شىعىستىڭ وتار بولعان ەلدەرى، سونىڭ ءبىر ۇشپاعى بولعان كەدەي قازاق، «وسى مىنەز، وسى قۇلىق» - وسى مىنەز، وسى قۋلىق، «الىستان ۇرىن بارىپ تيەتىن پايدا» - الىستان وراپ بارىپ تيەتىن پايدا، «ادەبيەتىنىڭ ەكى بەتىندە ەكى ءبۇر» - ادەبيەتىنىڭ ەكى بەتىندە ەكى نۇر بولىپ كەتكەن.

بۇگىنگى وقىرمان ءسوز بولىپ وتىرعان نۇسقاداعى «ادەبيەت «عيزاتلۇ - وقۋ - ۇمتىلۋ (؟)» بيسسيميلاھ دەپ باشلايىن ءسوزدىڭ باسىن سىقىلدى بالدىر-باتپاققا اينالدى» دەگەندى - «ادەبيەت «عيزياتلۋ»، «قۇرمەتلۋ»، «ءبىسسمىلدا» دەپ باستايىن ءسوزدىڭ باسىن» سىقىلدى بالدىر-باتپاققا اينالدى» دەپ، «رەاليزم مەن فەوداليزم (؟)» دەگەندى - «رەاليزم مەن يدەاليزم» دەپ تۇپنۇسقاعا جاقىنداتىپ وقىپ، تۇسىنە الا ما ەكەن؟..

«القا» باعدارلاماسىندا 12 ادەبيەتكە (كىتاپقا) سىلتەمە بار. ءبىز كەزىندە قايتا جاريالاعاندا، ولاردى ءماتىن ىشىنە جاقشامەن كورسەتكەن بولاتىنبىز. بۇل كەرەك، سەبەبى تاريحي قۇجات قوي. «قا»-دە «تۇڭعىش جاريالاپ وتىرمىز» دەگەن كىسىلەر مۇنى دا ۇمىت قالدىرعان...

فيلولوگ اعايىن عانا ەمەس، جالپى ساۋاتتى جۇرت «دا» شىلاۋى (وقۋشى دا) مەن جاتىس سەپتىگىنىڭ «دا» جالعاۋى (وقۋشىدا) شاتاستىرىلسا، سويلەمدە ماعىنا وزگەرىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلەدى. گازەت نۇسقاسىندا وسىنداي سەلكەۋلىك از ەمەس.

البەتتە، ءبىز «ەكىنشىدەن» دەيتىن پوزيتسيامىزدا تىم قازابالاپ كەتكەنىمىز ءۇشىن قالامگەر ءھام ىزدەنۋشى اعايىنان عافۋ وتىنەمىز.

وسى تۇستا «جاۋاپسىزدىقتىڭ ءبارى - مىنا كىسىلەردەن» دەپ، كىنانى ناقتى ادامدارعا اۋدارا سالۋدان اۋلاقپىز. نيەتىمىز - بۇرمالانعان ماتىننەن وقۋشىنى ساقتاندىرۋ.

ۇشىنشىدەن، «القانىڭ» اۆتورلىعى جونىندەگى ۇستانىمنىڭ ەلدىك-مەملەكەتتىك مۇددەدەن شەت قاراستىرىلىپ جۇرگەنى تۋرالى. مەن اۆتورلىقتى اقىن ماعجانعا بەرگەندە نە ۇتارىمىزدى تۇسىنبەيمىن. ءوزىمىز سوناۋ شەنەۋنىك كەزەڭىندە دە تابان اقى، ماڭداي تەرىن ادال قالامىمەن تاپقان زەردەلى ازامات شەريازدان ەلەۋكەنوۆتى قانشا سىيلاساق تا، «القانى» ماعجاننىڭ جەكە شىعارماشىلىعى رەتىندە قاراستىرعانىن قابىلدامايمىز. سەبەبى، بۇدان ۇلت تاريحى دا، رۋحانيات تاريحى دا ۇتپايدى. تاريحي قۇجاتتاردى ءداۋىردىڭ وي-ساناسى، زيالىلاردىڭ وي قايناۋى تۋعىزادى. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى كەڭەس زامانىندا دا، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا دا تاريحي قۇجاتتاردىڭ ءاۋ باستاعى جۇمىس نۇسقاسىنىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە اۆتورى بار. بىراق ءبىز ونى بىلمەيمىز. ءتىپتى ءبىلۋ دە كەرەك ەمەس. قازىر ءبىر ساباز شىعىپ: «جاراندار، د.ا.قوناەۆتىڭ اناۋ بايانداماسىن مەن جازىپ بەردىم» دەسە، ول شىندىقتىڭ ۇلت ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟ يدەيانى كىم نەمەسە كىمدەر بەردى - ماسەلە وسىندا!

ەندەشە، «القا» - قاي جاعىنان قاراساڭىز دا ۇجىمدىق ەڭبەك. الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگى! وسىلاي دەسەك، ۇلت تا ۇتادى، زيالىلار دا ۇتادى، زەردەلىلەردەن بولىنبەگەن ماعجان دا ۇتادى.

ونىڭ ۇستىنە ءدال سول «القا» باعدارلاماسى جاتقان نكۆد ارحيۆىندە، 20-جىلداردىڭ باسقا دا ماتەريالدارىندا (ماقالا، حات ت.ب.) الاش زيالىلارىنىڭ «ادەبيەت پەن مادەنيەتتى بولشەۆيزم سىڭارجاقتىعىنان قالاي قۇتقارامىز؟» دەگەن وي-اڭسار تۇنىپ تۇر. مىنە، «القا» - وسىنىڭ جەمىسى.

تورتىنشىدەن، «القانى» بۇگىنگى ۇرپاققا نەمەسە بۇگىنگى زامانداستارعا تانىتۋ جونىندە. ۇياتىمىزعا قاراي، ءبىز بۇل بويىنشا ەشتەڭە ىستەگەنىمىز جوق. ەكى-ءۇش عالىمنىڭ، بىرەر ءجۋرناليستىڭ جازعانى دانەڭە ەمەس. ءتىپتى «قا»-دە «تۇڭعىش باسىلۋى» دەگەن انىقتاما بەرىلۋى دە وسىدان 18 جىل بۇرىنعى جاريالانىمنىڭ كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە تاسا بولعانىن كورسەتەدى. «القاعا» تاريحشى دا، ادەبيەتشى دە ءمان بەرمەيدى ەكەن، ەندى نە ىستەدىك؟ تونىمىزدى وتقا جاعايىق پا؟!...

جوق، بىزگە «القا» كەرەك! «القانىڭ» بولعانىن جانە ونىڭ يدەياسى ۇلتپەن بىرگە جاسايتىنىن سەزىنۋ قاجەت!

ءبىر ارىپتەستەرىمىز: «القا» دەگەن ۇيىم بار، «تابالدىرىق» دەگەن پلاتفورما بار» دەپ جاڭىلتپاش ايتسا، ءبىز: «اينالايىندار-اۋ! مۇنداي ارىپشىلدىككە بارعاندا نە ۇتامىز؟ اتاڭنان قالعان قاي قۇجات ەكى ءتۇرلى اتالۋشى ەدى؟» دەۋگە ءتيىسپىز.

2008 جىلى الاش وردانىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى كەشتەتىپ شىققان ۇكىمەت قاۋلىسىنا «القانى» ناسيحاتتاۋ تۋرالى قر جازۋشىلار وداعىندا شارا وتكىزىلسىن» دەگەن باپتى ەنگىزگەن بولاتىنبىز. وي قاعازعا تۇسكەنىمەن، ول وتپەدى. حاكىم اباي ايتپاقشى، «بۇل ىسكە كىم ۆينوۆات؟..».

الاش دەسە، ەتەگىمىز جاسقا تولادى، الدەبىرەۋلەردى سىناعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز، قالامگەر اعايىندار-اۋ، مەرەيتويىمىزدى تويلاتىپ كوپتى ابىگەرگە سالعانشا، «القانى» اسقاقتاتىپ ءبىر جيىن وتكىزسەك قالاي بولادى؟ ءجون دەپ تاپساڭىزدار، سوندا ءبىر باياندامانى ءبىز دە جاسايىق. وعان باياعىدان مۇددەلىمىز.

سونىمەن، الاشتىڭ «القاسى» حالىققا كەڭىنەن تانىلۋى كەرەك. پىكىر الىسۋ، شىندىقتى ايتۋ - جاراتقانعا دا، پەندەگە دە پايدالى نارسە. بۇدان ەشكىمنىڭ ءوتى جارىلىپ كەتپەيدى. الاش زيالىلارىنىڭ اقتالعانىنا 22 جىل (1988 جىلدان بەرى) بولىپتى، ال «القانى» ءالى دە ەسكەرمەي جۇرگەندەيمىز...

«القا» تۋرالى ءسوز - ۇلت تاريحى مەن ۇلت قالامىنا سەرت!..

ديحان قامزابەكۇلى،

پروفەسسور