بەلگىلى جازۋشى نۇرعالي ورازدىڭ (سۋرەتتە)"قايىرشىنىڭ جۇلدىزى" اڭگىمەسى  العاشقى سويلەمىنەن-اق تارتىمدى باستالادى. وقىرماندى مەزى ەتىپ جالىقتىراتىن ارتىق بايانداۋلار مۇندا جوق. اڭگىمەنىڭ وسىلاي وقىستان تارتىمدى باستالىپ كەتۋى دە شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. كەلىنشەك تە، جازۋشى دا  العاشقى كورىنىسىندە-اق كوپتىڭ ءبىرى بوپ قالماي دارالانا بەرەدى. جازۋشى "ورتا بويلى، قارا تورى سۇيكىمدى" دەپ سۋرەتتەگەن كەلىنشەك بۇعان قوسا باتىل دا ەكەنىن بايقايمىز. ول تانىمايتىن كىسىگە "جىڭىشكە تروتۋاردىڭ بويىمەن اياڭداپ كەلىپ قارسى الدىنا توقتاپ، كۇلىمسىرەي" ءتىل قاتا الادى. بۇل - اڭگىمەنىڭ العاشقى سويلەمىنەن العان ءبىزدىڭ اسەرىمىز. "كۇنشۋاققا ارقاسىن توسەپ، اعاش ساكىدە ماۋجىراپ وتىرعان" ادامدى ءبىز العاشقىدا اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان قاريا كىسى دەپ ويلاپ قالاتىنىمىز دا بار، ونىڭ ۇستىنە ونى جازۋشى  "تاپ قازىر بەيتانىس كىسىمەن، اسىرەسە ايەل زاتىمەن اڭگىمەلەسۋگە ءتىپتى دە زاۋقى جوق ەدى" دەپ سۋرەتتەيدى. "اسىرەسە ايەل زاتىمەن" دەگەنى دە وقىرماندى  "نەگە؟" دەپ ويلاندىرىپ قويادى. جازۋشى وزىنە ەتەنە جاقىن كەيىپكەرىن بولمىسى بولەكتەۋ جان رەتىندە تانىتا تۇسەدى. ول كەلىنشەك قىزىعىپ، وقىعىشتاپ جۇرەتىن سوزجۇمباق، جۇلدىزناما،  ءارتۇرلى تەستتەرگە تىم جەڭىل دۇنيەلەر دەپ قارايدى. دەمەك، ونىڭ تالاپ، تالعامى جوعارى بولعانى عوي: "الايدا مۇنىڭ ءبارى سانا-سەزىم مەن كوڭىل-كۇيدىڭ سەرگەكتىگىن اڭعارتقانىمەن، جالپى ادام بالاسىنىڭ كۇردەلى بولمىسىن تانۋعا كەلگەندە ارزان، ارزىمايتىن نارسەلەر سياقتى بولىپ كورىنۋشى ەدى وعان". كەلىنشەك پەن نەگىزگى كەيىپكەر اراسىنداعى ديالوگتار قىسقا-نۇسقا، يەلەرىن تانىتۋعا، ويدى وربىتۋگە جاپ-جاقسى قىزمەت ەتىپ تۇر. ەكەۋى دە سىپايى، زيالى كىسىلەرگە، اسىرەسە ەكىنشىسى وقىعان، ويلى ادامعا ۇقسايدى. ال، كەلىنشەك بويىندا ەشكىمدى جاتىرقامايتىن  اشىقتىق پەن باتىلدىق بار. جازۋشىنىڭ سۋرەتتەۋىنشە، كەلىنشەك بىزگە العاشقىدا وسىلايشا كوڭىلدى،ويناقى مىنەزدى كورىندى. ايتسە دە كەلىنشەك تە قاراجاياۋ ەمەس، ول جازۋشى كەيىپكەرىمىزدىڭ جۇلدىز جورامالعا سەنبەيتىنىن بولجاپ ءبىلىپ قويادى. وسىلايشا كەلىنشەك پەن جازۋشى اراسىنداعى سۇحبات تارتىمدى دا تابيعي ءوربيدى. ءار كەيىپكەردىڭ ءسوزى، اسىرەسە كەلىنشەكتىڭ پايىمداۋى جازۋشىنى اڭگىمەلەسۋگە تارتا بەرەدى.  مىسالى كەلىنشەك: "بىراق ءسىز جۇلدىز جورامالعا سەنبەيدى ەكەنسىز" دەگەندە، جازۋشى ەلەڭ ەتىپ، قارسىلاسا سۇراق قويادى: "ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟"  كەلىنشەك تە بۇل سۇراققا تارتىمدى دا تانىمدى تۇردە جاۋاپ بەرەدى: "ويتكەنى بيكەشتىڭ كەمشىلىكتەرى ايتىلعاندا ەشقانداي سىر بىلدىرگەن جوقسىز. وزىڭىزگە قاتىسى جوقتاي نەمقۇرايلى قابىلدادىڭىز". جازۋشى وسىلايشا ءومىردىڭ وزىندەي ولشەۋلى دە تابيعي، شىنايى كورىنىستى كوز الدىمىزعا اكەلەدى. ءسويتىپ ەكى كەيىپكەر زورلىقسىز، جاساندىلىقسىز، ومىردەگىدەي تابيعي تابىسادى: "وسى ساتتەن باستاپ ولاردىڭ اراسىندا مىناۋ كوكتەم كۇنىنىڭ جايماشۋاعىنداي ءبىر جىپ-جىلى قارىم-قاتىناس ورنادى." ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسىندا انايى، دورەكى ەشنارسە جوق، اسىرەسە ەر كىسى تاراپىنان توسىن ارەكەت بايقالمايدى. سودان دا بولسا كەرەك كەلىنشەك جىگىتكە تىم جاقىنداي ءتۇسىپ، باۋىرىنا كىرە بەرەدى. ىقىلاس پەن ءىلتيپات كەلىنشەك تاراپىنان  باسىمداۋ بايقالادى. ال جىگىت بولسا كەلىنشەكتىڭ ىقىلاسى مەن ءىلتيپاتىنا سىپايى جاۋاپ بەرىپ قانا جۇرگەن جايى بار: "...مۇنىڭ تاراپىنان  ەشقانداي دا ءبىر بوگدە قيمىل، توسىن ارەكەت بولعان ەمەس. ول ءتىپتى كەلىنشەكتىڭ يىعىنان دا قۇشاقتاعان جوق." مۇنداي ۇستامدى، بايسالدى، سىپايى جىگىتتەر ومىردە كوپ كەزدەسپەيدى. جازۋشىمىز سونداي جاننىڭ ءبىرى بولىپ ەدى. ونىڭ ساۋىقتىرۋ ورنىنا كەلگەندەگى ماقساتى "ەمدەلۋ ءۇشىن دە ەمەس", ءومىر تانۋ، ونەر جاساۋ، شىعارما جازۋ. ول ىزدەگەن ءومىر كەلىنشەك ارقىلى جاسالاتىنىن ءبىز اڭگىمەنى وقۋ بارىسىندا بىلە تۇسەمىز.

     ادەتتە مۇنداي ساۋىقتىرۋ ورىندارىندا ويىن-ساۋىق سوڭىندا جۇرەتىندەر كوپ بولۋشى ەدى. ءارى جىگىتتەر جاعى قىز-كەلىنشەكتەردى اينالشىقتاپ جۇرەتىن،  ولاردى وتىرىس، كەزدەسۋگە شاقىراتىن. ال، نۇرعالي ورازدىڭ اڭگىمەسىندە جىگىتتى كەلىنشەك شاقىرادى: ء"بىر كۇنى كەلىنشەك  ونى ءوز بولمەسىنە شاي ىشۋگە شاقىرعان". جازۋشى وعان اسا قۋانا دا، وعان بارۋعا ۇمتىلا دا قويمايدى. ول مۇندايدا "كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي" قوناق بوپ جەتىپ بارمايدى، كەرىسىنشە، "انە بارامىن، مىنە بارامىن دەپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى". اۆتور اڭگىمەسىندە كەلىنشەك ىقىلاسىن تانىتا تۇسەدى. كەشىگىپ كەلمەگەن جىگىتتى بولمەسىنە ىزدەپ كەلگەن كەلىنشەكتى جازۋشى بىلايشا سۋرەتتەيدى: "سامايىنان اقىرىن عانا سيپاعان ماقتاداي جۇمساق ساۋساقتاردىڭ قيمىلىنان وياندى. كەلىنشەك مۇنى ەرەكشە ءبىر مەيىرىم مەن ىقىلاسقا تۇنعان جانارىمەن ايمالاپ، بەتىنە ەلجىرەي قاراپ ءتونىپ تۇر ەكەن." جازۋشى وقىرمانىنا كەيىپكەر جىگىتتىڭ كەيىنگى توسىن ارەكەتىن  وسىلايشا  ساتىلاي  دالەلدەپ جەتكىزەدى. وسىنداي - وسىنداي قارىم-قاتىناس، ىقىلاستى جاعدايدان كەيىن جىگىتتىڭ ارەكەتىن قينالماي قابىلدايتىن سەكىلدىسىز. ونى ءتۇسىنىپ، وعان كەشىرىممەن قاراعانداي بولاسىز. بۇل - انايىلاۋ كورىنىس بولسا دا، ومىردە ورىن الىپ جۇرگەن جاعداي. ەكەۋىنىڭ تابىسۋى مەن قوسىلۋى دا تەگىن ەمەس سەكىلدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا كەزدەسۋ، سەرۋەندەۋ، سويلەسۋدەن بولەك ۇنسىزدىكتەن دە تۋعان تۇسىنىستىك بار سەكىلدى. ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ ويىنداعىسىن الدىن الا ءبىلىپ وتىرادى. مىسالى جازۋشى كەلىنشەكتىڭ نەدەن قاشىپ، نەگە پانا ىزدەيتىنىن "جالعىزدىقتان" دەپ ءبىلىپ قويادى. جازۋشىنىڭ دا ءوز-وزىنە كوڭىلى تولمايتىنىن كەلىنشەك سەزىپ قويادى. وسىلايشا ولار ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، ءبىر-بىرىمەن سىرتتاي دا، ىشتەي دە ۇعىسىپ وتىرادى.

      اڭگىمەدەگى اكتەر جىگىتتىڭ قايىرشى بولىپ كەتۋى ۇلكەن تراگەديا. ونىڭ وسىنداي ۇلكەن  تراگەديا ەكەنىن جازۋشى اڭگىمە باسىندا-اق اڭعارتىپ كەتەدى. اڭگىمە جەلىسى كەلىنشەك اڭگىمەسىنەن تۋىندايدى. ناركومان بولىپ كەتكەن كۇيەۋىنىڭ ءومىرى دە تراگەديا، بىراق بۇل جازۋشىنىڭ ويىنشا، شاعىن تراگەديا بولسا، كەلىنشەكتىڭ پىكىرىنشە: "بۇل جاي عانا باقىتسىزدىق، ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ سورلىلىعىنان تاپ بولعان قاسىرەتى عوي". دەمەك اڭگىمەگە نەگىز بولعان اكتەر جىگىتتىڭ تراگەدياسى ء"وزىنىڭ سورلىلىعىنان تاپ بولعان قاسىرەت" ەمەس. جازۋشىنىڭ ايتپاق بولعان ويى وسى ىڭعايدا، وسى باعىتتا دەپ بىلەمىز. ءسويتىپ نەگىزگى ماسەلە ەندى باستالادى، ال بۇعان دەيىنگى جازۋشى مەن كەلىنشەكتىڭ كەزدەسۋى، سۇحباتتاسۋى اڭگىمەنىڭ  پرولوگى، كىرىسپەسى سەكىلدى. ءارى اڭگىمەنىڭ ءومىردىڭ وزىنەن قالاي تابيعي تۇردە تۋاتىنىن تانىتۋ ماقساتى دا بولسا كەرەك. اڭگىمەدە كەلىنشەك ايتقانداي : ء"بىر سۇمدىق تراگەديا" جايى سۋرەتتەلەدى.

كەيىن ءتانى دە، جانى دا جۇدەپ، قايىرشىلانىپ كەتكەن اكتەر جىگىت و باستا قازىرگى بارىمەن دە بايىپتى، بولاشاعىنان دا ءۇمىت كۇتتىرگەن ادام بولاتىن : "...ءبىزدىڭ تەاتردا دا دارىندىلار بولعا-ا-ن... اسىرەسە سول ءبىر جاس، دارىندى اكتەردى ءالى كۇنگە جۇرت ۇمىتقان جوق... ماڭدايى جارقىراعان، ەر تۇلعالى، اسا سىمباتتى جىگىت ەدى. ول ىلعي دا تاريحي تۇلعالاردى –ەدىگە، سىرىم باتىرلاردى، تولەگەن، قوزى كورپەش سياقتى عاشىقتاردى وينايتىن..."  اڭگىمە جەلىسى ءومىردىڭ وزىمەن وزەكتەس شىنايى دۇنيە ەكەنى انىق. ونى جازۋشى مىنا سوزىمەن بايقاتىپ كەتەدى: "كەيدە ونەردىڭ - ومىرگە، ال ءومىردىڭ -ونەرگە اينالىپ كەتەتىن ساتتەرى دە بولادى ەكەن." ءومىر مەن ونەردىڭ بىرىگىپ، ءبىر ءبۇتىن دۇنيەگە اينالۋى اڭگىمەنىڭ ءون بويىنان بايقالادى. جازۋشى مەن كەلىنشەكتىڭ ساۋىقتىرۋ ورنىندا ويدا جوقتا كەزدەيسوق  كەزدەسۋى، كەلىنشەكتىڭ ءوزى كۋا بولعان اڭگىمەسى، جەرگىلىكتى دراماتۋرگتىڭ "قايىرشى" پەساسى، ونداعى قايىرشى بەينەسىن جاساماق بولعان اكتەر جىگىتتىڭ ارەكەتى – ءبارى دە ءومىر مەن ونەردىڭ تۇتاستىعىن تانىتاتىن جاعدايلار. اكتەر جىگىت قايىرشىنىڭ بەينەسىن تەك قانا ءوز ويى، ارەكەتىمەن جاساعان جوق، كوشەدەگى قايىرشىدان ۇيرەنىپ بارىپ جاساۋعا تىرىستى: "ول كوشەدە وتىرعان قايىرشىلارعا جالتاقتاپ قاراپ، ولاردىڭ قيمىل-ارەكەتى مەن كوزقاراسىن اڭدىپ، قۇداي-اۋ، وزىنشە سولاردى زەرتتەپ جۇرەدى ەكەن." كەيىننەن رەجيسسەر ۇسىنىسى دا وسى توڭىرەكتەن كورىنەدى. ول دا اكتەر جىگىتكە ونەرىن شىن ومىرمەن بايلانىستىرۋدى ايتادى: "وسى سەن قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى بازارعا بارىپ، شىن قايىرشى بولىپ كورسەڭ قايتەدى؟!.. سوندا ولاردىڭ پسيحولوگياسىن، شىنايى وبرازىن ءومىرىدىڭ وزىنەن ويىپ تۇرىپ الاسىڭ!" مۇنداي ونەردى ءومىردىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ جاساۋدى "تەاتردىڭ اسقار بيىگى، اسقاق ابىرويى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى بولىپ ۇلگەرگەن ءبىر اعا اكتەر دە ايتادى: –مىناۋ دەگە-ەن تاماشا يدەيا عوي! ءومىردىڭ وزىنەن ويىپ الىپ وبراز جاساۋ – قانداي كەرەمەت!"  اقىرى كوپتىڭ ۇسىنىسى قابىلدانىپ، اكتەر جىگىت شىن قايىرشى بولىپ جۇرەدى. ناتيجەسىندە قايىرشى بەينەسى ءساتتى جاسالىپ، كۇزدە جاڭا سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسى بولادى. قايىرشى ەلدىڭ ءبارىن جىلاتىپ، "قايىرشى" سپەكتاكىلى تەاتردىڭ اتاعىن اسپانعا ءبىر-اق شىعارادى. فەستيۆالداردا بىرنەشە مارتە باس جۇلدەنى يەلەنەدى. باستى رولدە ويناعان اكتەردىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولماعان جان قالمايدى. اكتەر جىگىت ءوز مىندەتىن مۇلتىكسىز ورىنداعان، كاسىبىن شەبەر مەڭگەرگەن جان. ول جاساعان ونەر ومىرگە ىقپال جاساي الدى:"وسى سپەكتاكلدەن كەيىن قالا جۇرتشىلىعى كوشە-كوشەدەگى قايىرشىلارعا وزگەشە ءبىر ىقىلاسپەن، جاناشىرلىقپەن قاراي باستاعانداي بولدى". اكتەر جىگىت ونەردە زور جەتىستىككە  جەتكەنىمەن، ومىردەگى كۇن كورىسى تىم جۇپىنى ەدى. جازۋشى تولعانىسىندا ايتىلعانداي، "ونەر ادامدارىنىڭ كۇنكورىسىنە قازىر كىم كوڭىل ءبولىپ جاتىر... بيىك رۋح ءارى كەتسە ءبىر-اق كۇنگە ازىق بولادى". ماسەلەنىڭ ءمانى وسى ارادا ۇشتالا تۇسەدى. اكتەر جىگىتتىڭ مەملەكەت، حالىق قىزمەتىندەگى  ەڭبەك، ۇلەسىندە ءمىن جوق. ماسەلە مىندەتىن مۇلتىكسىز، بيىك دەڭگەيدە  ادال دا شەبەر، كاسىبي اتقارعان ونەر ادامىنىڭ ومىردەن وگەيلىك كورۋى دەر ەدىك. ول تەاترداعى قويىلىمدا عانا ەمەس، ومىردە دە قايىرشى بولۋعا اينالادى. اسىرەسە، توعىزىنشى كلاستاعى قىزى اقپاننىڭ ورتاسىندا جىلى كۋرتكاسىن ۇرلاتىپ الىپ، ۇيگە جەتكەنشە توڭىپ، ارتىنان ىستىعى كوتەرىلىپ، قالتىراپ-دىرىلدەپ اۋىرىپ قالعاندا، ونىڭ جان كۇيزەلىسى شەگىنە جەتەدى. كەيىپكەرىمىزدىڭ سول كۇندەرى نە كۇي كەشكەنىن جازۋشى بىلايشا سۋرەتتەيدى:"ونىڭ قانداي جان ازابىنا تۇسكەنىن كورسەڭىز عوي. ونەر ادامدارىنىڭ كوبىنىڭ كوڭىلى نازىك، بوركەمىك بولىپ كەلەدى ەمەس پە، قاتتى كۇيگەلەكتەنىپ، ۇيقىدان دا، كۇلكىدەن دە قالىپ، ەكى جاعى پىشاق جانىعان قايراقتاي قۋشيىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ، بارى-جوعى بەس-التى كۇننىڭ ىشىندە اباقتىعا ءتۇسىپ شىققانداي ازىپ-توزىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە الگى جوعالعان كۋرتكانىڭ ورنىنا ءبىر جىلى كيىم ساتىپ الا قوياتىنداي اقشالارى دا بولمادى". "جىگىتتىڭ قولىن جوقشىلىق بايلايدى" دەگەندەي، اكتەر جىگىت كاۆكازدىق باي كىسىمەن حابارلاسۋعا ءماجبۇر بولادى. حابارلاسقان كۇنى-اق قىزىنا قىمبات شۋبا الىپ كەلەدى. ارادا اي وتكەندە اكتەر تەاتردان قول ءۇزىپ، قۇپيا تىرلىككە بارىمەن كىرىسىپ كەتەدى: "ەرتە كەتىپ، كەش كەلەتىندى شىعاردى. قاشان كورسەڭ دە تۇنجىراپ، اۋىر ويعا باتىپ جۇرەدى. ءوزى جوقتا حابارلاسقان دوس-جاراندارىنا، تەاترداعىلارعا دا تەلەفون شالمايدى. ۇيىنە كەلگەندە كەشكى اسىن اپىل-عۇپىل اسىعىس ءىشىپ، "مەنى مازالاماڭدار، شارشاپ كەلدىم" دەپ ەرتە جاتىپ قالادى." ءوز كۇيى وسىنداي ايانىشتى حالدە بولسا دا، ءوزىنىڭ دە، وتباسىنىڭ دا ماتەريالدىق جاعدايى كۇرت جاقسارىپ، ءتىپتى تىم جىلدام بايىپ تا كەتەدى. جازۋشى وسى ارادا تىم قىزىنىپ كەتكەن سەكىلدى. جىلدام بايىپ كەتۋ جاساندىلىققا ۇقساپ كەتەدى: "كوپ وتپەي-اق ولاردىڭ تۇرمىسى تۇزەلىپ، وتباسىنىڭ جاعدايى جاقسارا باستادى... ءتاۋىر كيىنەتىن بولدى... ەكى قىزىن قالاداعى ەڭ جاقسى، اقىلى، جەكەمەنشىك مەكتەپكە اۋىستىردى... ەكى بولمەلى پاتەر الىپ قويدى. ونىڭ ءىشىن جارقىراعان شەت ەلدىك جيھازدارعا تولتىرا باستادى. ءبىر كۇنى شەت ەلدىك ماشيناعا دا قولدارى جەتتى..."

بۇرىنعى اكتەر جىگىتتىڭ كەيىنگى قۇپيا تىرلىگىن اڭگىمەگە ەتەنە ارالاسىپ وتىراتىن جازۋشى مەن كەلىنشەكتىڭ مىنا ءبىر تىلدەسۋىنەن بايقايمىز:

- ول سوندا نە ىستەپ جۇرگەن دەپ ويلايسىز؟ – دەدى.

بۇل اڭگىمەنىڭ قالاي اياقتالارىن ول ىشتەي سەزىپ جاتقان-دى.

-قايىر تىلەپ جۇرگەن بولار، – دەدى سامارقاۋ عانا.

-ءيا، - كەلىنشەك جەڭىل عانا كۇرسىندى.–قايىرشى بوپ ءجۇرىپتى..."

اكتەر جىگىت العاشقىدا قايىرشى بولۋدى  كوشەدەگى قايىرشىلاردان ۇيرەنىپ، ولاردىڭ ونەردەگى بەينەسىن جاساعان ەدى. ەندى ءوزى ومىردەگى قايىرشىنىڭ كۇيىنە ءتۇستى.

بىزدىڭشە وسىنىڭ سەبەبى مەن جازۋشىنىڭ استارلى ويى استاسىپ جاتقانداي. تالانتتى، ونەرلى جىگىت جەتىسكەننەن قايىرشى بولعان جوق. ماجبۇرلىكتەن بولدى. ونىڭ كەيىنگى كۇيى تۋرالى اڭگىمە ايتۋشى كەلىنشەك بىلاي دەيدى: "سول ەكى-ءۇش جىلدا ونىڭ جانى مەن ءتانى تۇگەل قايىرشىلانىپ كەتكەن ەكەن. كوزقاراسى... اسىرەسە، كوزقاراسى تىم ايانىشتى ەدى. ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا، كەمپىر-شال دەمەي، ول اينالاداعى ادامداردىڭ بارىنەن قايىر-ساداقا دامەتكەندەي جاۋتاڭداپ قارايتىن-دى. ونىمەن اڭگىمەلەسۋگە، كوڭىل كوتەرۋگە، قوناققا بارۋعا، ءجاي اشەيىن بىرگە وتىرۋعا مۇمكىن بولماي قالعان-دى..." جازۋشى قايىرشىعا تاعدىردىڭ وسىنشالىق قىرىن قاراعانىنا ءوز قاتىناسى مەن كوزقاراسىن اشىق، ايقىن بايقاتپايدى. ول بار بولعانى بولعان جايدى شىنايى قالپىندا كوركەمدىك زاڭىمەن ونەر دەڭگەيىنە جەتكىزە وتىرىپ وقىرمانىنا ۇسىنۋشى عانا. ءتىپتى اڭگىمەنى ايتۋشى دا ءوزى ەمەس، ول تىڭداۋشى عانا. وقيعا، بولعان جاعداي كەلىنشەك تاراپىنان ايتىلادى. سوعان قاراعاندا جازۋشى وسىنشالىق قايعىلى، تراگەديالى جاعدايدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا الۋدان قاشقان سەكىلدى. سويتسە دە كوكىرەك كوزى وياۋ، بايىپتى وقىرمان اڭگىمەنىڭ استارىنان ءبىراز جايدى اڭعارا الادى.

اڭگىمە باسىنان اياعىنا دەيىن، وقيعاسى، كەيىپكەرلەرىنە دەيىن، قادام سايىن قايىرشىلىققا تولى بولىپ شىققان. وسى ورايدا جازۋشى ءوز ماقساتىنا مولىنان جەتكەن دەي الامىز. جەرگىلىكتى دراماتۋرگتىڭ «قايىرشى» پەساسى، ونداعى قايىرشى بەينەسىن جاساعان اكتەر جىگىت، اڭگىمەنى ايتقان كەلىنشەك، ونىڭ بۇرىنعى ناركومان كۇيەۋى، ءتىپتى كەيىپكەر جازۋشى دا قايىرشىلىقتان الىس ەمەس. اڭگىمەنى ايتقان ساۋىقتىرۋ ورنىنداعى جىگىتپەن توسەكتەس بولعان كەلىنشەكتىڭ جان، تانىنەن تىتىركەنگەن جازۋشىنىڭ ويىن تىڭداپ كورەيىك: «كەنەت مىناۋ جالاڭاش كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، جابىسىپ جاتقان ايەلدىڭ تانىنەن ءتانى تىتىركەنىپ، ونىڭ بۇرىن دا باسقا ءبىر ەركەكپەن ءدال وسىلايشا ايقاسىپ جاتقانىن ويلاپ، قايىرشىنىڭ كىرقوجالاق كويلەگىن بايقاماي كيىپ العانداي ءوز-وزىنەن جيىركەنىپ كەتتى». دەمەك كەلىنشەك تە ار-ۇياتى، تازالىعى تونالعان قايىرشى. ءتىپتى جازۋشى دا قايىرشىلىق قاۋپىنەن ساۋ ەمەس. مۇنى مىنا قىسقا عانا تىلدەسۋدەن بايقايمىز: «ول ورنىنان قوزعالماعان كۇيى باسىن يزەدى. كەلىنشەك ەسىكتىڭ كىلتىن كەرى بۇراپ جاتقاندا:

-               ايتپاقشى، دەدى ويىنا الدەنە ءتۇسىپ. – ونىڭ جۇلدىزى قانداي ەدى؟

-               كىمنىڭ؟..

-               قايىرشىنىڭ دا ...

-               ول دا بيكەش بولاتىن! – كەلىنشەك ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، شىعىپ كەتتى.

ونىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. جاڭا شىعارماسىنىڭ تاعى دا  جازىلماي قالاتىنىن ويلادى...» كەرەمەت ءتۇيىن! تاماشا شەشىم! جازۋشى باستى يدەياسىن ابدەن شيراتىپ، تاراتىپ، ۇشتاپ جەتكىزگەن. كەيىپكەر جازۋشىنىڭ دا جۇلدىزى بيكەش قوي. قايىرشىنىڭ كەبىن كيىپ قالام با دەگەن قاۋىپ مۇندا دا بار. «جۇرەگى سۋ ەتە تۇسكەنى» تەگىن ەمەس قوي. ءوز-وزىنە سەنىمى جوعالعان زاماندا تەك وزىنە عانا سەنۋ، سونىمەن عانا ماقساتىما جەتەمىن دەۋ قيىن. وزىنە، كەلەر كۇنىنە، كەلەشەگىنە سەنىمدى بولسا، كەيىپكەر جازۋشى: «جاڭا شىعارماسىنىڭ تاعى جازىلماي قالاتىنىن ويلاماس» ەدى.

  ەندى الىسقا بارماي-اق، ويدان قۇراستىرماي-اق، اڭگىمەنىڭ ءوز ىشىنەن-اق ونەرلى، تالانتتى، ءوز كاسىبىن جەتىك مەڭگەرگەن اكتەر جىگىتتىڭ قايىرشى بولىپ، ال كەيىپكەر جازۋشىنىڭ «جاڭا شىعارماسىنىڭ تاعى دا جازىلماي قالاتىنىن ويلاپ» ابىرجۋىنىڭ الەۋمەتتىك سەبەبىن ويلاپ كورەيىك. اڭگەمەنى وسى ماقساتپەن قايتا وقىپ شىعار بولساق، رەت-رەتىمەن مىنا جايلاردى بايقار ەدىك. و باستا كەلىنشەكپەن بولعان سۇحباتىندا كەيىپكەر جازۋشىعا كەلىنشەك بىلاي دەيدى: ء«سىز ومىردەن ەرتە تۇڭىلگەن ادامعا ۇقسايسىز». جازۋشى ونى ء«دال تاپتىڭىز» دەپ مويىندايدى. ادەتتە ومىردەن ءتۇڭىلۋ اباي اتامىز ايتپاقشى، ويلى ادامدا بولاتىن جاعداي. ءارى ول ويلى ادامدى قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر قىنجىلتۋى مۇمكىن. جۇرگەن جەرى، ورتاسى، قوعامى جاقسى، جايلى بولسا، ەسى، دەنى دۇرىس ادام «ومىردەن ەرتە تۇڭىلمەيدى». دەمەك مۇندا ءبىر سىر بار. اڭگىمەنى ءارى قاراي وقي تۇسەيىك. كەلىنشەك جىگىتكە ءوز باسىنىڭ جاعدايىن، ناركومان بولىپ كەتكەن كۇيەۋىنىڭ جايىن ايتا كەلىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا مىنانداي سۇحبات جالعاسادى:

-   يا-يا، مۇنداي  شاعىن تراگەديالار ومىردە وتە كوپ.

-   تراگەديا دەيسىز بە؟ مەنىڭشە، بۇل جاي عانا باقىتسىزدىق، ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ سورلىلىعىنان تاپ بولعان قاسىرەتى عوي. ال تراگەديا دەپ... بىلەسىز بە، مەن ءبىر سۇمدىق تراگەديانى بىلەمىن. تىڭدايسىز با؟»

جىگىت كەلىنشەكتىڭ ومىردە جولى بولماعان باقىتسىزدىعىن «شاعىن تراگەديالاردىڭ» قاتارىنا قوسادى. مۇنىڭ قاتارداعى ۇيرەنشىكتى قايعى ەكەنىن «بۇل جاي عانا باقىتسىزدىق، ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ سورلىلىعىنان تاپ بولعان قاسىرەتى عوي» دەپ كەلىنشەك تە مويىندايدى. دەمەك الدا ايتىلاتىن اڭگىمەنىڭ وزەگى بولعان قايىرشى وقيعاسى مۇنداي قاتارداعى قايعىنىڭ ءبىرى ەمەس، كەلىنشەك سوزىمەن ايتقاندا ء«بىر سۇمدىق تراگەديا».ءارى ول، بايقاۋىمىزشا، «ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ سورلىلىعىنان تاپ بولعان قاسىرەتى عانا» ەمەس. ياعني باسقا ءبىر سەبەبى بار. ءبىز سول سەبەپتى بىلۋگە تىرىسىپ كەلەمىز. ءارى قاراي جازۋشى رەجيسەر اۋزىنا مىناداي ءسوز سالادى: ء«جا، بىلاي... جالىنىشتى، ءمۇساپىر كۇيگە ءتۇسىپ وتىرساڭشى. ءوز كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن مىناۋ ەلدەن سوقىر تيىن سۇراپ الۋ وڭاي عوي دەپ پە ەدىڭ؟» دەمەك «قايىرشى» پەساسى ساحنالانىپ جاتقان كەزەڭدەگى ەلدىڭ كۇيى ءماز ەمەس، ء«وز كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن» جايى بار. سپەكتاكلدىڭ قويىلۋى كەزىڭدەگى قايىرشىنىڭ كوپكە قاراپ: «...يا...يا، مەن سەندەردى سىناۋ ءۇشىن وتىرمىن!» دەگەنى دە راس. شىنىندا دا قايىرشىلارى بار قوعامدى ءالى دە قۋاتتى، ءالى دە مىقتى دەپ ايتۋعا بولماس. قوعام مەن مەملەكەتتىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى، ولاردى جاساۋشىلار – جەكە  ادامدار دەسەك تە، قوعام مەن مەملەكەت ءوز كەزەگىندە قاراۋىنداعى بۇقاراسىنا قامقور بولسا كەرەك ەدى. اڭگىمەدەگى اكتەر جىگىت قوعام مەن مەملەكەتكە ءوز ونەرى ارقىلى جاپ-جاقسى قىزمەت ەتتى. ال قوعام مەن مەملەكەت وعان وگەيلىك كورسەتكەندەي مە دەپ قالامىز. بايى مەن كەدەيىنىڭ اراسى تىم الىستاپ كەتكەن زامان سەكىلدى. ءوز الىنشە كۇنى-ءتۇنى دايىندىقتا ءجۇرىپ ەڭبەك ەتكەن اكتەر جىگىت كۇنىن كورە الماي جۇرگەندە، كاۆكازدىق كىسى باسقاشا سويلەيدى، ونىڭ مۇمكىندىگى دە مولداۋ، جاعدايى دا حاننىڭ قىزىنداي دەسە بولادى: «قۇدايعا شۇكىر، كەڭشىلىك زامان تۋدى. بۇگىن مۇندا وتىرساق، ەرتەڭ انتاليادا، بۇرسىگۇنى پاريجدە دەگەندەي.» بۇل دا قوعامداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى دەگەنگە كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بارىن سالىپ ەڭبەك ەتكەن ادامنىڭ جاعدايى دا جاقسى بولسا كەرەك ەدى. بەينەت ەتكەن ادام زەينەتىن دە كورۋگە ءتيىس ەدى. بىراق ولاي بولمادى. جازۋشى ەشكىمگە اشىق تۇردە كىنا تاقپايدى، تەك بار شىندىقتى، بولعان جاعدايدى سىرتتاي باقىلاپ، تىڭداپ، حاتقا ءتۇسىرۋشى عانا. «كورگەن كوزدە جازىق جوق» دەگەندەي، جازۋشى باردى عانا ايتىپ، ءومىر شىندىعىن قاز قالپىندا وقىرمانعا كوركەمدىك زاڭىمەن جەتكىزۋشى عانا. جازۋشى بىردە بىلايشا تولعانادى: «ونىڭ ويىنا سوڭعى جىلدارى كۇرت وزگەرىسكە ۇشىراعان تاعدىرلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگى ورالدى. وسىدان ون جىل بۇرىن سۋرەتى قالانىڭ ورتالىق سكۆەرىندەگى قۇرمەت تاقتاسىنان تۇسپەيتىن شاحتەر اعايىنىڭ بۇگىندە بازاردا تەلەشكا سۇيرەتىپ، الىپ-ساتارلاردىڭ زاتىن تاسىپ جۇرگەنىن ەسىنە الدى.

يا، جازۋشى ايتپاقشى، «بۇل دۇنيەدە ءبارى ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ جاتىر.

  - قايىرشىلاردان باستاپ قاھارلى امىرشىلەرگە دەيىن، قارا باقىردان  باستاپ مەملەكەتتىڭ التىن قورىنا دەيىن، بازارداعى جانجالدان باستاپ كونتينەنتارالىق  قاقتىعىستارعا دەيىن...»

ءسىرا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءوز ىسىنە ادال قاراعان، تىرلىگى تياناقتى، قوعام جۇمىسىنا جاۋاپتى، كاسىبىنە جەتىك، تالانتتى ونەر ادامدارىنىڭ بولمىسى ادام تانىماستاي وزگەرىپ، ءبۇلىنىپ، قايىرشىلانىپ كەتۋىندە قوعام مەن كەزەڭنىڭ دە كىناسى بار-اۋ دەپ ويلايمىز. وسى ورايدا ويىمىزعا ايگىلى جازۋشى اعامىز مارحابات بايعۇتتىڭ «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتىندە (23.08.02) ب.تاجىباەۆپەن بولعان سۇحباتىنداعى ءسوزى ورالادى: «كوبىنشە تۇرمىسقا يكەمسىز كەلەتىن تالانت يەلەرى نارىق زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى قاتتى قينالىسقا ءتۇستى، قالامنان قول ءۇزىپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ كۇيبەڭىنە جۇتىلىپ كەتە جازداعاندار دا جوق ەمەس.» مۇنداعى باستى ماسەلە - نارىق ەكونوميكاسى بيلەگەن زاماننىڭ ناقتى ماتەريالدىق ءونىم بەرمەيتىن، الىس-بەرىس، پايدا دەگەننەن اۋلاق ونەر ادامدارىنا جايسىز تيگەنى.   نارىق زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى قيىن كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىعى تۋرالى نۇرعالي ورازدىڭ ءوزى دە «تۇركىستان» گازەتىندەگى «25.10.95» ماقالاسىندا جازادى: «بالكىم، بۇگىنگى قيىن-قىستاۋ ءومىردىڭ، قاتال ۋاقىتتىڭ وكپەك جەلى مەن قارا سۋىعى ول سۋرەتتەردى سانامىزدان ءوشىرىپ، سارعايتا باستاعان دا بولار.» جازۋشى ايتىپ وتىرعان «سۋرەتتەر» – م.بايعۇتتىڭ «شىلدە» كىتابىنداعى «ازداپ ۇياڭداۋ، ۇيالشاقتاۋ كەيىپكەرلەردىڭ ءمولدىر بۇلاقتاي تازا دا شىنايى سەزىمدەرى، ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ نازىك قۇبىلىستارى.» ءبىز نۇرعالي ورازدىڭ اڭگىمەسىندەگى ونەر ادامىنىڭ ازىپ-توزىپ، قايىرشى بوپ كەتۋى – ءبىر جاعى ول ءومىر سۇرگەن قوعامعا دا بايلانىستى دەسەك، ويىمىز نەگىزسىز بولماس. نارىق زامانىنداعى رۋحانيات دۇنيەسىنىڭ قوجىراۋى تۋرالى اتاقتى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز دا جازعان: «نارىقتىق قارىم-قاتىناس بۇرىنعى قۇندىلىقتارعا باسقاشا قاراپ، كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارىنا كىرپىش زاۋىتىنىڭ ونىمدەرى سياقتى جاپپاي «تاۋار» تۇرعىسىنان باعالايتىن كوزقاراس قالىپتاستىرا باستادى.» («ەگەمەن قازاقستان»، №118, 28.05.05ج.)

 قانداي ءبىر كوركەم شىعارما بولسىن قوعامداعى، ومىردەگى، تىرشىلىكتەگى قۇبىلىستارعا، ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنە دەگەن جازۋشى كوزقاراسى، بەرەتىن باعاسى. جازۋشى قالامىنان قازىرگى زاماننىڭ سىرىن اعىتاتىن، زامانداس تۇلعاسىن تانىتاتىن ادەمى اڭگىمە تۋىنداعان. سۋرەتكەردىڭ شەبەرلىگىن كورسەتەرلىكتەي دۇنيە!

ماساليەۆ ايداربەك بولاتۇلى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان قالاسى

Abai.kz