از-كەم ءسوز.. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە فرانتسيادا فيلوسوف روجە گارودي، حورەوگراف موريس بەجار، وكەانولوگ جاك-يۆ كۋستو مەن حيرۋرگ موريس بيۋكاي سياقتى اتاقتى وقىمىستى-عالىمداردىڭ تۇتاس ءبىر توبى يسلامدى قابىلداپ قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى.  ءتىپتى ارالارىندا ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ ءابدىلماجيت دەگەن ارابشا ات العان كاتوليك ءپىرادارى جان-ماري ديۋشەمەن دە بولدى.  كوپشىلىك بۇلاردى  بىلە بەرمەيدى.  ەندى وسى ادامداردىڭ ءدىن يسلامعا كەلۋ جولىن باياندايمىز..

از-كەم ءسوز.. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە فرانتسيادا فيلوسوف روجە گارودي، حورەوگراف موريس بەجار، وكەانولوگ جاك-يۆ كۋستو مەن حيرۋرگ موريس بيۋكاي سياقتى اتاقتى وقىمىستى-عالىمداردىڭ تۇتاس ءبىر توبى يسلامدى قابىلداپ قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى.  ءتىپتى ارالارىندا ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ ءابدىلماجيت دەگەن ارابشا ات العان كاتوليك ءپىرادارى جان-ماري ديۋشەمەن دە بولدى.  كوپشىلىك بۇلاردى  بىلە بەرمەيدى.  ەندى وسى ادامداردىڭ ءدىن يسلامعا كەلۋ جولىن باياندايمىز..

موريس بيۋكاي - ەسىمى فرانتسيانىڭ سيمۆولى رەتىندە اتالاتىن ادامداردىڭ ءبىرى. اتا-اناسى تازا تەكتى فرانتسۋزدار بولدى. مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. كەيىن دارىگەردىڭ ديپلومىن الىپ، فرانتسياداعى ەڭ بىلىكتى دە ءبىلىمدى حيرۋرگتەردىڭ ءبىرى اتاندى.  فرانتسيا اۋەلدەن ارحەولوگيا مەن كونە مۇرالارعا كوپ كوڭىل بولەتىندىگىمەن اتى شىققان ەل.  1981 جىلى فرانسۋا ميتتەران بيلىك باسىنا كەلگەندە، پەرعاۋىننىڭ مۋمياسىن زەرتتەۋ ءۇشىن فرانتسيا مىسىردان ونىڭ تابىتىن الدىرادى. كوپ ۇزاماي مىسىردىڭ تاريحىنداعى ەڭ قاتىگەز پاتشانىڭ دەنەسى فرانتسياعا جەتكىزىلدى. اۋەجايدا ونى فرانتسۋز پرەزيدەنتى مەن ەلدىڭ جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرى قۇرمەتپەن كۇتىپ الدى.  كەزىندە مىسىرلىقتارعا «مەن سەندەردىڭ تاڭىرلەرىڭمىن!» دەپ جار سالعان ايگىلى پەرعاۋىننىڭ تابىتى سالتاناتتى راسىمنەن سوڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنا اكەلىندى. وندا فرانتسۋزدىڭ اتاقتى ارحەولوگتارى، حيرۋرگتەرى مەن اناتومدارى قۇپياسىن اشۋ ءۇشىن مۋميانى زەرتتەۋگە كىرىسەدى.. موريس بيۋكاي وسى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى جانە حيرۋرگتاردىڭ باسشىسى بولىپ بەكىتىلەدى. پروفەسسوردىڭ قاراماعىندا ىستەگەندەردىڭ بارلىعى مۋميانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە تالپىنادى. بىراق موريس بيۋكايدى باسقا نارسە قىزىقتىردى. ول ەڭ الدىمەن پەرعاۋىننىڭ قالاي ولگەنىن بىلگىسى كەلدى. ءبىر كۇنى ءتۇننىڭ ورتاسىنا قاراي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى شىقتى. وندا دەنەسىنە جابىسىپ قالعان تۇزدان، پەرعاۋىننىڭ سۋعا باتىپ ولگەنى دالەلدەنەدى. كەيىن كوز جۇمعان پاتشانىڭ دەنەسىن  «امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن» سۋدان شىعارىپ، بالزامداعانى انىقتالدى. الايدا عالىمداردى تاڭعالدىرعان باسقا ءجايت ەدى. ولاردى بۇل مۋميا وزگەلەرىمەن سالىستىرعاندا قالاي جاقسى ساقتالعان دەگەن سۇراق مازالادى..؟ زەرتتەۋ ناتيجەسىن نەگىزگە العان موريس بيۋكاي ءوزىنىڭ سوڭعى شەشىمىن جۇرتقا ەستىرتۋگە قامدانا باستايدى. ول، باتىپ كەتكەننەن كەيىن پەرعاۋىننىڭ دەنەسى سۋدان شىعارىلىپ بالزامدالعان دەگەن توقتامعا كەلەدى.. بىراق وسى كەزدە ونىڭ ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرى عالىمنىڭ قۇلاعىنا بىلاي دەپ سىبىرلادى.. «اسىقپاڭىز..مۇسىلماندار پەرعاۋىننىڭ سۋعا باتىپ ولگەنىن باياعىدا ايتقان.». الايدا پروفەسسور بۇعان سەنگەن جوق. ويتكەنى مۇنداي دۇنيەنى دالدىكپەن جاسالعان ارنايى اسپاپتار مەن قازىرگى زامانعى تەحنولوگيانىڭ كومەگىنسىز ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق پروفەسسورعا الگى ارىپتەسى قۇراندا پەرعاۋىننىڭ سۋعا باتىپ ولگەنى  مەن  باقتيلىق بولعان سوڭ كەيىنگىلەرگە وي تاستاۋ ءۇشىن ونىڭ دەنەسى ساقتالاتىنى جازىلعانىن، مۇسىلمانداردىڭ  وقيعانىڭ ءدال وسىلاي وربىگەنىنە يمانداي سەنەتىنىن جەتكىزدى. بۇل ءجايت عالىمدى ودان ءارى وي تۇڭعيىعىنا الىپ كەتتى. سوندا قالاي، مۋميا وسىدان ەكى ءجۇز جىل عانا بۇرىن 1898 جىلى تابىلدى ەمەس پە؟ ال قۇرانعا مىڭ ءتورت ءجۇز جىل بولعان.. ەجەلگى مىسىرلىقتاردىڭ پەرعاۋىندارىنىڭ دەنەسىن بالزامداعانىن بۇكىل ادامزات جاقىندا عانا بىلگەن جوق پا؟...

سان ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن موريس بيۋكاي ءتۇنى بويى مۋميانىڭ جانىندا بولىپ، سۋعا باتىپ كەتكەننەن كەيىن پەرعاۋىننىڭ دەنەسى قايتا «قۇتقارىلعانىنا» مۇسىلماندار كۇمانسىز سەنەدى دەگەن ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن  وي ەلەگىنىن وتكىزدى..ال ءتاۋراتتا پەرعاۋىننىڭ مۇسانى قۋىپ كەلە جاتىپ سۋعا باتىپ كەتكەنى عانا ايتىلعان. ونىڭ دەنەسى تۋرالى بىردە-ءبىر جەردە ءسوز قوزعالمايدى.  پروفەسور ەندى وزىنە سۇراق قويۋعا كوشتى: «مەنىڭ الدىمداعى مۇسانى قۋعان پەرعاۋىننىڭ دەنەسى بولۋى مۇمكىن بە؟ مەن بۇنى بۇگىن عانا ءبىلىپ تۇرعاندا، قالايشا ول مۇحاممەدكە مىڭداعان جىلدار بۇرىن ءمالىم بولعان؟!

موريس بيۋكاي تۇنىمەن كوز ىلگەن جوق. ول وزىنە ءتاۋراتتى اكەپ بەرۋدى ءوتىندى. كىتاپتان: «سۋ كەرى قايتىپ پەرعاۋىننىڭ اسكەرى مەن اربالارىن باسىپ قالدى. پەرعاۋىنعا ىلەسىپ كەلگەندەردىڭ بارلىعى تۇڭعيىققا باتتى» دەگەن سوزدەردى وقىدى. بۇل ودان ءارى پروفەسسوردىڭ دەگبىرىن قاشىردى. زەرتتەۋ جۇمىستارى بىتىسىمەن فرانتسيا مۋميانى اينەك ساركوفاگقا سالىپ مىسىرعا قايتارادى. الايدا موريس بيۋكاي  مۇسىلماندار پەرعاۋىننىڭ دەنەسى ساقتالاتىنىنا كامىل سەنەدى دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىن تۇسىنۋگە تالپىندى. عالىم كوپ ۇزاماي زاتتارىن جيناپ، ساۋد ارابياسىنا ساپار شەگەدى. وندا مۇسىلمانداردىڭ وقىمىستى-اناتومدارى باس قوسقان  مەديتسينالىق فورۋم ءوتىپ جاتقان. كەلگەن بەتتە پروفەسسور ولارعا ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىن جەتكىزدى. ولارعا پەرعاۋىننىڭ دەنەسى سۋعا باتىپ كەتكەننەن كەيىندە جاقسى ساقتالعانىن ايتتى. وسى كەزدە عالىمداردىڭ ءبىرى قولىنا قۇراندى الىپ، ونداعى مىنا سوزدەردى وقىپ بەردى:  «بۇگىن ءبىز كەيىنگىلەرگە وي سالۋ ءۇشىن سەنىڭ دەنەڭدى قۇتقارامىز. بىراق، ادامداردىڭ كوبىسى ءبىزدىڭ جىبەرگەن بەلگىلەرگە كوز جۇگىرتىپ قارامايدى».. فرانتسۋز عالىمى بۇل اياتتان كەيىن قاتتى تولقىدى.  تىپتى قۇران ءسوزىنىڭ اسەرى كۇشتى بولعانى سونشالىق، ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، «مەن يسلامدى قابىلدايمىن، مەن بۇل قۇرانعا سەندىم!»-دەپ داۋىستاپ جىبەردى.. فرانتسياعا موريس بيۋكاي مۇلدە باسقا ادام بولىپ ورالدى. كەيىنگى ون جىلىن ول قازىرگى عىلىمي جاڭالىقتار مەن قۇران سوزدەرىنىڭ سايكەستىگىن تەكسەرۋمەن وتكىزەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا پروفەسسور عىلىمي دەرەكتەر مەن قۇران اراسىنان  قاراما-قايشىلىق تابۋعا تىرىستى.  «وتىرىك وعان الدىنان دا ارتىنان دا جولاي المايدى. ونى دانىشپان ءارى ماقتاۋعا لايىقتىنىڭ ءوزى جىبەرگەن»... قاسيەتتى كىتاپتاعى  سوزدەردەن جاراتۋشىنىڭ كەمەل سيپاتى مەن قولتاڭباسىن تانىعان وقىمىستى كەيىن قۇران جونىندە ارنايى كىتاپ جازادى. «قۇران، ءتاۋرات، ءىنجىل جانە عىلىم.. قاسيەتتى جازبالاردى قازىرگى زامانعى ءبىلىم تۇرعىسىنان تالداۋ» دەپ اتالعان بۇل ەڭبەگى باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعىن تاڭ قالدىرىپ، قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالدى. دۇكەن سورەلەرىنە تۇسكەن ونىڭ العاشقى داناسىن جۇرت تالاپ اكەتەدى. كىتاپ فرانتسۋز، اراب، اعىلشىن، يندونەزيا، پارسى، سەرب پەن حورۆات جانە تۇرىك، نەمىس، ۋردۋ تىلدەرىنە ءتارجىمالانىپ ءجۇز مىڭداعان دانامەن قايتا باسىلدى.وسىدان كەيىن بۇل ەڭبەك باتىس پەن شىعىس ەلدەرىنىڭ كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ بارلىعىنا ءتۇستى. ەڭ قىزىعى، بيۋكايدىڭ ەڭبەگىنە قارسى كىتاپ جازعىسى كەلگەن باتىس عالىمدارىنىڭ كەيبىرى ونى وقىعاننان كەيىن يسلامدى قابىلداعان بولاتىن. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە موريس بيۋكاي بىلاي دەپ جازدى: «قۇراندا جازىلعان بۇل عىلىمي اقيقاتتار باسىندا مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. مەن بۇدان وتىز عاسىر بۇرىن جازىلعان  كىتاپتان ءار ءتۇرلى سالانى قامتىعان ءارى قازىرگى عىلىممەن ۇندەسىپ جاتقان  مۇنداي ءدال جاۋاپتاردى  كورەم دەپ  ويلاعان ەمەسپىن». عالىمنىڭ بۇل پىكىرىنە قۇراننىڭ ءوزى تاماشا جاۋاپ بەرگەن: «ولار قۇرانعا قاراپ نەگە ويلانبايدى؟ ەگەر اللادان جىبەرءىلمەسە، ادامدار ودان كوپتەگەن قاراما-قايشىلىق تابار ەدى».

حاقتى تانىعان عالىم  كوپ ادامنىڭ يسلامعا كىرۋىنە دە  سەبەپشى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى جاك يۆ كۋستو. كۋستو گيبرالتار بۇعازىن زەرتتەپ ءجۇرىپ، قىزىق جايتقا تاپ بولادى. وندا ءبىر-بىرىنە ارالاسپايتىن ەكى سۋ قاباتىن تاپتى. ولاردىڭ اراسىن كوزگە كورىنبەيتىن الدەبىر پەردە ءبولىپ تۇرعانداي ەدى. بۇل سۋلارداعى  تەمپەرۋتۋرا، تۇزدانۋ دەڭگەيى مەن وسىمدىكتەر الەمى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. كۋستو بۇل جونىندە: «گيبرالتار بۇعازىنداعى بۇل ەكى سۋ ماسساسىنىڭ تۇيىسكەنىنە مىڭداعان جىلدار بولعان. قوسىلعان سوڭ بۇل سۋلار  ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ەكەۋىنىڭ تۇزدىلىعى مەن سىيىمدىلىعى بىردەي بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق تىم جاقىن تۇيىسكەن جەردە دە ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز ەرەكشەلىگىن ساقتاعان. قىسقا قايىرعاندا،  ەكەۋىنىڭ بىرىگۋىنە سۋ پەردەسى كەدەرگى جاساعان»-دەگەن بولاتىن. كۋستو بۇل جاڭالىق ءوزىن كوپ ۋاقىت بويى قايران قالدىرعانىن جانە ونى ءتىپتى فيزيكا مەن حيميا زاڭدىلىقتارىمەن دە ءتۇسىندىرىپ بەرۋدىڭ اۋىر سوققانىن ايتقان. بىراق وقىمىستى قۇراندا ول تۋرالى وسىدان 1400 جىل بۇرىن جازىلىپ قويىلعانىن ەستىگەندە بۇعان ەرەكشە تاڭداندى.  وعان قۇرانداعى اياتتى موريس بيۋكاي كورسەتتى. قاسيەتتى كىتاپتىڭ ءال-فۋرحان سۇرەسىندە بۇل جونىندە  بىلاي دەلىنگەن: "ول -  ءبىرىنىڭ سۋى جاعىمدى، تۇششى، ال ەكىنشىسى تۇزدى ءارى اششى سۋدان تۇراتىن ەكى تەڭىزدى قوسىپ، ارالاسپاس ءۇشىن ولاردىڭ ارالارىنا بوگەت قويدى".

مامانداردىڭ سوزىنە سەنسەك، ءبىزدىڭ بالقاشتىڭ سۋى دا جارتىسى تۇشى جارتىسى تۇزدى كورىنەدى. ال كۋستو كەيىن بىلاي دەپ تەبىرەندى: «بۇل مەنى قايران قالدىردى. قۇراننىڭ اۋدارماسىن وقىعاندا وسى ءسوزدىڭ راس ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. بۇدان كەيىن مەن بىلاي دەپ داۋىستاپ جىبەردىم: «قازىرگى عىلىمدى 1400 جىلعا كەيىنگە قالدىرعان بۇل قۇراننىڭ ادامنىڭ ءسوزى ەمەستىگىنە انت ەتەمىن. بۇل جاراتۋشىنىڭ ءوز ءسوزى». وسىدان كەيىن مەن يسلامدى قابىلداپ، ونىڭ شىنايىلىعى، ادىلەتتىلىگى مەن پايدالىلىعىنا كۇن سايىن كوز جەتكىزۋمەن بولدىم.  اقيقاتتى كورسەتكەنى ءۇشىن  موريس بيۋكايعا زور العىس ايتام».

جولىمبەت ماكىشەۆ

Makishev_777@mail.ru