«ماڭعىستاۋمۇنايگاز» (ممگ) اق-نىڭ 600-دەن استام اكتسيونەرلەرى ون جىلدان بەرى سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، ءوز جەرىندە، وزدەرى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ يگەرگەن «قارا التىننان» تيەسىلى نەسىبەسىن ەل قاتارلى الا-الماي، ياعني زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاي الماي، ابدەن تورىعىپ، باسقا امال تاپپاعاسىن ەلباسىنا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى – سوناۋ 1961 جىلعى 5 شىلدە كۇنگى جەتىباي كەنىشىندەگى №6-ۇڭعىمادان اتقىلاعان مۇناي بۇرقاعىنىڭ بۇگىنگى كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرى. كەرەك دەسەڭدەر، سول ءبىر ۇمىتىلماس قۋانىشتى كۇندەردىڭ ماڭعىستاۋ توپىراعىنان ءساتتى باستالۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان مۇنايشىلار.

قالاي بولعاندا دا، ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا بۇگىنگى زەينەتكەر-مۇنايشىلاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى وراسان زور ەدى!.. «داۋدىڭ باسى – دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، «ممگ» اكتسيونەرلەرىنىڭ نەگىزگى تالابى – وزدەرىنە ءتيىستى اكتسيانىڭ قۇنى كوتەرىلىپ، ديۆيدەندتەردىڭ تولىققاندى تولەنۋى بولاتىن. جالپى قازاق بيلىگىنىڭ «ممگ» كومپانياسى اينالاسىنداعى ىستەپ وتىرعان وزبىرلىق ارەكەتتەرى – ماڭعىستاۋ حالقىنا تازا قيانات!.. ماقالانىڭ بارىسىندا مۇنايلى ولكەنىڭ بيلىكتەن كورىپ وتىرعان قورلىعىن تاپتىشتەپ كورسەتۋگە تۋرا كەلەدى!..

سونىمەن، اكتسيونەرلەردىڭ نەگىزگى تالابىنا توقتايىق. بۇگىندە «ممگ» ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر ءىرى مۇناي-گاز ءوندىرۋشى كاسىپورىن. وندىرەتىن مۇنايىنىڭ كولەمى ايماق بويىنشا 31 پايىز، رەسپۋبليكا بويىنشا 8 پايىزدى قۇرايدى. جىل سايىن 5 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ وتىرعان وسىنداي كومپانيادا ارتىقشىلىعى بار اكتسيا ءۇشىن تولەنەتىن ديۆيدەندتىڭ مولشەرى 100-174 تەڭگەدەن اسپايدى. تەك 2007 جىلى عانا ءبىر اكتسيا ءۇشىن – 2000 تەڭگە تولەنگەنى بار... بۇدان ارتىق قانداي قورلىق بولۋى كەرەك؟.. «ممگ» كومپانياسىندا قر «اكتسيونەرلىك قوعام تۋرالى» زاڭنىڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالمايتىنى، اكتسيونەرلەردىڭ قۇقىقتارىنىڭ كوپە-كورنەۋ بۇزىلۋى جونىندەگى دەرەكتەر سوڭعى كەزدەرى باق-دا قىلاڭ بەرىپ قالىپ ءجۇر. زاڭ جۇزىندە يەلىگىندە 1 ء(بىر) اكتسياسى بار اكتسيونەر ءتيىستى ۇجىمنان قاجەتتى اقپاراتتاردى الۋعا تولىق قۇقىلى بولا تۇرسا دا – اتالمىش كومپانيادا ولاردىڭ وعان قولدارى جەتپەيدى. «ممگ» اق-نىڭ ديۆيدەندتىك ساياساتى، ءوز اكتسيونەرلەرى ءۇشىن مۇلدەم قۇپيا دەسەك – ارتىق ايتپاعان بولامىز. اكتسيونەرلەرگە قوعامداعى ءتۇسىپ جاتقان تابىستىڭ كىرىس-شىعىس قۇجاتتارى تۋرالى ت.ب. قابىلدانىپ جاتقان قارجىلىق وزگەرىستەر جونىندە اقپارات بەرۋ – بۇل كومپانيادا اتىمەن جوق دەسەك ۇياتقا قالماسپىز.

مىسالى، جىرى كوپ اكتسيونەرلىك قوعامدا جاي اكتسيانىڭ قاتارى 9805142-دەن 98051398-گە ءوسىپ، بارلىعى 107856540 قۇراعانىمەن (اتالمىش اكتسيانىڭ سانى 100 ەسەگە ارتقان), ارتىقشىلىعى بار اكتسيالار سانى بۇرىنعى 1086378 دانا كۇيىندە قالدى. زاڭ اياسىندا اكتسيونەرلىك كاپيتال ەسەلەنىپ كوبەيگەندە – جاي اكتسيانىڭ دا، ارتىقشىلىعى بار اكتسيانىڭ دا سانى بىردەي مولشەردە ءوسۋى كەرەك ەدى. بۇل جەردە ارتىقشىلىعى بار  اكتسيا يەلەرىنىڭ قۇقىعى شەكتەلىپ وتىر. ال، ارتىقشىلىعى بار اكتسيا يەلەرى بولسا، قابىلدانعان شەشىمدەردەن بەيحابار. «ممگ» اق باسقارماسى جاي اكتسيالاردى كوبەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعاندا – كومپانيا تاراپىنان قر «اكتسيونەرلىك قوعام تۋرالى» زاڭنىڭ 13,73 باپتارىنىڭ، اكتسيونەرلىك قوعام جارعىسىنىڭ 14 بابىنىڭ تالاپتارى ورەسكەل بۇزىلعان. الدىن-الا شەشىم الۋ بارىسىندا ارتىقشىلىعى بار اكتسيا يەلەرى بۇل ماسەلەلەردەن مۇلدەم حابارسىز بولعان، ياعني، قۇلاعدار بولماعان. جانە دە ءتيىستى جيىندا  داۋىسپەن ولاردىڭ كەلىسىمى الىنباعان. ءسويتىپ، ارتىقشىلىعى بار اكتسيا يەلەرىنىڭ قۇقىعى اياققا تاپتالىپ، تەك قانا جاي اكتسيالاردى كوبەيتۋ ارقىلى – 100 ەسەگە ارتتىرىپ، جالپى سانىن 107856540 جەتكىزىلىپ، كومپانيا اكتيۆتەرىن بەلگىلى مۇددەلى جاقتار ءۇشىن ساۋدا-ساتتىققا تۇسىرگەن.

وسى جەردە كىمدەر ءۇشىن دەگەن سۇراق تۋماي ما؟.. جالپى، مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى جالپى جينالىستىڭ قۇزىرەتىندە ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. زاڭ-زاكون وسىلاي دەيدى. الايدا، وسىنداي جيىنداردا ارداگەر اكتسيونەرلەرگە ءوز مۇددەلەرىن قورعاپ – اتسالىسۋعا ەسىك تاستاي جابىق!.. ولاردى ەلەپ-ەسكەرىپ، جوعارىدا كورسەتىلگەن زاڭ-تالاپتارىن ورىنداپ جاتقان باسشىلىق، ءسىرا، جوق!.. قالاي دەسەك تە، «ممگ» اكتسيونەرلىك قوعامىنداعى اكتسيونەرلەردى تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابى بۇگىنگى تاڭدا قۇپيا بولىپ تۇر... اتالمىش كومپانياعا قانشاما پايدا ءتۇسىپ، قالاي ءبولىنىپ جاتىر، ونىڭ قانداي بولىگى ديۆيدەند تولەۋگە جۇمسالۋدا ت.ب. مۇددەلى تاراپتارعا قاتىستى قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ حاتتامالارىمەن تانىسۋ اكتسيونەرلەر ءۇشىن جۇمباق كۇيىندە قالۋدا.

سوندا، بۇل «ممگ» كومپانياسىنا ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپايتىنداي، نە قىلعان قۇدىرەت؟!. قانشاما تالاپ-شاعىمدار جولدانىپ، ۇلكەندى-كىشىلى قۇزىرلى ورگاندارعا جەتكىزىلسە دە – ءبارىبىر ناتيجە جوق!.. ءتىپتى، باق-دا بۇل ماسەلەلەر ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ، ەل-جۇرتتى ەلەڭدەتسە دە، اتىشۋلى كومپانياعا شاڭ جۋىتىلمايدى!.. وسىندايدا «ممگ» كومپانياسىنا بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا تۇرعاندار قامقورلىق جاسايدى دەگەن قاڭقۋ ءسوز راسپا دەپ قالامىن!..

ەڭ سوڭى، ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتىنە اشىق حاتتا جولداندى، دەي تۇرعانمەن، ودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن حابار-وشار جوق!.. قاراپ وتىرساق، وسى جىرى كوپ ديۆيدەند جونىندەگى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردە ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى «قاراجانباسمۇناي»، «وزەنمۇنايگاز» كومپانيالارىندا داۋ-داماي تۋىنداۋعا جول بەرىلمەگەن. بۇل ۇجىمداردا ءوز اكتسيونەرلەرىنە تولىققاندى ديۆيدەند تولەنەدى. تولەنگەندە دە، ادام سەنگىسىز كوپ مولشەردە!.. مىسالى، قايسىبىر جىلدارى «قاراجانباسمۇناي» كومپانياسىندا ءبىر اكتسياسىنىڭ قۇنى – 24 مىڭ تەڭگەگە دەيىن باعالانعان!.. مىنە، جومارتتىق دەگەن!..

ەندى سالىستىرمالى تۇردە الايىقشى، قىتايمەن ىم-جىمى ءبىر بولىپ، بىلگەندەرىن ىستەپ وتىرعان «ممگ» اق-داعى سوڭعى ون جىل ىشىندەگى ءبىر ارتىقشىلىعى بار اكتسيا ءۇشىن تولەنىپ كەلگەن ديۆيدەندتىڭ قۇنى 100-174 تەڭگەدەن اسپاعان!.. سوندا، «ممگ» كومپانياسى قاراجانباستىقتاردان كەم مۇناي ءوندىرىپ وتىر ما؟.. تيىن-تەبەن دەگەن وسى ەمەس پە؟.. بۇعان ەندى نە ايتۋعا بولادى؟.. مەن ءسوز تابا الماي وتىرمىن!.. كورسەتىلگەن ەكى كومپانياداعى ايىرماشىلىقتار جونىندە ايماق باسشىسىنىڭ ۋاجىنە سەنسەك – ول شىعارىلعان اكتسيا سانىنا بايلانىستى كورىنەدى!.. اكىم مىرزا: «قاراجانباسمۇناي» 100 اكتسيا شىعارسا – ونىڭ تولەيتىن ديۆيدەندى، 1000 اكتسيا شىعارعان «ماڭعىستاۋمۇنايگازعا» قاراعاندا، كوپ بولماي ما؟.. – دەپ، ارداگەر اكتسيونەرلەردى جۇباتادى. باسشىمىزدىڭ بۇل جۇبانىشى قيسىنعا كەلە مە، كەلمەي مە – ول جاعىن وقىرمانداردىڭ وزدەرى ايىرىپ الار!.. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، قانشاما اكتسيا شىعارسىن-شىعارماسىن، وبال-ساۋاپ دەگەن بار، بۇرىنعى ۇجىمداستىرىنا دەگەن قايىرىمدىلىق ءھام جاناشارلىق قاسيەت بولعانى دۇرىس ەدى. بىراق، بۇنداي قاسيەتتەر ايتۋلى قوعامنىڭ باسشىلارىنا دارىماعان. «

ممگ» اكتسيونەرلەرى ءوز تالاپتارىن كوتەرە باستاعان 2007-2008 جىلداردا اتىشۋلى مەكەمە قانداي تابىس تاپتى دەسەڭدەر – بۇل ەندى باتپان قۇيرىق!.. بيىلعى جىلعى باسىلىمدارداعى كەيبىر دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، اتالمىش كومپانياعا جىلىنا كەم دەگەندە 1 ملرد. دوللار تازا پايدا ءتۇسىپ تۇرعان. جانە دە 2007 جىلى تەك ديۆيدەند تۇرىندە بۇل كومپانيا 2,3 ملرد. دوللار جۇمساعان («جاس-الاش» №18, 3.03.2016 ج.). وسى جەردە قايدا جۇمسالدى، كىمدەرگە تولەنگەن دەگەن سۇراق تۋماي ما؟.. سوندا دەيمىن-اۋ، وسىنداي مول قارجىعا بىلعانىپ وتىرعان كومپانيا، ءوز اكتسيونەرلەرىنە، ياعني، ارتىقشىلىعى بار اكتسيا يەلەرىنە 200 تەڭگەگە جەتپەيتىن پۇلدى كوزدەرى قيىپ قالاي تولەپ وتىر ەكەن دەگەن وي، مەنى قاتتى مازالايدى. قالاي مازالامايدى، بۇدان ارتىق قورلىق بولا ما؟..

قارايىقشى، ماڭعىستاۋ ولكەسىندەگى مۇناي-گاز ءوندىرۋشى كومپانيالارىنداعى مۇنايشىلاردىڭ اتقارىپ جۇرگەن جۇمىستارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن نە ايىرماشىلىعى بار؟.. ولاردىڭ اتقارىپ وتىرعاندارى – ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن يلەگەنى ەمەس پە؟.. بۇل كاسىپورىنداردىڭ ءوندىرىس وشاقتارى ورنالاسقان ايماقتار تابيعي ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان ءبىر تەكتەس – ماڭعىستاۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ورتاق تابيعاتى ەمەس پە؟.. سوندىقتان دا، مۇنايشىلاردىڭ كورىپ جۇرگەن ازاپتارىندا دا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق دەسە دە بولادى. سويتە تۇرا، ەڭبەكاقى، الەۋمەتتىك جاردەماقىلار، سىي-سياپات ت.ب. تولەمدەرگە كەلگەندە مۇنايشىلارعا كورسەتىلەتىن قۇرمەت الا-قۇلا. بۇنداي الالاۋشىلىق ديۆيدەند تولەۋگە قاتىستى ەكەنىنە دە وزدەرىڭ كوز جەتكىزىپ وتىرسىزدار. «ممگ» كومپانياسىنىڭ قوجايىندارى دەيمىز بە، الدە باسشىلارى ما، ءوز اكتسيونەرلەرىنە قاتتى وبال جاساپ وتىر!.. بۇعان بيلىكتىڭ دە قاتىسى بار، سەبەبى، تىم جاقسى تابىس تاۋىپ تۇرعان جوعارعى رەنتابەلدى كاسىپورىندى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن جەكەشەلەندىرىپ، ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ناپاقاسىن اۋىزىنان جىرىپ، قاقساتىپ وتىر. جالپى، بۇل ولكەمىز ءۇشىن باعا جەتپەس كاسىپورىننىڭ ادام ايتقىسىز ورەسكەل زاڭسىزدىقتارمەن بەيمالىم ينۆەستورعا ساتىلۋى جونىندەگى تولىق مالىمەتتى مەن شىعارعان «مۇنايىم بار-مۇڭىم بار!..» اتتى كىتابىمنان وقي الاسىزدار.

قاراڭدارشى، «ممگ» كومپانياسى، 1996 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ساتىلعان ونىمنەن – 397 ملن. دوللار پايدا تاپقان. ال بالانس بويىنشا تۇسكەن پايدا – 144 ملن. دوللاردى قۇراعان. جىل قورىتىندىسىندا تاپقان تازا پايداسى – 101 ملن. دوللار، ياعني، وسىنداي كولەمدە كىرىس تۇسىرگەن. وسىنداي رەنتابەلدى كاسىپورىن جەكەشەلەندىرىلىپ، كەن الاڭدارىنداعى مۇناي قورىمەن، بارلىق ينفراقۇرىلىمىمەن ساۋداعا تۇسكەن. مىنە، ايماعىمىزعا اسا پايدالى كاسىپورىن بيلىك تاراپىنان ايتىلعان: «قارجىلاي تىعىرىققا تىرەلىپ تۇر، ءوزىن-ءوزى اقتاي الماي وتىر، مەملەكەتىمىزدىڭ مۇمكىندىگى جوق، ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك!..» – دەگەندەي نەگىزسىز جەلەۋلەرمەن كۇمانى كوپ ينۆەستورعا ساتىلىپ تىندى!.. سونىمەن، 1997 جىلدىڭ 11 مامىرىندا قارجى مينيسترلىگىنىڭ جەكەشەلەندىرۋ دەپارتماەنتى مەن «سەنترال ازيا پەترولەۋم-لتد» كومپانياسى اراسىندا «ممگ»-دىڭ 60 پايىز پاكەت-اكتسياسىن ساتۋ جونىندەگى № 04/031-97 كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى. ءسويتىپ، «ممگ»-دىڭ 60 اكتسياسىن «يندونەزيالىق» دەپ جۇرگەن توقپاعى كۇشتى ينۆەستورىمىز مەملەكەتىمىزگە بار بولعانى 238 ميلليون دوللار تولەيتىن بولىپ (بۇل سومانىڭ 129 ملن. 507 مىڭ دوللارى بيۋدجەتىمىزگە تۇسپەگەن), ەڭ ماڭىزدى كاسىپورىنىمىزدى، بۇرىنعى كىرىس ءمينيسترىمىز ز.كاكىمجانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «بارلىق اكتيۆ، پاسسيۆتەرىمەن ساتىپ العان!..». ال، ۇكىمەتىمىزدىڭ يەلىگىندە قالعان 30 پايىز اكتسيا – ۇلەسىمىزدى 2000 جىلدىڭ اياعىندا جىرى كوپ ينۆەستورىمىزعا بار بولعانى 100 ملن. دوللارعا ساتىپ، سودان، «ممگ»-دىڭ اكتيۆتەرىنەن قول كوتەردىك!.. قالاي ايتپايسىڭ، تاپ سول كەزدەردە «ممگ»-نىڭ اكتيۆتەرى، كەن الاڭدارىنداعى مۇناي قورىنىڭ قۇنىن قوسىپ ەسەپتەگەندە، ميللياردتاعان دوللاردى قۇرايدى ەمەس پە؟.. بۇل جەردە وسىنداي الىپ كاسىپورىننىڭ اكتيۆتەرىنىڭ ارزان باعاعا ساتىلۋىنا مۇددەلى كۇشتەر بار ەكەنىن بۇل حالىق ءبىلىپ وتىر!.. بىراق، اۋىزىن اشپايدى، اتىپ تاستايدى دەپ قورقادى!.. مىنە، ينۆەستيتسيا تارتىپ قارىق بولامىز دەپ، بار بايلىق-دۇنيە مۇلكىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق!.. بۇل ەندى بيلىكتەگى الاياقتار تاراپىنان بارىپ تۇرعان ناعىز باسسىزدىق!.. كەرەك دەسەڭدەر، بۇل شىراقتار قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارىپ، قولدارىن بىلعاپ وتىر!.. تۋراسى، بۇل ارەكەتتەر ماڭعىستاۋ حالقىنا كورسەتىلگەن تازا قورلىق دەسەم – ارتىق ايتپاعان بولارمىن.

ەندى مىنا بىلىققا نازار اۋدارايىق. بۇل اتىشۋلى ينۆەستورىمىزدىڭ يەلىگىندەگى «سەنترال ازيا پەترولەۋم-لتد» كومپانياسىنىڭ 100 پايىز اكتسياسىن «قازمۇنايگاز» ۇك مەن قىتايلىقتار قايداعى ءبىر 50/50 ۇلەسى بار بىرىككەن كاسىپورىن («Mangistau Investments B.V.») قۇرۋ ارقىلى ساتىپ الادى. سوندا بۇل نە ويىن؟.. بۇل گوللانديالىق كومپانيا نە ءۇشىن قۇرىلدى، كىمگە دانەكەر كەرەك بولدى؟.. جالپى، وسى جۇمباق ينۆەستوردىڭ اينالاسىنداعى بىلىقتاردى اشاتىن مەزگىل جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل تويىمسىز ينۆەستور 1997-2009 جىلدار اراسىندا ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ءوز جەرىندە وندىرىلگەن «قارا التىنداعى» نەسىبەسىن ارمانسىز سوردى!.. بۇنداي بىلىق-شىلىققا بيلىكتەگىلەردىڭ قاتىسى جوق دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟.. ولكەمىزدەگى ماڭداي الدى كاسىپورىندى ءۇپيت-ءسۇپيت دەپ كوك تيىنعا ساتىپ الىپ، ونىڭ ىرگە تاسىن قالاعان ارداگەر اكتسيونەرلەر ءھام زەينەتكەر مۇنايشىلارعا وزەرىنە تيەسىلى نەسىبەسىن تولىققاندى تولەمەسە!.. بار پالە «ممگ»-دىڭ الاياقتىقپەن جەكەشەلەندىرىلۋىندە جاتىر. قاراپ وتىرساق، بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەلىندەگى وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ كەم دەگەندە 80 پايىزى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسىندە كورىنەدى. وسى ينۆەستورلاردىڭ اراسىندا، «ممگ» كومپانياسىنا يەلىك ەتكەن قوجايىندار سياقتى، ءوزىمىزدىڭ قانشاما ينۆەستورسىماقتار ءجۇر دەسەڭدەرشى!.. قۇدايدىڭ الدىندا كۇناكار بولماسپىن، جوعارىداعى كورسەتىلگەن 80 پايىزدى يەلىك ەتەتىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ جارتىسى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن، ءوزىمىزدىڭ شەندى-شەكپەندىلەر، باي-ماناپتار، ياعني ايۋدىڭ تەرىسىن تەرىس جامىلىپ جۇرگەن ناعىز سۋدىراحمەتتەر. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت، قاي ينۆەستوردى الساڭ دا – قىتايمەن قوساقتاسىپ جۇرەدى. ناعىز سىبايلاستىق ارەكەتتەردى وسى توڭىرەكتەن ىزدەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن!.. «قاراجانباسمۇناي دا» ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەس، بۇل كومپانيا جونىندە دە ەل ىشىندە الىپ-قاشپا اڭگىمە ءورىپ ءجۇر. ەندى قاراڭدار، الداعى كۇندەرى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق قورىنىڭ اكتيۆتەرى جەكەشەلەندىرىلەدى، ونىڭ ىشىندە «قازمۇنايگاز» ۇك دە بار. سوندا دەيمىن-اۋ، وسى ۇلتتىق كومپانيامىز جەكەگە وتكەندە نە بولامىز؟.. بۇل بيلىكتىڭ نە ويلاعانى بار؟.. ەل بيۋدجەتىندەگى مۇنايدىڭ ۇلەسى 44 پايىز دەسەك – ەرتەڭگى كۇنى بۇل قاراشا حالىق قالاي كۇن كورەدى؟.. بۇل جۇرتشىلىق نە ويلايدى؟.. كىمگە سەنەدى، مەن ءتىپتى تۇسىنبەدىم!.. ال، بيلىكتىڭ ويلاعانى، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، جالعان ينۆەستورلاردىڭ ۇلەستەرىندەگى مۇناي-گاز سالاسىنداعى اكتيۆتەرىن زاڭداستىرۋ. باسقا تۇك تە ەمەس!.. ارينە، بۇل مەنىڭ بولجامىم. وسى جەردە، بەلگىلى ەكونوميست ت.ەسىركەپوۆ مىرزانىڭ ءبىر سۇحباتىنداعى مۇنايدان تۇسەتىن مول تابىس جونىندەگى دەرەگى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. تەك 2013 جىلى ءبىز 68,1 ميلليون توننا مۇنايدى ەكسپورتقا شىعارعان ەكەنبىز، ودان 52,2 ميلليارد دوللار اقشا تۇسكەن ەكەن دەپ كورسەتەدى توقتار مىرزا. ەندى ىشكى تۇتىناتىن مۇنايىمىز 13,7 ملن. توننا بولدى دەسەك، جالپى ءونىمىمىز 81,8 ملن. تونناعا جەتكەن. ال، جالپى وندىرىلگەن مۇنايدان 58,9 ملرد. دوللار اقشا تاپقان ەكەنبىز دەپ اتاپ كورسەتكەن. 2013 ج. دەيىن 3-4 جىل قاتارىنان 80 ملن. توننادان كەم مۇناي وندىرىلگەن جوق، سويتسەك، جىلىنا كورسەتىلگەن كولەمدەگى تابىس ءتۇسىپ تۇرعان عوي – سوندا بۇل ەلدە قايداعى داعدارىس؟.. مىنە، ەلىمىزدەگى تەك قانا ءبىر جىلداعى مۇنايدان تۇسكەن تابىستىڭ كولەمى، كوپ پە، از با – ول جاعىن وزدەرىڭ اجىراتىپ الىڭدار!.. بۇل مول تابىستىڭ ىشىندە «ممگ» كومپانياسىنىڭ ۇلەسى دە بار، ەندى ولاردىڭ، ياعني ارداگەر اكتسيونەرلەردىڭ قارنىن تويدىرار نەسىبەسى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟.. وسىنداي ميللياردتاعان دوللار تابىس اكەلىپ وتىرعان مۇناي-گاز سالاسىن جەكەگە وتكىزۋدى ويلاپ تاپقانداردى حالىق جاۋى دەمەسكە امالىڭ بار ما؟.. سوڭعى كەزدەرى قازاق ەلىنىڭ بيلىگىنە نە بولىپ بارادى ءوزى؟.. حالىقتىڭ جاعدايىن ويلاۋدان قالعان، كوزدەگەندەرى – بار دۇنيەنى باي-ماناپتار ءۇشىن جەكەشەلەندىرۋ!.. ءبۇي دەپ قالاي ايتپايمىن، قارا حالىق نان تابا الماي جۇرگەندە – «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق قورىنىڭ اكتيۆتەرىن نە قىلسىن!.. ودان قالدى، ساۋدا ساتتىققا ءتۇسىرىپ جوق قىلۋ، قايتكەندە دە ەلدى كوگەرتپەۋ!.. كوگەرتەتىن بولسا – مەملەكەت ءۇشىن «ستراتەگيالىق» ماڭىزدى كاسىپورىنداردى ساۋداعا سالا ما؟.. «قازمۇنايگاز» ۇك، «قازاتومونەركاسىبى»، «قازاقتان تەمىر جولى» جۇيەسى ۇلتتىق قورداعى اسا ماڭىزدى اكتيۆتەر ەمەس پە؟..

ەندى كەلىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان مۇراسى – جەردى جاپپاي ساۋداعا شىعارىپ، اۋكتسيون ارقىلى ساتۋ كەرەك دەپ، ەلدى دۇرلىكتىردى. شارۋالاردا اۋكتسيونعا تۇسەتىندەي قارجى-قاراجات بار ما ءوزى؟.. شەتەلدىكتەرگە جەر ساتىلمايدى دەپ جۇباتادى، سويتە تۇرا، 25 جىلعا دەيىن جالعا بەرۋگە بولادى دەپ زاڭداستىرىپ قويدى. جالعا بەرۋ ۋاقىتى وتكەندە – ەكىجاقتى كەلىسىممەن ۇزارتۋ مۇمكىندىگى شەكتەلمەگەن!.. سوندا، ساتىلماعان نەسى قالدى؟.. ءسويتىپ، ميلليونداعان گەكتار جەر شەتەلدىك جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعانىڭ قولىنا ءوتىپ، توزىپ كەتپەي مە؟.. بيلىكتىڭ ۋاجىنە سەنسەك، قۇلدىراپ بارا جاتقان اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن رەتكە كەلتىرىپ، ءتۇزۋ جولعا سالماق!.. ايتەۋىر، داۋدىڭ ارتى ىمىرالاسۋمەن اياقتالىپ، جەر ساتۋعا موراتوري جاريالاندى!.. وعان دا شۇكىر. سوندا، مۇنايدان تۇسكەن تابىستى كەلىستىرە الماي وتىرعاندا – جەر ساتىپ بايىن دەگەنى مە بۇل باسسىزداردىڭ؟.. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىندا ميلليارد جارىمعا جۋىق توننا مۇناي ءوندىرىپ وتىرىپ، 17 ملن. حالىقتى اسىراي الماۋ دەگەن سۇمدىق ەمەس پە؟!. نە ماسقارا!.. بۇل ازعانتاي حالىق ءبىر ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارىمەن شامالاس ەمەس پە؟.. مەنىڭ بولجامىمشا، جوعارىداعى كورسەتىلگەن مول كولەمدەگى مۇنايدىڭ قۇنى، كەم دەگەندە، 1 تريلليون دوللاردان اسىپ كەتەدى. كەيبىر جىلدارى مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 150 دوللارعا دەيىن جەتتى!.. وسىنداي كول-كوسىر قارجىمەن تەگىن ءبىلىم بەرە الماسا، تەگىن مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتە الماسا، زەينەتاقىنى ءوز قاراجاتىنىڭ ەسەبىنەن جيناتسا، ونداي ۇكىمەتتەن حالىققا نە قايىر؟!. قالاي بولعاندا دا، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك!.. مۇنداي ۇكىمەتپەن الىسقا بارا المايمىز!.. جالپى، قازاق ەلىندە ايماقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن پرينتسيپتەر بويىنشا زاڭنامالار قابىلدايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن!.. ءادىل سايلاۋ، تاڭداۋ قۇقىقتارىمىزدى دا تالاپ ەتەتىن ۋاقىت كەلدى!.. جاقىندا عانا ماجىلىسكە دەپۋتاتتار سايلاندى... نە وزگەردى؟.. جەر داۋى ۋشىعىپ، ءوز سايلاۋشىلارى دۇرلىگىپ جاتقاندا – بۇل سابازدار مۇلگىپ وتىر. ماجىلىستە وتىرعان وسىلاردى حالىق قالاۋلىلارى دەپ ايتا الامىز با؟.. ارينە، بىرەن-سارانى بولماسا... كەيبىر دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، ۇكىمەتتىڭ، الدىن-الا دايىنداپ بەرەتىن زاڭدارىن قابىلداي سالاتىن قاۋقارسىز پارلامەنتتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مەملەكەت قورجىنىنان جىلىنا 100 ميلليارد تەڭگە قارجى جۇمسالاتىن كورىنەدى!.. بۇعان ەندى نە ايتۋعا بولادى؟.. وسىنداي ميللياردتاعان قارجىنى زايا كەتىرىپ، ازعانتاي عانا حالقى بار ەلگە قوس پالاتالى پارلامەنت كەرەك پە؟..

قورىتا ايتقاندا، مۇناي-گاز سەكتورىنداعى قۇپيالىلىقتاردى اشتىرماي، ولاردى حالىققا جاريا ەتپەي – ەل-جۇرتتىڭ باعى اشىلمايدى!.. مۇنىمەن ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ دا، «قارا التىندى» ءوندىرىپ جاتقان مۇنايشىلاردىڭ دا ەش ۋاقىتتا كوسەگەسى كوگەرمەيدى!..

تەڭدىگىمىزدى تالاپ ەتەتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟!.

قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلى، اقتاۋ قالاسى

Abai.kz