قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن سۇحبات

− اينۇر ابدىراسىلقىزى، قازىر ءدىني احۋال ماسەلەسى قوعام نازارىندا تۇرعان وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ەكەنى وزىڭىزگە بەلگىلى. وسى ورايدا ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان ورتالىقتىڭ ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى زەرتتەپ-زەردەلەۋ بارىسىنداعى قىزمەتىمەن وقىرماندى تولىعىراق تانىستىرساق دەگەن ويدامىز. جالپى، ەلدەگى ءدىني احۋالدى زەردەلەۋ قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟

− ءاربىر زەردەلەۋ جۇمىسى عىلىمي-تەوريالىق جاعى مەن قولدانبالى-تاجىريبەلىك قىرى قاتار قاراستىرىلىپ، كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلعاندا عانا ءتيىمدى ءارى شىنايى ناتيجە بەرەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ورتالىق ءبىرىنشى كەزەكتە ءدىني احۋالدى زەردەلەۋدىڭ وتاندىق جانە شەتەلدىك تاجىريبەسىن زەرتتەپ، وسى باعىتتا ادىستەمەلىك قۇرالدار مەن اقپاراتتىق-انىقتامالىق ماتەريالدار ازىرلەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى.

سونىمەن ءبىر مەزگىلدە جاساقتالعان ادىستەمە نەگىزىندە ءدىني احۋالدى زەردەلەۋ ورتالىقتانعان تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرادى. بۇل ورايدا ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى زەردەلەۋدىڭ ەكى نەگىزگى تەتىگى قالىپتاسقان. ءبىرىنشىسى – اعىمداعى اقپاراتتىق-تالدامالىق زەرتتەۋلەر، ەكىنشىسى – تاجىريبەلىك (وڭىرلىك) زەرتتەۋلەر.

اعىمداعى زەرتتەۋلەر ءدىني جانە ءدىني ەمەس باق-تار مەن عالامتور رەسۋرستارىنا تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلەتىن مونيتورينگتىڭ قورىتىندىلارىن، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر جانىنداعى ءدىن ىستەرى باسقارمالارى مەن ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەت ناتيجەلەرىن، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتىن، ورىن العان وقيعالار مەن ۇيىمداستىرىلعان شارالاردى، ساراپشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ زەرتتەۋلەرى مەن تۇجىرىمدارىن، شەتەلدەردەگى ءدىني احۋالدى ەسەپكە الا وتىرىپ، اي سايىن جۇرگىزىلەدى.

ال تاجىريبەلىك-وڭىرلىك زەرتتەۋلەردىڭ ءجونى بولەك. بۇل – ءبىزدىڭ ورتالىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اپتالاپ-ايلاپ، ات ۇستىنەن تۇسپەي ءجۇرىپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، تۇرعىن حالىقپەن تىكەلەي جۇزدەسىپ جاسايتىن ارنايى ىسساپارلىق زەرتتەۋلەرى.

تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەرگە كىرىسپەس بۇرىن ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ءبىرىنشى كەزەكتە وڭىرلەردەگى ءدىني احۋالدى تىكەلەي قاداعالايتىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر جانىنداعى ءدىن ىستەرى باسقارمالارى مەن ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى زەرتتەۋ مەكەمەلەرى جۇرگىزگەن جۇمىستار مەن الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر قورىتىندىسىنا تالداۋ جاسالادى. وڭىرلەرگە بارعاننان كەيىن وسى تالداۋدىڭ شىنايى احۋالمەن سايكەستىگى سالعاستىرىلا تەكسەرىلەدى.

وسى ماقساتتا جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلىپ، فوكۋس-توپتىق تالداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. ساۋالنامالار الىنىپ، سۇراق-جاۋاپ پىشىمىندەگى شارالار ۇيىمداستىرىلادى. جەرگىلىكتى باسپا جانە ەلەكتروندىق باق جاريالانىمدارى زەردەلەنەدى. ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ولاردىڭ جانىنداعى قايىرىمدىلىق قورلار قىزمەتى تالدانادى. ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار وكىلدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتى زەرتتەپ-زەردەلەنەدى.

وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاسالا وتىرىپ، جەرگىلىكتى ءدىني احۋالدىڭ ناقتى جاي-كۇيى جايلى قورىتىندى شىعارىلادى. بولجام عانا جاسالمايدى، بولاشاق باعىتتار دا بەلگىلەنەدى، قاي سالادا باسىم جۇمىس جۇرگىزىپ، نەندەي شارالاردى جەتىلدىرۋ قاجەتتىگى ايقىندالادى. سانداردى سويلەتسەك، 2015 جىلى وڭىرلەرگە جاسالعان ءىسساپارلار بارىسىندا 183 ءىس-شارا وتكىزىلىپ، 10283 تۇرعىن قامتىلعان، 2105 قاتىسۋشىدان ساۋالناما الىنعان بولاتىن. ال زەرتتەۋ قورىتىندىلارى ءدىن ىستەرى كوميتەتى مەن ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەرىلىپ قانا قويعان جوق، كەزەڭ-كەزەڭىمەن باق بەتتەرىندە ماقالا، سۇحباتتار تۇرىندە جارىق كورىپ، جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلىپ تا ۇلگەردى.

− ءوزىڭىز ايتىپ وتكەن تۇرعىن حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتتارىنا كىمدەر جاتادى؟ وڭىرلىك زەرتتەۋلەر جىل بويى جۇرگىزىلە مە، الدە ناقتى ءبىر مەرزىمگە جوسپارلانا ما؟

− ءدىني بىرلەستىكتەر وكىلدەرى، مەشىت جاماعاتى، ەڭبەك ۇجىمدارى، ستۋدەنت جاستار، مەكتەپ وقۋشىلارى، ء«دىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توپتارىنىڭ مۇشەلەرى، ايەلدەر اۋديتورياسى، جۇمىسسىزدار، ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار، تۇزەتۋ مەكەمەسىندە جازاسىن وتەۋشىلەر – وسى اتالعان توپتاردىڭ بارلىعى مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك اۋقىمدا زەردەلەۋ جۇمىستارىندا قامتىلادى.

ءار اۋديتوريامەن جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن قيىندىقتارى بار. ءدىني احۋالدى ءتۇسىنۋ جانە باعالاۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى، قىزىقتىراتىن ماسەلەلەرى سان الۋان، قۇندىلىقتارى دا قابىسا بەرمەيتىن ءاربىر توپ ءۇشىن وزىنە ءتان ءتىل، تاقىرىپ، ءادىس قاجەت. ساۋالنامالار دا توپتارعا قاراي تۇرلەنىپ وتىرادى. زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ ءوزى ءبىر توبە بولسا، ناتيجەلەردى تالداۋدىڭ ءوزى ءبىر سالا.

مەرزىمى جونىندەگى ساۋالىڭىزعا كەلسەك، وڭىرلىك زەرتتەۋلەردى ءبىز وتكەن جىلى ءوز ۇسىنىسىمىزبەن العاش رەت تاجىريبەگە ەنگىزىپ، ءساۋىر-قاراشا ارالىعىنداعى سەگىز اي كولەمىندە جۇزەگە اسىرعان بولاتىنبىز. بيىلعى جىلى بۇل جۇمىستى تامىز-قاراشا ارالىعىنا جوسپارلاپ وتىرمىز.

بىراق وڭىرلىك زەرتتەۋ تاجىريبەسى تەك ارنايى ىسساپارلىق زەرتتەۋلەرمەن شەكتەلمەيدى. ورتالىققا جىل بويى ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىنان اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توپتارى قۇرامىندا دارىستەر وقۋ جانە توپ مۇشەلەرىنە ارنالعان وقىتۋ سەمينارلارىن وتكىزۋ جونىندە سۇرانىستار كوپتەپ تۇسەدى. تاقىرىپتىق باعىتىنا قاراي مۇنداي شارالارعا مامانداردى ىرىكتەپ جىبەرىپ وتىرامىز. سونىمەن قاتار ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ جوسپارلى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ شارالارىنا دا قاتىسىپ، ەل ايماقتارىن ءجيى ارالايمىز. كەي جاعدايدا جەكەلەگەن وڭىرلەردە بىرنەشە مامانىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن ەكى-ءۇش كۇندىك سەمينارلار وتكىزەمىز. وسىنداي شارالار بارىسىندا دا زەردەلەۋ جۇمىستارىن قوسا قامتىپ، تالداۋلار مەن ساۋالنامالار جۇرگىزەمىز. كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلگەن بارلىق جۇمىستار ناتيجەسىندە ءبىرتۇتاس قورىتىندى جاسالادى.  

− ءيا، ءدىني احۋالدى زەردەلەۋدىڭ قىزىق تا قيىن سالا ەكەنى اڭگىمەڭىزدەن ايقىندالىپ وتىر. بىراق ورتالىق قىزمەتى بۇل ايتىلعاندارمەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى. وقىرماندارعا تولىمدىراق مالىمەت بەرۋ ءۇشىن قىزمەتتەرىڭىزدىڭ وزگە دە قىرلارىنا شولۋ جاساپ وتسەڭىز.

− ءبىزدىڭ ورتالىقتا ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال مونيتورينگىمەن قاتار ءدىن سالاسىنداعى عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ءدىني ادەبيەتتەر مەن اقپاراتتىق قۇرالدارعا، ءدىني ماقساتتاعى زاتتارعا ءدىنتانۋ ساراپتاماسى  جۇرگىزىلەدى. ءدىن ماسەلەلەرىنە، ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتىنە، ءدىني ءبىلىم مەن ءدىنتانۋ ساراپتاماسىنا قاتىستى اقپاراتتىق-انىقتامالىق جانە ادىستەمەلىك ماتەريالدار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، تالداۋ جۇمىستارى ازىرلەنەدى.

رەسپۋبليكا كولەمىندە قۇرىلىپ، ءاربىر وڭىردە جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توپتارىنىڭ جۇمىستارىنا تىكەلەي قاتىسۋ جانە ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋ دە ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ مىندەتىنە جاتادى. بۇدان تىس ءارتۇرلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، اسكەري قۇرىلىمدار، ءبىلىم جانە عىلىم مەكەمەلەرى، مەديتسينا سالاسىنداعى ۇجىمداردا  سۇرانىس بويىنشا ءدىني احۋالدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى دارىستەر وقيمىز.

جوسپارلى وقىتۋ سەمينارلارى مەن ءتۇرلى پىشىمدەگى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ، جاستار مەن ايەلدەر اۋديتورياسىنا قاتىستى ماقساتتى جۇمىستار جۇرگىزۋ ورتالىق جۇمىستارىنىڭ ەلەۋلى ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار رەسمي سايتىمىز بەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە اقپاراتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز.

جوعارىدا اتالعان باعىتتار بويىنشا كوپتەگەن باسىلىمدار ازىرلەپ، اۋماقتىق ءدىن ىستەرى باسقارمالارى ارقىلى ەل كولەمىنە تاراتامىز. وتكەن جىلدىڭ وزىندە عانا ەكى تىلدە قاتار ازىرلەنگەن ء«دىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانىنىڭ وقىتۋشىلارىنا ارنالعان ادىستەمەلىك قۇرال، مەكتەپ ديرەكتورلارىنا، وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارىنا، كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ءىسى جونىندەگى ينسپەكتورلارعا ارنالعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستار» اتتى قوسىمشا قۇرال، ء«دىن سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر جونىندەگى 20 سۇراق-جاۋاپ» سەرياسىنىڭ جەتى شىعارىلىمى، ء«دىنتانۋشى-ساراپشىنىڭ ۇستەل كىتابى»، «زايىرلى مەملەكەت جانە ءدىن قاتىناستارى: تەورياسى مەن تاجىريبەسى» اتتى اقپاراتتىق-انىقتامالىق ماتەريال، «وڭىرلەردەگى ءدىني احۋالدى زەردەلەۋدىڭ تاجىريبەلىك ماسەلەلەرى» اتتى ادىستەمەلىك ۇسىنىمدار، «قازاقستانداعى ءدىني احۋال ماسەلەلەرى» اتتى زەرتتەۋلەر جيناعى، «يمامعا كومەكشى» ۇستەل كىتابى جانە «دىنتانۋلىق زەرتتەۋلەر» سەكىلدى جيىرمادان استام ىرگەلى ەڭبەكتەر جارىق كوردى.

− وسى تۇستان ساۋالىمىزدى قازىرگى قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانىپ وتىرعان ماسەلەلەرگە ويىستىرساق. سوڭعى كەزەڭ وقيعالارى لاڭكەستىك تاقىرىبىن كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي وتىر. اقتوبەدەگى جاعدايعا قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جارىق كوردى. ءسىزدىڭ دە «اقتوبە وقيعاسى سالافيلىكتىڭ قاۋىپتىلىگىن ايقىن دالەلدەدى» اتتى ماقالاڭىز كوپشىلىك تاراپىنان قىزۋ تالقىلاندى. وسى ورايدا اقتوبەدە لاڭكەستىكتىڭ ورىن الۋىن وڭىردەگى قۇقىق جانە ءدىن سالاسىنداعى مامانداردىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە جۇمىس جۇرگىزە الماۋىنان دەپ باعالاۋشىلارعا قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟

− كەمشىلىكسىز قىزمەت تاريحتا بولماعان. ءار سالانىڭ كۇردەلىلىك دەڭگەيىنە سايكەس ءوز قيىندىقتارى، تۇراقتى تۇردە تۋىنداپ وتىراتىن كۇرمەۋلى ماسەلەلەرى بولادى. ول – مەملەكەت تىرشىلىگىنىڭ اجىراماس زاڭدى ۇدەرىسى.

ال اقتوبەدەگى وقيعانى سالا ماماندارىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە جۇمىس جۇرگىزبەۋىنىڭ سالدارى دەگەن پىكىرمەن مۇلدە كەلىسپەيمىن. ادەتتە سول سالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن بەيحابار ادامدار عانا وسىنداي ءۇستىرت اڭگىمەگە اۋەس كەلەدى. ادىلەتتىلىك ءۇشىن ايتايىن، تەك ءدىن سالاسىنا توقتالار بولسام، ەلىمىزدەگى ون التى ءوڭىردىڭ ىشىندە قىزمەت بەلسەندىلىگى جونىنەن اقتوبەلىك ارىپتەستەرىمىز وق بويى وزىق تۇر دەر ەدىم. بۇل وڭىردە جەرگىلىكتى اكىمدىك قۇرامىنداعى ءدىن ىستەرى باسقارماسى، ونىڭ باستاماسىمەن اشىلعان «انسار» وڭالتۋ ورتالىعى، جەرگىلىكتى قۇقىقتىق باقىلاۋ ورگاندارى جانە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى فيليالدارىنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى جاقسى جولعا قويىلعان. سوڭعى ءتورت جىلدا وڭىردەگى ءدىني احۋالدىڭ تۇراقتانۋى – وسى قۇرىلىمداردىڭ وراسان زور كۇش-جىگەرىنىڭ ناتيجەسى.

ەلىمىزدە تەرىس پيعىلدى جانە راديكالدى اعىمعا اربالعانداردى رايىنان قايتارۋ جونىندەگى العاشقى ادىستەمەلىك قۇرالدى جاساقتاعان جانە ونى تاجىريبە جۇزىندە قولدانىپ، ەلەۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن دە اقتوبەلىك ماماندار بولاتىن.

«ەندەشە، نەگە ءدال وسى وڭىردە لاڭكەستىك قايتا باس كوتەردى؟» دەگەن ساۋالدىڭ كوكەيدە تۇرعانى ايقىن، سوعان كەلەيىك.

ول ءوڭىردىڭ تۇتاستاي العانداعى احۋالىنا بايلانىستى ماسەلە. 2011-2012 جىلدارداعى لاڭكەستىكتىڭ ەڭ ءجيى ورىن العان ءوڭىرى – اقتوبە ەكەنىن كوپشىلىك ءالى ۇمىتا قويماعان بولار. اقتوبەنىڭ عانا ەمەس، جالپى باتىس ءوڭىرىنىڭ ءدىني احۋالى شيرىعىستى بولىپ قالىپتاستى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى – شەكارالىق ايماق، ونىڭ رەسەيمەن شەكتەسۋىنىڭ ءدىني احۋالعا وزىندىك اسەرى بولدى. 2000-2011 جىلدار ارالىعىندا داعىستاندا وتكەن تولاسسىز تەرروريستىك اكتىلەردىڭ جاڭعىرىعى ءبىرىنشى كەزەكتە باتىس وڭىرىنە جەتتى. داعىستانعا جارىلىس جاساۋ ءۇشىن كەتكەن قازاقستاندىقتاردىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ تۋمالارى بولعانى بەلگىلى. ياعني كورشى ەلدەگى دۇمپۋلەر مەن لاڭكەستىك يدەيالار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە باتىستىقتار ساناسىنا اسەر ەتتى.

ەكىنشىدەن، مۇنايلى-ءوندىرىستى باتىس ءوڭىرى – ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ايماق. گەوساياسي مۇددەلەردى كوزدەگەن سىرتقى كۇيرەتۋشى كۇشتەردىڭ قازاقستاننىڭ وسى ءوڭىرىنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن السىرەتۋگە جانە سول جەردە تۇعىرلارىن ورنىقتىرۋعا كوبىرەك نازار اۋداراتىنى ايقىن. سوندىقتان كەزىندە باتىس وڭىرلەرىنە سىرت ەلدەردەن قولداۋ تاپقان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىم وكىلدەرى كوبىرەك شوعىرلانىپ، بەلسەنە جۇمىس جۇرگىزدى. ولارعا قارسى ءتيىستى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جانە قاجەت جاعدايدا شۇعىل شارالار دا جۇرگىزىلگەنىمەن، «ۇستالماعان ۇرى ەمەس» – قۇرىقتالماعان تالايلار ەل اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ سىلەمى قايتا ايقىندالۋدا.

ۇشىنشىدەن، ءوندىرىستى وڭىرلەرگە ءتان توپتاسۋ مەن ۇيىسۋعا بەيىمدىلىك سيپاتى تۇرعىن حالىق بويىندا بەلسەندى يدەولوگيالىق باعدارلارعا دەگەن قاجەتتىلىكتى وياتادى. بۇل قاجەتتىلىكتى دە ءداستۇرلى اعىم وكىلدەرى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ، اگرەسسياشىل يدەيالارىن تاڭىپ ۇلگەردى.

تورتىنشىدەن، ءار ءوڭىردىڭ مەنتاليتەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي دىنگە قۇلشىنىسى مەن ءدىني قۇندىلىقتارعا قاتىناسى ءارتۇرلى بولاتىنى بەلگىلى. بۇل ماسەلەدە وڭتۇستىك وڭىرىندە سالىستىرمالى بەلسەندى، ورتالىق ولكەلەردە بايسالدى، سولتۇستىكتە سالقىنقاندىلاۋ قاتىناس ورنىققان بولسا، باتىستىق ازاماتتاردا قۇندىلىقتارعا قالتقىسىز بەرىلۋ مىنەزى باسىم. ءدىن قۇندىلىقتارىن قىزعىشتاي قوريتىن جاۋىنگەرلىك مىنەزدى باسقا باعىتقا بەيىمدەپ الۋعا دا بولاتىنىن ءداستۇرلى ەمەس اعىمدار ارەكەتى ايعاقتاپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا بۇگىندە دەيىن سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان 670 ەكسترەميستىك مازمۇنداعى ماتەريالدىڭ تەڭ جارتىسى، ياعني 334-ءى سالافيلىك اعىمىنا تيەسىلى بولسا، سونىڭ 226-سىنا باتىس وڭىرلەردەگى جەرگىلىكتى سوتتار تاراپىنان تىيىم سالۋ جونىندە شەشىم شىعارىلعان ەكەن. وسىنىڭ ءوزى ءوڭىردىڭ تۇتاستاي العانداعى ءدىني احۋالىنىڭ بەلگىلى ءبىر كورسەتكىشتەرى بولىپ تابىلادى.

− سوڭعى جايتتى تاراتا ايتساڭىز. سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان سالافيلىك ماتەريالدار كىمدەرگە ءتان؟

− بۇل ماتەريالدار اراسىندا سالافيلىك اعىمىنىڭ بەلگىلى يدەولوگتارى سانالاتىن يبن ءتايميا، يبن باازدان باستاپ، قازىرگى زامانعى جەتەكشىلەرىنىڭ، ءپاتۋا بەرۋشى شەيحتارىنىڭ، بەلسەندى ۋاعىزشىلارىنىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى بار. ماتەريالدار اراسىندا كولەمدى كىتاپتار عانا ەمەس، ءارتۇرلى كولەمدەگى عالامتور ماتەريالدارى، ونىڭ ىشىندە ماتىندەر، دىبىستىق-بەينە جازبالار، دارىستەر، ۋاعىز-ناسيحاتتار مەن ۇندەۋلەر كەزدەسەدى. ەڭبەكتەرىنە تىيىم سالىنعان سالافيلىك ۋاعىزشىلار اراسىندا وكىنىشكە وراي، ءدىلمۇرات ءابۋ مۇحامماد سەكىلدى ءوز وتانداستارىمىز دا بار.

بۇل ماتەريالداردى تالداپ-ءتۇسىندىرۋ، زياندى يدەيالارىن تاراتا ايتۋ قازىرگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن ماڭىزدى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ورتالىق قىزمەتكەرلەرى تاياۋدا وسى تاقىرىپتا جەكە تالداۋ ماتەريالىن جاريالاماق. 

- سالافيلىككە تىيىم سالۋ ماسەلەسىنە قاتىستى عالامتورداعى تالقىلاۋلاردا «ۇيىم رەتىندە توپتاسپاعان اعىمعا تىيىم سالۋعا نەگىز جوق» دەگەن سەكىلدى تۇجىرىمدار بوي كورسەتىپ قالادى. ورايى كەلىپ تۇرعاندا وسى جايتقا تالداۋ جاساپ وتسەڭىز: اعىمعا تىيىم سالۋ تاجىريبەدە بار ءۇردىس پە؟

− بولعاندا قانداي! ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردان بىزدەن بۇرىنىراق جانە اۋىرىراق زارداپ شەككەن تاجىكستان، داعىستان، وزبەكستاندا سالافيلىكتىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، كەيبىرى ءتىپتى ۋاححابيلىككە قوساقتاپ تۇرىپ، تىيىم سالاتىن زاڭنامالىق قۇجاتتار قابىلدانعان.

ايتا كەتۋ كەرەك، رەسەيدە بوي كورسەتپەسە دە، تەرروريستىك ۇيىم رەتىندە تىيىم سالىنعان «ال-كايدا ۆ ستراناح يسلامسكوگو ماگريبا» ۇيىمىنىڭ العاشقى اتاۋى «سالافيستسكايا گرۋپپا پروپوۆەدي ي دجيحادا» بولاتىن. سونداي-اق ءوز اۋماعىنداعى ەشبىر تىركەلگەن ءدىني بىرلەستىككە نەمەسە ۇيىمعا قاتىستى بولماسا دا رەسەيلىكتەر «نۇرشىلار حالىقارالىق ۇيىمىنا» جانە «نۇرشىلىق يدەولوگيانى ناسيحاتتايدى» دەگەن دايەكپەن تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالدى. مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرسە، تۇتاس يدەولوگيا تۇرماق، جەكەلەگەن يدەيالارعا، اتاۋلار مەن نىشان-رامىزدەرگە دە تىيىم سالۋ شارالارىن كوپتەگەن مەملەكەتتەر قولدايدى.

الىسقا بارماي-اق ءوزىمىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى»، «تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى»، «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى» زاڭدارىنا كوز سالايىقشى. «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىندا كوزدەلگەندەي، ەلىمىزدە ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان ۇيىمداردىڭ اتاۋلارىن جاڭادان قۇرىلاتىن ۇيىمدار اتاۋىنا پايدالانۋعا جول بەرىلمەيدى. وسى زاڭنىڭ 13-بابىندا بەيبىت ميتينگىلەر مەن شەرۋلەر وتكىزۋ  بارىسىندا ەكسترەميزم نىشاندارىن پايدالانۋعا جول بەرىلمەيتىنى ايتىلعان. ماسەلەن ءسىز ىزگى ماقساتتاعى قوعامدىق اكتسيالار وتكىزۋ بارىسىندا ءبىلىپ-بىلمەي تىيىم سالىنعان ەكسترەميستىك ۇيىمعا قاتىستى ءبىر نىشاندى، ايتالىق دايش ۇيىمىنىڭ قارا ءتۇستى تۋىن نەمەسە ونىڭ سۋرەتىن قولدانا قالساڭىز، ول ەكسترەميزم نىشانىن پايدالانۋ رەتىندە ايىپتالادى.

«تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭعا نازار اۋدارساق، نەگىزگى ۇعىم رەتىندە «كۇش قولدانۋ يدەولوگياسى» تىركەسىنىڭ پايدالانىلعانىن بايقايسىز. وسى ۇعىم تەرروريستىك ارەكەتتەردىڭ تۋىنداۋىن ايقىندايتىن نەگىزگى ولشەم بولىپ تابىلادى جانە زاڭنىڭ بۇكىل ماتىنىنە تىرەكتىك قىزمەت اتقارادى.

«ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى» زاڭنىڭ ەلەۋلى بولىگىن اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ەرەجەلەرى قۇرايدى، سوعان سايكەس ءتيىستى تىيىمدار دا بەلگىلەنگەن. ال اقپارات كەڭىستىگى – يدەولوگيالىق سالا ەكەنى، اقپارات ارقىلى يدەيا ناسيحاتتالاتىنى بارشاعا بەلگىلى. وسى زاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني مۇراسىنان ايىرىلۋى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن قاتەرلەر قاتارىندا كورسەتىلگەن. ال رۋحاني-مادەني مۇرادان ايىرۋ قالاي جۇرەدى؟ كۇيرەتۋگە باعىتتالعان يدەيا مەن يدەولوگيا ارقىلى عانا. ال بۇل قاتەرگە جول بەرىلمەۋى – تەرىس يدەولوگياعا جول بەرىلمەۋ دەگەن ءسوز.

ەلىمىزگە تەرىس پيعىلدى اعىمدار يدەولوگياسىنىڭ تارالۋىنا ەلەۋلى دارەجەدە توسقاۋىل بولىپ وتىرعان ءبىر تەتىك بار، ول – ءدىن ىستەرى كوميتەتى تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن ءدىنتانۋ ساراپتاماسى. وسى ساراپتاما بارىسىندا دا ەڭ الدىمەن يدەيا ساراپقا سالىنادى.  ياعني «ماتەريالدىڭ مازمۇنىندا ساياسي، ءدىني نەمەسە ۇلتتىق ەكسترەميزم بەلگىلەرى بار ما؟»، «ادامنىڭ الەۋمەتتىك، ناسiلدiك، ۇلتتىق، دiني، تiلدىك قاتىستىلىعىنا بايلانىستى ونىڭ قۇقىعىن، بوستاندىعى مەن زاڭدىق مۇددەلەرىن بۇزۋعا شاقىراتىن بەلگىلەر بار ما؟»، «زاڭمەن بەلگىلەنگەن ازاماتتىق مىندەتتەردى ورىنداۋدان باس تارتۋعا جانە زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە شاقىراتىن ۇندەۋلەر كەزدەسەدى مە؟»، «زايىرلى ءبىلىم الۋدان، زايىرلى ماماندىق يگەرۋدەن، اقى تولەنەتىن ەڭبەكتەن،  دارiگەرلiك جاردەمنەن باس  تارتۋعا،  دiني ۇستانىمدار نەگىزىندە وتباسىنىڭ بۇزىلۋىنا جەتەلەيتىن يدەيالار بار ما؟» دەگەن ساراپتاما ساۋالدارىنىڭ بارلىعىندا يدەيا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇر. يدەياعا تالداۋ جاساۋ ارقىلى ءدىنتانۋ ساراپتاماسى جاسالعان ماتەريالعا وڭ نەمەسە تەرىس قورىتىندى بەرىلەدى. سوعان سايكەس ونىڭ ەل اۋماعىندا تارالۋ-تارالماۋ ماسەلەسى دە شەشىلەدى.

قورىتا كەلە مىنا جايتتى اتاپ وتكىم كەلەدى: 2014 جىلدىڭ 18 تامىزىندا استانا قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن «ات-تاكفير ۋال-حيدجرا» ۇيىمى ەكسترەميستىك دەپ تانىلىپ، ونىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى قىزمەتىنە تىيىم سالىنعانى بەلگىلى.  تاكفىرشىلىك – ءبىر يدەولوگيالىق نەگىزدەن باستاۋ الاتىن سالافيلىكتىڭ كوپ اعىمدارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان تاكفىرشىلىككە تىيىم سالۋ ۇدەرىسىن سالافيلىك اعىمداردى بولشەكتەپ ەڭسەرۋدىڭ باسى دەۋگە بولادى. ال ونىڭ ورتاسى – جوعارىدا ايتىلعان سالافيلىك ادەبيەتتەرگە تىيىم سالۋ بولاتىن. ەندى اعىمنىڭ يدەولوگياسى مەن ءىس-ارەكەتىنە شەكتەۋ قويىلسا، بۇل ۇدەرىس تولىعىمەن اياقتالادى. 

− سوڭعى ءارى ءداستۇرلى سۇراق: ورىن العان وقيعالار اياسىندا قازىرگى ءدىني احۋالعا  قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

− ەشبىر ەلدىڭ اۋا-رايى داۋىل تۇرىپ تۇرعان ساتتە ولشەنبەيدى. داۋىلى، جاۋىنى، جايما-شۋاق كۇندەرى تولىعىمەن ەسەپكە الىنا وتىرىپ، ءبىرتۇتاس ولشەممەن العاندا قانداي كليماتتىق بەلدەۋگە جاتاتىنى ايقىندالادى. ەلىمىزدە كۇنى كەشە وتكەن لاڭكەستىك وقيعالار مەن ولار تۋدىرعان جاڭعىرىقتاردان كەيىن ءدىني احۋالعا باعا بەرۋگە بىرقاتار تۇلعالار تارتىنىپ قالعان بولۋى دا مۇمكىن. اسىرەسە تەرروريستىك قاۋىپتىلىكتىڭ سارى بەلدەۋى ساقتالىپ تۇرعان كەزەڭ ىشىندە باعالاۋ دەڭگەيىنىڭ تولقىمالى بولۋى دا قالىپتى جاعداي.

دەسەك تە، قانشا زالالدى، وكىنىشتى بولعانىمەن، جەكەلەگەن وقيعالار جالپى احۋالدى ادام تانىماستاي وزگەرتىپ جىبەرەدى دەۋگە كەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ بۇعان دەيىن دە سان رەت مالىمدەگەنىمىزدەي، جاھاندىق دەڭگەيدە ورىستەپ وتىرعان تەرروريزم قاۋپىنەن ەشبىر ەل، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا ادا-كۇدە ازات بولىپ قالا الماي وتىر.

جەتىستىكتەردى دە جوققا شىعارماي، قاۋىپ-قاتەرلەردى دە قولدان كولەگەيلەمەي، وسى كەزەڭ ءۇشىن ورنىقتى باعاسىن بەرەر بولساق، ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني احۋالدى سالىستىرمالى تۇراقتى دەپ باعالاعان ءجون.

− سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

Abai.kz