وتكەن سەنبىدە الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى «بايرسەركە اگرو» ارگوحولدينگىندە جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ كوشپەلى وتىرىسى ءوتتى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، استانادان كەلگەن القا-قوتان وتىرسىتىڭ بۇل رەتتەگى جيىنى – ءداستۇرلى ستسەناري بويىنشا وتكەن-ءمىس.

اكىمشىلىكتەگى اتقامىنەرلەر ارنايى اۋىزدارىنا ءسوز سالىپ بەرىپ، «جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ كەرەك» دەگەن پوزيتسيانى استىرتىن ايتپاق بولعانى راس دەگەنىمىزبەن، الماتىداعى كوميسسيا وتىرىسىندا وتكىر-وتكىر پىكىرلەر دە ايتىلدى. تالقىعا سالعان تاقىرىپ – جەردى ساتۋ ەمەس – جالعا بەرۋ بولدى. شارۋالاردىڭ ايتۋىنشا شەتەلدىك «شەبەرلەرگە» جالعا بەرۋ. ءجا، اتالعان كوميسسياعا قاتىسىپ، ءوز ويلارىن ورتاق مىنبەردە جەتكىزگەن كوپ جاقسىنىڭ جينالىسى قورىتىندىلاندى. وي ءتۇيىلدى.  ەلدى ەلەڭ ەتكىزەردەي ماسەلە ايتىلماسا دا، وسىعان دەيىنگى وتىرىستاردىڭ نوبايى قايتالاندى. «دۋبلياجدى» وقىعاندار مەن، ستسەناري اۆتورلارى دا،  اق جاعالى القا-قوتان دا ءدان ريزا تاراستى.

رىسبەك سارسەنبايۇلى، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

- «جاس الاش» گازەتى «جەر ساتىلماسىن جانە شەتەلدىكتەرگە مۇلدە جالعا بەرىلمەسىن» دەگەن باستاما كوتەردى. تەك «جاس الاش» گازەتى ەمەس، سونداي-اق، «تاسجارعان»، «تريبۋنا»، «التىن وردا»، «اق جايىق» گازەتتەرى مەن «Abai.kz» پورتالى بار. قازىردىڭ وزىندە بىرنەشە مىڭ ادام وسى تالاپتى قولداپ وتىر. بۇل نەنى كورسەتەدى؟!  بۇل - حالىقتىڭ جەردى ساتۋعا قارسى ەكەندىكتەرىن كورسەتەدى. ەندى، ماسەلە تۇسىنىكتى عوي... نەگە ءبىر نارسەنى قايتالاپ ايتا بەرەمىز؟! ول ءسۇت ەمەس قوي، ساپىرا بەرىپ، مايىن الاتىن. ءازىز دەگەن جۋرناليست بولدى، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە. سوعان باس رەداكتور ەرجۇمان سمايلوۆ تاپسىرما بەرەدى، استانادا وتىرىپ الىپ. «سەن انا، ۇگىت پويىزىنا ىلەسىپ، پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىن ءتۇسىندىرىپ قايت» دەپ. سوندا ءازىز: «نە، ول تۇسىنىكسىز جولداۋ ما؟» دەگەن ەدى. سول سەكىلدى مىناداي «زابوردا» جاسالعان قاۋلى دا، جولداۋ دا، باسقاسى دا تۇسىنىكسىز بولا بەرەدى. سوندىقتان، وسىلاي ء«تۇسىندىرۋ كەرەك» دەپ مىجعىلاپ وتىرامىز. نەگە ۇكىمەت پەن پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتار دۇرىس زاڭ جاسامايدى؟ سەبەبى، ولار وزدەرىنىڭ، باي-ماناپتاردىڭ سوسىن لاتيفۋنديستەردىڭ ت.ب. مۇددەسىن ويلايدى. سودان كەيىن بارىپ، حالىققا قارسى زاڭ شىعادى. جانە ونى ادەمىلەپ، اسپەتتەيدى عوي، «جەرگە مەنشىك يەسى بولۋى كەرەك»، دەپ. قازاقستاننىڭ ازاماتتارى سول جەرلەردى 49 جىلعا جالعا السا، مەنشىك يەسى دەگەن سول. قايدان شىقتى ول ساتۋ دەگەن؟!

ەكىنشى ماسەلە – جەردى بانككە كەپىلدىككە قويىلۋى. وعان دا مىسالى بار. مىنا رايىمبەك اۋدانىندا 23 مىڭ گەكتار جەر كەپىلدىككە بانككە قويىلدى. 5-6 جىلدان بەرى بوسقا جاتىر، قازىر. ونى بانك يگەرە المايدى. ونى نە قىلسىن؟! جەردى تاۋارعا اينالدىرعاننان كەيىن وسىلاي بولادى.

ءۇشىنشى ءبىر جاقسى سىلتاۋ – ينۆەستيتسيا. جەرگە ينۆەستيتسياسىز-اق، قازاقستان – قازاقستان بولعالى كۇن كورىپ كەلدى عوي. جەردى جالعا بەرمەي-اق، ساتپاي-اق، كۇن كورىپ كەلدى عوي. ينۆەستيتسيا دەگەنىڭىز بار عوي – ناركومان سەكىلدى. قازىر قازاقستان – ناركومان بولىپ قالعان. ينەگە، شەتەلدىك ينەسىنە، اقشاسىنا تاۋەلدى بولىپ قالدىق. ناكومان – ءوزى دارمەنسىز، شاماسى جوق، جۇمىس ىستەي المايدى. سوندىقتان قازاقستاندى «ناركوماندىقتان» قۇتقارايىق. ينۆەستيتسيا دەنگەن – شەتتەن كەلەتىن اقشا عوي. ونىڭ التەرناتيۆتى جولدارى دا تولىپ جاتىر ەمەس پە؟ اقشا كەرەك بولسا – وفشورلىق زوناداعى قازاقستاننىڭ ميللياردتاعان قارجىسىن قايتارتايىق. ۇكىمەتتەگى، پارلامەنتتەگى مىرزالار سوعان قاتاڭ زاڭ جاساڭىزدار. اقشا دەگەنىڭىز ميللياردتاپ جەمقورلاردىڭ وڭەشىنەن كەتىپ جاتىر. ميللياردتاعان اقشا ءار وبلىستاردا يگەرىلمەي قالىپ جاتىر. مىنە، سولاردى تىرىلتۋگە بولادى عوي. ابدەن بولادى.

ەرمەك كەلەمسەيىت، الماتى وبلىسى اقساقالدار القاسىنىڭ توراعاسى:

بۇل كوميسسيا ۇلكەن ميسسيامەن كەلىپ وتىر. ەلدى تولعاندىرىپ وتىرعان، ەلباسىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەلەردى تالقىعا سالىپ وتىر. وسى رەتتە اتالعان كوميسسيانىڭ كەلىسىپ، ەل مۇددەسىنەن شىعاتىن شەشىمدى قابىلداۋ ويلارىندا بار. ءبىز ونى جاقسى تۇسىنەمىز. قازاق ايتادى عوي، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولاميدى» دەپ. سوندىقتان اقىلداسىپ، ءبارىمىز ورتاعا سالساق، شەشىمىن تابۋعا بولاتىن جاعداي دەپ ويلايمىن. ەندى،  «وسى جەر كىمنىڭ يەلىگىندە بولدى»، «بۇرىن قانداي ەدى» دەگەن ماسەلەلەرگە كەلەتىن بولساق، كەزىندە ءبىز دە وسىنىڭ باسىندا تۇردىق، بىلەمىز، جەردىڭ جاعدايىمەن تانىسپىز.  2003 جىلعى قابىلدانعان جەر تۋرالى زاڭدا – اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر مەن جەر تەلىمدەرى جەكە مەنشىك قۇقىعىندا بولا الادى دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. سودان بەرى مىنە، 13 جىل ءوتتى. ەندى كەلىپ ەسەپتەيتىن بولساق، جالپى رەسپۋبليكامىزداعى 272 ميلليون گەكتار جەر بولسا، سونىڭ اۋىلشارۋاشىلىق باعىتىنا  تيەسىلىسى -  200 ميلليونداي جەردىڭ 100 ميلليوننان استامى بۇگىن اينالىمدا ءجۇر ەكەن. سول اينالىمداعى جەردىڭ 1,3 ميلليونى عانا، ياعني 1 پايىزى عانا جەكە مەنشىككە ساتىلعان ەكەن. قالعان جەرلەر بۇرىنعى قالپىندا تۇر. بۇل نەنى كورسەتەدى، بۇل اۋىلدىڭ مەشەۋلەپ، دامىماي تۇرعانىنىڭ كورىنىسى. ينۆەستيتسيا كەلمەي جاتىر، ۇكىمەتتىڭ بەرگەنى ونىڭ جىلما-جىل شىعاتىن شىعىنىمەن عانا شەكتەلىپ وتىر. ياعني اۋىلدى، اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتامىز دەسەك، وتكەن جولعى قابىلدانعان وزگەرتۋلەردى قايتا قاراپ شىعۋىمىز كەرەك. ارينە، ول وزگەرتۋلەردىڭ ارتىق كەتكەن جەرلەرى دە بار. سونىمەن قاتار، دەر كەزىندە حالىققا تۇسىندىرىلمەگەندىكتەن، ەل ىشىندە تولقۋ تۋعازعان ماسەلەلەر دە بولدى. ال ەندى بۇگىن الىپ قاراساڭىز، سول جەرلەردى پايعا الىپ وتىرعان ازاماتتارعا جەر ساتىلماسىن دەيدى. مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن... جەكە مەنشىك سكۆاجيناسى بار ەلدەر بار، مۇناي اعىزىپ وتىرعان، جەكە مەنشىك اۋرۋحاناسى، جەكە مەنشىك زاۋىتى بار ادامدار بار. ال ەندى ءوزىنىڭ پاي ۇلەسىنە تيەسىلى ازاماتتارعا جەردى مەنشىكتەپ بەرۋگە ءبىز نەگە قارسى بولامىز؟! سول جەردە ونىڭ اكەسى، اتاسى ەڭبەك ەتكەن، ەرتەڭ بالاسى دا سول شارۋانى يگەرەدى... مەنىڭشە وسى دۇرىس ەمەس، وسىعان دۇرىس كوڭىل ءبولۋ كەرەك. بىراق، بەرىلگەن سوڭ، وعان باقىلاۋ بولۋى كەرەك. ەگەر مەنشىك يەسى – الىپ وتىرعان جەردى يگەرە المايتىن بولسا، ونى قايتارىپ الۋعا دا بولاتىنداي تەتىكتەردى قاراستىرۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن دە ەسكەرگەنىمىز جوق. شەكارالاس ايماقتاردان مۇلدە جەر بەرىلمەۋى كەرەك. مۇندا شەتەلدىكتەر تۋرالى اڭگىمە جوق. شەتەلگە جەر ساتۋ، جالعا بەرۋ دەگەن ماسەلە بولمايدى. بولماۋى كەرەك! سول شەكارالاس ايماقتاردان قازاقستان ازاماتتارىنا دا جەر بەرىلمەۋى كەرەك. مىنە، وسىنداي قورعانىس مەحانيزمدەرىن جاقسىلاپ قاراستىراتىن بولساق، مەنىڭشە قورقاتىن ەشتەڭە بولمايدى.

ءتۇيىن: الماتى – اساۋ مىنەزدى قالا. جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ دا قالانىڭ قاق ىشىندە ەمەس (قوعام بەلسەندىلەرى، اگرارلىق عىلىمنىڭ اقساقالدارى مەن پروفەسسورلار، ساراپشىلار شوعىرلانعان), ىرگەسىنەن قايتۋىنا دا وسى اساۋ مىنەز سەبەپ بولسا كەرەك. بۇعان ءبىرىنشى سەبەپ – جك مۇشەلەرىن وڭىردەگى قارقىندى جۇمىس جاساپ وتىرعان ءبىر عانا اگروفيرماعا اپارۋ ارقىلى – وبلىستاعى بارلىق اۋىلشارۋاشىلىق قوجالىقتارىنىڭ ورتاق سيپاتىن كورسەتۋ. بۇل ءوز كەزەگىندە «التەرناتيۆتىك نۇسقاسى» جوق، جەردى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ يدەياسىنا ۇگىتتەۋ.

ەكىنشىدەن، بيلىكتىڭ ءوز پوزيتسياسىن قورعاي الاتىن ناقتى ارگۋمەنتى جوق. سوندىقتان دا جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيا وتكىر سىن ايتا الاتىن سىنشىلار شوعىرلانعان قالا ىشىندە ەمەس، وبلىستا، شالعاي جاتقان اگروفيرما كەڭسەسىندە ءوتتى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz