بىزدەن ءبىر نارسە بۇگىلىپ كەلدى. ول تۇركى كلاسسيتسيزمنىڭ اسىل تۋىندىسى – «مىڭ ءافسانا». امال نە جويىتتەر تۇپنۇسقانىڭ ءبارىن قۇرتىپ، انتۋان گاللاننىڭ فر. Antoine Galland¹ 1646-1715) فرانتسۋزشا تۋىندىسىن اراب تىلىنە اۋدارىپ، جالعان اراب جاھۇتىن ومىرگە اكەلدى. انتۋان گاللاننىڭ «1001 ءتۇنىن» ەسكى ۇعىممەن اۋدارما دەۋىمىزگە دە بولادى، نەمەسە جاڭا تۇسىنىكپەن تۇركىنىڭ نازيراگويلىك ءداستۇرىنىڭ ەۋروپا توپىراعىنداعى جالعاستىعى دەۋىمىزگە دە بولادى. بۇعان دالەل ورتا عاسىرلىق سەرىلىك رومانداردىڭ تۇركى روماندىق ءداستۇرىن وزىنە ءسىڭىرىپ، اۋەلى ەۋروپالىق قىپشاق تىلىندە جازىلىپ، كەيىن ۆاتيكاندىق لاتىن تىلدەرىنە اۋدارىلعانى. شارماقشىلار قاي تىلدە سويلەدى، قاي تىلدە ورتا عاسىرلىق سەرىلىك رومانداردى جازدى، امال نە، بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋشى مەديەۆيستيكتەرىمىز ءالى كۇنگە ءۇنسىز كەلەدى. سەبەبى ولاردىڭ تۇپنۇسقالارى نە جويىلعان، نە ۆاتيكان كىتاپحاناسىنىڭ رۋحاني-مادەني زىندانىندا جاتىر.

انتۋان گاللان (اۋداردى-مىس دەلىنەتىن ءبىرىنشى تومدى 1704 جىلى كلاسسيتسيزم تەورەتيگى بۋالو ماداق-ماراپاسىن اياماعان پاريج باسپاگەرى باربەن شىعاردى. كىتاپ كىرىسپەسىندە سيريادان الىنعان ءتورت جيناققا ەنگەن جەتى ەرتەگىنى اۋداردىم دەيدى ءتارجىماشى. كەيىن ول جيناقتىڭ تورتەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەكەندىگى انىقتالدى. كامار از-زامان ەرتەگىسى اياقتالماعان دەپ سانالادى. وسى ەرتەگىنى قالماقان وزىنشە، گاللان وزىنشە اياقتادى. پەتي دە لا كرۋا، — «زەين ال-اسنام» جانە «حۋداداد» ەرتەگىلەرىن قوستى. 1709 جىلى گاللان الەپپولىق ماران (حريستيان ءجويىت) حاننا ديابتان «الادين جانە ءاليبابا» ەرتەگىلەرىن 1001 تۇنگە ەنگىزدى. ەدۆارد ۋورتلي مونتەگيۋ (1713-1776) 1763-1765 جىلدار ارالىعىندا وسىنداي ءبىر كوپ تومدىقتى الىپ كەلدى. ول قازىر وكسفوردتىڭ بودلەان كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى.

تۇركى كلاسسيتسيزمنىڭ اسىل تۋىندىسى – «مىڭ ءافسانانىڭ» تولىق جيناعىن سانسكريت ءتىلى ارقىلى تۇركى ءتىلىنىڭ كونەلىگىن جوققا شىعارۋعا جول اشقان سالىستىرمالى-تاريحي ءتىلتانۋدىڭ اتاسى سانالاتىن سەر ۋيليام دجونس (اعىل. Sir William Jones: 1746-1794) جوق قىلىپ جىبەرگەنى فاكتى. بىراق ول اراب تىلىندە جازىلعاندى جوعالتىپ الدى-مىس دەلىنەدى. بورحەس ءوزىنىڭ «1001» ءتۇن اۋدارماشىلارى” اڭگىمەسىنە وسى الەم ادەبيەتىنىڭ جاھۇتىن تەگىن وزەك ەتىپ وتىرعان جوق.  وسى تۋىندى تۋرالى جەر جاھاندا ءتۇرلى تىلدەگى ءتۇرلى دىلدەگى، ءتۇرلى دىندەگى ادامزات بالاسى قالامىنان تالاي قۇندى دۇنيەلەر جازىلدى. بورحەس الاش روماندىق ءداستۇرىنىڭ قازانىنىڭ قاقپاعىن اشىپ بەردى. ءبىز سوعان دايىنبىز با!؟

«1001 ءتۇن» الەم ادەبيەتىنىڭ داۋلى جاھۇتى. بۇل داۋعا تۇركى الەمى ونىڭ ىشىندە قازاق پەن وزبەك ءالى ارالاسا قويعان جوق.

ءتۇپ نەگىزى تۇركىلىك (قازىر ءبىر اۋىزدان «پارسىنىڭ 1000 ءاپساناسى» دەلىنىپ جۇرگەن، ەندى بىردە ءىح-ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماسۋدي ءابۋ-ءال-حاسەن ءالي يبن ءال-قۇسەيىننىڭ تۋىندىلارى نەگىز بولدى دەيتىن) «1001 ءتۇننىڭ» قالماقان ابدىقادىروۆ اۋدارعان نۇسقاسى ورتا ازيانىڭ قىرعىز بەن وزبەك تىلدەرىنە اۋدارىلعان پوەتيكالىق كوركەمدەگى اسا جوعارى   تۋىندى بولدى. كەيىن، عابيت مۇسىرەپوۆ تۇرتكى بولىپ قالتاي مۇحامەدجانوۆ ورىس تىلىندەگى 8 تومدىق اكادەميالىق باسىلىمى بويىنشا «1001 ءتۇندى» 1990 جىلى تولىق اۋدارىپ شىققان ەدى. جارىق كورۋى ۇزاققا سوزىلدى. ونىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ العان تاڭدامالى ەرتەگىلەرىنىڭ س. وسپان العىسوزىن جازعان ەلنۇسقاسىن madenimura.kz سايتىنان وقي الاسىزدار.

ەندى «1001 ءتۇننىڭ» قالماقان ابدىقادىروۆ اۋدارعان نۇسقاسى دەلىنەتىن ورتا ازيانىڭ قىرعىز بەن وزبەك تىلدەرىنە اۋدارىلعان پوەتيكالىق كوركەمدەگى اسا جوعارى   نۇسقاسى توڭىرەگىندە وي قوزعايتىن ءسات تۋدى. بىرىنشىدەن قالماقان ابدىقادىروۆقا دەيىن ورتا ازيا مەن رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارى اراسىندا شاعاتايلانعان قازاق تىلىندە قيسسا-داستاندار كەڭ تارادى. ونى جازعان قازاق حالىقتىق روماندىق ءداستۇرىن ومىرگە اكەلگەن «كىتابي اقىندار» ەدى. قازىر شارتتى تۇردە 20 ميللونعا جۋىق تيراجبەن تاراعان قازاق حالىقتىق روماننىڭ جەلكەسىن كريلل جازۋىن ەنگىزگەن قىزىل يمپەريا قيادى.

ەكىنشىدەن بۇرىن قازاق شاعاتايىن جانە تۇركىلەنگەن تاجىك شاعاتايىن وقي الاتىن حالىقتىق روماندىق ءداستۇرى جوق قولدان جاسالعان قوس ۇلت قىرعىز بەن وزبەك وزدەرىنىڭ كسرو جاساپ بەرگەن انا ءتىلى مەن جازبا تىلىنەن كوز جازىپ، تاعىدا قازاق ءتىلىنىڭ بەستسەللەرلىك ەكسپانتسياسىنا ۇشىراماۋى ءۇشىن «1001 ءتۇننىڭ» قالماقان ابدىقادىروۆ اۋدارعان نۇسقاسى دەلىنەتىن تۋىندى اتالعان جاساندى تىلدەرگە اۋدارىلدى.

ۇشىنشىدەن، «1001 ءتۇن» قالماقان ابدىقادىروۆتىڭ ءتول تۋىندىسى. اتامىز بۇنى ايتا الماي كەتتى. ويتكەنى، ەۋروتەكتىلەر اراب «1001 ءتۇنى» دەيتىن تۋىندى بولعان ەمەس. ونى ەركىن وي تولعام ارقىلى جاڭا تۇركىلىك نۇسقاسىنان قازاقشا جازىپ شىققان قالماقان ابدىقادىروۆ بولدى. قازاقشا «1001 ءتۇن» اۆتورلىق جازبا ەرتەگى. بۇعان دەيىن ول 1870-1928 جىلدار ارالىعىندا روماندىق داستۇردەگى قيسسا-داستان تۇرىندە «كىتابي اقىندارىمىز» تاراپىنان ادەبي پروتسەستە ورىن الدى.

حورحە لۋيس بورحەستىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» اۋدارماشىلارى دەگەن كىتابى ءبىرىنشى رەت 1936 جىلعى «ماڭگىلىك تاريحى» جيناعىنىڭ 397 – 413 بەتەرىنە ەنىپ، سول بويىنشا ورىس تىلىنە اۋدارىلدى.

ورسىشا ءتارجىمادا ولار تومەندەگىدەي قىسقارتۋلارمەن بەرىلگەن: Borges J. L. Obras complيtas. 1923 – 1972. Buenos Aires, 1974. – OC; Borges J. L. Prosa complەta. Barcelona, 1980. – PC; Borges J. L. Textos cautivos. Ensayos y resenas en «El Hogar» (1936 – 1939). Barcelona, 1986. – تس; Borges J. L. Prologo (con un prologo de prologos). Madrid, 1974. – PPP; Borges J. L. Siete noches. Mexico, 1981. – SN.

Borges J. L. The Aleph and Other Stories (1933 – 1969). Together with Commentaries and an Autobiographical Essay. Ed. by N. T. di Giovanni. London; Picador, 1973. – A OS; الەكسەەۆ ۆ. Album romanum. M.، 1989. – BA.

ءبىز اۋدارمانى بوحەستىڭ ءوز تۋىندىسىنان ەمەس، اتاقتى ارگەنتينالىقتىڭ تانىس بولعان بولماعانىنان ەش حابارىمىز جوق پراۆوسلاۆ الەمىنىڭ  ويشىلى نيكولاي الەكساندروۆيچ موروزوۆتىڭ «حريستوس» («جاراتىلىستانۋ-عىلىمي اۋقىمدا پايىمدالعان ادامزات تاريحى») اتتى كوپ تومدىعىمەن اۆتوردىڭ تۋىندىلارى ءارى تاقىرىپتىق، ءارى ماعىنالىق جاقتان ۇندەسىپ كەلەدى. باسقا دىلدەگى شىعىس ادامنىڭ قابىلداۋى قيىن قيسىندار العا تارتىلادى.

كەڭەس ۇكىمەتىن قابىلداماعان ورىستىڭ ەميگراتسياداعى ونەرى مەن عىلىمى لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ ينتەللەكتۋالدى دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. وسىلاردىڭ ءبىرى ارقىلى بورحەستىڭ 1924–1932 جىلدارى ماسكەۋ–لەنينگراد مەمباسپاسىنان شىققان نيكولاي الەكساندروۆيچ موروزوۆتىڭ «حريستوس» كوپ تومدىعىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىمەن تانىس بولعانىن جوققا شىعار دا المايمىز، نە تەرىسكە شىعارا دا المايمىز. سەبەبى ۇندەستىك وتە كوپ...

الەمدىك بارشا دىنگە قاتىستى سىني-پىكىرلەرىن قۇپ كورگەن كەڭەستىك عىلىم نيكولاي الەكساندروۆيچ موروزوۆتىڭ وزدىك كوزقاراسىنا ساياسي ءمان بەرىپ، ونىڭ «حريستوس» كوپ تومدىعىن 1924–1932 جىلدارى ماسكەۋ–لەنينگراد مەمباسپاسىنان (گيز) قولايلارىنا جاققانىن قالدىرىپ، قالعانىن تسەنزۋرانىڭ قاندى قىلىشىمەن قيىپ، 7 توم قىلىپ شىعارعان بولاتىن، ءارى عۇلامانىڭ كوپ ەڭبەگى وعان كىرمەي قالدى، ءارى كەيبىر بولىگى جوعالىپ تا كەتتى. كەيىن كسرو قۇلاعان سوڭ، 1997–2003 جىلدارى ماسكەۋدىڭ كرافت+لەان باسپاسى بۇرىن جارىق كورمەگەن اقىلماننىڭ قولجازبالارىن قوسىپ 10 تومدىعىن شىعاردى. وسى كەيىن شىققاننىڭ ىشىندە «تاريح ءشولىنىڭ ساعىمى» اتالعان 10-شى تومنىڭ  «جالعانازياتتىق بەللەتريستيكاسىنىڭ عاجايىپتارى» اتتى ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ بەسىنشى تاراۋى «1001 ءتۇن» ەرتەگىلەر جيناعى قايدا قاشان پايدا بولدى» دەپ اتالادى. ءارى بۇل جازبا نۇكتە قويارلىق ەمەس، جۇگىرتپە جازبالىق نۇسقاسىمەن بىزگە جەتىپ وتىر. 

ءبىز وسىنى ورىس تىلىنەن ىقشامداپ ءتارجىمالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز. وسى اۋدارمادان كەيىن بارىپ اتاقتى ارگەنتينالىقتىڭ تۋىندىسىنا جول بەرىلەتىن بولادى. موروزوۆتىڭ كوزقاراسىنان بولەك «1001 تۇنگە» بايلانىستى «1001 ءتۇن» ەرتەگىلەر جيناعى قايدا قاشان پايدا بولعاندىعى» تۋراسىندا ءوز بولجامدارىن جاساعان حاممەر-پۋرگشتال، دە ساسي، لەين جانە ەسترۋپ گيپوتەزالارىنا كەيىن توقتالاتىن بولامىز.

«1001 ءتۇن» ەرتەگىلەر جيناعى قايدا قاشان پايدا بولدى»        

 «مىڭ ءبىر تۇننەن» الىنعان وسى ءبىر ۇزاق، بىراقتا ءبىرشاما قىسقارتىلسا دا، تۇپنۇسقانىڭ كوشىرمەسىنىڭ شىرايىن اشا الۋىما وقىرمانىم مۇرسات بەرمەيدى. ادامزاتتىڭ مادەني اقىل-ويىنىڭ كونە جانە ورتا عاسىرلىق جادىگەرلەرىن زەردەلەگەن شاعىمدا وسى ءبىر اتاقتى شىعارمانى تالداۋدان اينالىپ وتە المادىم.

وقىرمانعا وتە تانىمال جيناق تۋرالى جازۋدىڭ وپا اپەرمەيتىنى بار،  بىراق مەن، ءجۇز وقىرماننىڭ 99-ى  «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» اتىن عانا بىلمەيدى، ءبىر كەزدە وقىعان بولسا، ءىزىن الا مازمۇنىن ەستەن شىعارىپ الاتىندىعىن الدىن الا ءبىلدىم. ونىڭ ۇستىنە سەنىمدى بولۋى ءۇشىن بۇدان ارى ايتارىم، ماعان وقىرمانىما قاجەتتى جاڭاشا اسەردى تۋدىرۋىم كەرەك.

ەڭ الدىمەن اڭگىمەنىڭ قۇرىلىمىن جىلىكتەۋدەن باستايىق. بۇل ءوزى وديسسەي مەن ەۆانگەليا سياقتى قىرىقاياقتىڭ اياقتارىنداي ءبىر جەرگە جىپتەي ءتىزىلىپ، كىرپىشتەي قالانعان ءتۇرلى شىرعالاڭدى باستان كەشۋلەر نەمەسە ءبىر كەيىپكەردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارعا قۇرىلعان جەكە اڭىزدىڭ سان تارامدىق اڭگىمەلەنۋى ەمەس. بۇل ءبىز تالداپ شىققان نال مەن دامايانتي سياقتى الدىن الا ويلاستىرعان شەشىمگە قۇرىلىپ، وقيعالار بارىسى ەكى نەمەسە بىرنەشە ارنادا ءوربىپ وتىراتىن تىزبەكتىك رومان ەمەس.

ءبىز ورتا عاسىرلىق بۋناقتىق اڭگىمەلەردى كوپبۋناقتى ماقۇلىقتارعا تەڭەسەك، تىزبەكتى اڭگىمەنى ومىرتقالى حايۋاندارعا بالايمىز... بىزدىكى ولاردان بولەك ساۋلەلىك اڭگىمەلەنۋ.

 وسىنداي ساۋلەلىك اڭگىمەلەر تيپىندە پرولوگ قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرى تۋرالى دەربەس اڭگىمەلەۋلەرىنە ۇلاسىپ، ارقايسى ءوز باستان وتكەرگەنىن بايانداپ شىققان سوڭ، ورتاق ەپيلوگپەن اياقتاپ وتىرادى. بۋناقتىقتان كەيىنگى بەللەتريستيكالىق شىعارماشىلىقتىڭ ەكىنشى باسقىشى جاڭا تيپتەگى تارماقتىق روماندارعا دايىندىقتىڭ باستاۋى دەپ تۇسىنەمىز. ءارى بۇنداي تيپ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە كەڭىنەن تارادى. ول جەكەلەنگەن اڭگىمەلەردىڭ فانتاستيكالىعىمەن سيپاتتالادى. قاھارمەن وتە ءجيى جاساندى سويلەيدى، ءوزىنىڭ رەپليكاسىن، ءوزىنىڭ شىعارۋعا ۋاقىتى مەن مۇرشاسى بولماعان تۇتاس ولەڭ شۋماقتارىن كىرىستىرە وتىرىپ، سارىۋايىمعا تولى سوزدەر جانە ادەپتى ەروتيزمدىك ءىس-ارەكەتتەرمەن بىرگە ادەت-عۇرىپتىڭ اسقان قاتاڭدىعى قويىنداسىپ جۇرەدى.

اڭگىمەنىڭ ەپيلوگىندا اۆتور وتە ءجيى ءوزىنىڭ قاتىسۋشى تۇلعالارعا پرولوگتا بەرگەن مىنەزىندەمەسىن تارس ەسىنەن شىعارىپ تا الادى. مىسالعا، جاس جۇك تاسۋشىنىڭ الدىندا تىرداي جالاڭاش شەشىنىپ، مويىنا اسىلا كەتكەن بيكەشتەرىمىز (جۇك تاسۋشى تۋرالى حيكاياتتاعى) وقيعا سوڭىندا ەتەگىن جەل تۇرمەگەن حانىمدارعا اينالىپ شىعا كەلەدى.

تاپ وسىنداي فانتاستيكالىق تۋىندىلاردان قۇرىلعان ورتا عاسىرلىق ەۋروپا ادەبيەتىنە دە ءتان بولىپ كەلەتىن «1001 ءتۇن» جيناعى قايدا قۇراستىرىلدى دەگەن زاڭدى سۇراق الدىمىزدى كەس-كەستەيدى؟

بۇل ورايدا بىزگە ايتاتىنى:

وسى الاپات زور ەرتەگىلەر جيناعىنىڭ دانەگى قايدا جوعالىپ كەتكەنى بەلگىسىز «حەزار ەفسانە» دەپ اتالاتىن پارسى ەرتەگىلەرىنىڭ جيناعى (وسى جيناق ومىردە بولدى ما، ەكەن ءوزى، ەگەر بولسا، بۇل يەزۋيتتەر ايارلىقپەن وتقا ورتەگەن تۇركىنىڭ «1000 ەرتەگىسى» شىعار بالكىم – ءا.ءا.ءا.), ياعني، وسى «مىڭ ەرتەكتەن» ءبىر ەرتەكتى تاڭداپ الىپ،  ءار تاڭ سايىن شەحەرەزادا مويىنا ىلىگەن دار دۇزاعىنان قۇتىلىپ وتىرادى.

«وسى قولايلى قۇراستىرىلىمعا، — دەيدى بىزگە، — نەگىزگى پارسى (تۇركى دەپ ۇعىڭىزدار) اڭگىمەلەرىنەن بولەك كوپتەگەن كىرىستىرمە انەكدوتتار ەنىپ، ءتۇرلى ۋاقىتتا ءتۇرلى اڭگىمەلەنۋشىلەر تاراپىنان قيلى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىردى. الدەبىر جۇيەلىلىكتىڭ ورىن الۋى ەش مۇمكىن ەمەستىن. 809 جىلى دۇنيەدەن وتكەن گارۋن-ار-راشيد شىعارما بويىندا وتە ءجيى كەزدەسەدى، سول سەبەپتى بۇل ەرتەگىنىڭ كونەلىگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ IX عاسىرىنىڭ قويناۋىنا كەتىپ، سونىمەن بىرگە ونىڭ قۇراستىرىلۋى ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتەردە كورسەتىلگەن XV عاسىردىڭ ەنشىسىنە تيەدى». ء(بىر وكىنىشتىسى – وسى اڭگىمەلەردە قاراپايىم جاۋىنگەر كيىمىمەن بايتاعىن ارالاپ جۇرەتىن ريمدىكتەرگە ۇنامايتىن ەدىل پاتشانى گارۋن-ار-راشيد الماستىردى).

بۇل ءدال مە، الدە تىپتەن وتە كەش پە؟

ەڭ العاش جەر شارىنىڭ وقىرمان قاۋىمى (كاتوليكتىك پەن پروتەستانتتىق ەۋروپالىقتار – ءا.ءا.ءا.) وسى ءبىر تاماشا تۋىندىمەن تەك قانا قاي كەزدە پاريجدە الدەبىر گاللان قازىرگى ءبىز ءبولىپ جۇرگەندەي ەمەس، بار بولعانى 282 تۇننەن تۇراتىن شاعىن-شاعىن 12 تومدىقتى جارىققا شىعارعان 1707-1717 جىلدارى ارالىعىندا تانىسا الدى. ولار XVIII عاسىرعا ءتان فرانتسۋزدىڭ تالعامپاز مانەرىمەن جازىلدى. باسىندا جۇرتتىڭ بارلىعى جەل بولماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى دەگەندەيىن گاللاننىڭ فانتازياسىنىڭ جەمىسى دەپ سانادى. ويتكەنى، گاللانىڭ ءوزى باسپاگەرگە ولاردى «گاللانعا بەلگىلسىز الدەبىر جيناقتاردى بىلەتىن» الەپپولىق ءبىر ءماسىحشىنىڭ  ايتۋى بويىنشا جازىپ العاندىعىن ايتقان ەدى. اۋدارما جاسالعان اراب قولجازباسىن كورسەتشى دەگەن كەزدە گاللان ول جوعالىپ كەتكەن دەپ مالىمدەيدى، ءارى مۇسىلمان قاۋىمى ولسەدە ايتپايتىن سوزدەرمەن قاتار، ءدىني ۇستانىمدى تەرىستەۋشى گەوگرافيالىق جانە تۇرمىستىق قاتەلىكتەر ءورىپ ورىن الادى. ول تۋىندىعا ەش  سورپاسى قوسىلمايتىن (بالكىم ونىڭ رۇقساتىنسىز ەنگىزىلگەن) بىرنەشە حيكاياتتاردى باسپاگەر-كىتاپ ساتۋشىنىڭ قويىرتپاعى دەپ ءمالىم ەتتى. ول گاللاننىڭ كەلىسىمىنسىز جيناققا باسپاشى تاراپىنان ەنگىزىلگەن سىڭايلى. بۇل اسىرەسە 12 تومنىڭ ىشىندەگى 8 تومعا قاتىستى وندا شەحەرەزادا كەيىنگى داۋىرلەرگە ءتان ەرتەگىلەردى اڭگىمەلەيدى.

بىراق ءوزى جازۋشى ەمەس، كىتاپ ساۋدالاۋشى كىتاپتىڭ شىعارىلۋى ونىڭ اۆتورىنىڭ تۇزەتۋ ەنگىزىلۋىنسىز ورىن المايتىن شاقتا گاللان اۋدارماسىنا بوگدە تۋىندىنى قالايشا ەنگىزىپ جىبەرگەن؟ ەندى وسىنىڭ ءبارى ەۋروپالىقتار كەش اڭعارعان ارابتىق تۇپنۇسقانى  بۇرمالاعان «گاللاننىڭ ەركىن اۋدارماسى» دەپ اتالادى، بىزگە «بۇل اراداعى  گاللاننىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگى  — دەپ ايتادى، — XVIII عاسىردا ول ءبىرىنشى رەت مۇلدەم جاڭا، ءارى بۇرىن ەشكىم بىلمەگەن ادەبيەتپەن جۇرتتى تانىس ەتىپ، شىعىسقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى تۋدىرۋدان تۇرادى». ول بۇل اشىلىمىن جاساعان كەزدە   «شىعىس اڭگىمەسى» سوزبەن ءتۇرلى ەركىن يدەيالاردى ورىستەتۋدىڭ، الەمنىڭ كىلتىن ۇستاعانداردى مازاققا ۇشىراتۋدىڭ وڭتايلى بەتپەردەسى بولاتىن، ءارى ارابتار مەن پارسىلاردىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە كىرمەيتىن شىعىستىڭ شەكپەنى ەڭ كوكەيكەستى زامانالىق تاقىرىپتاردى  سىن ساداعىنا الۋ ءۇشىن اسا قولايلى بولدى».

عۇمىرناماشىلار² تاپ وسىلاي دەسە ءبىز ءوز تاراپىمىزدان وعان بار بولعانى ايران اسىر ەتكىزىپ، شەك تارتىرار ءبىر عانا فاكتىنى قوسپاقشىمىز.

ءبىزدىڭ بۇعان دەيىن ءبىر بىلگەنىمىز «1001 ءتۇننىڭ» گاللان اۋدارماسىن جاساعان 12 تومدىقتىڭ 1707 جىلدان باستاپ، 1717 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا جارىق كورگەندىگى. بىراق ونىڭ العاشقى ەكى كىتابىنىڭ باس اينالدىرار تابىسقا جەتۋى وعان ەلىكتەۋشىلەردى تۋدىردى. (پەتي دە لا كرۋا «پارسى سۇلتانى مەن ونىڭ ۋازىرلەرىنڭ تاريحى» (1707), «مىڭ جانە ءبىر كۇن» (1710–1712), ت.-س. گەللەت – «تاتار ەرتەگىلەرىنىڭ 1001 بولىكتى شيرەك ساعاتى» 1712 جىلى جانە  1723 جىلى «ماندارين فۋم-حوامانىڭ تاڭعاجايىپ باستان كەشۋلەرىنەن تۇراتىن قىتاي ەرتەگىلەرى» - ءا.ءا.ءا.).

 گاللان ارابشادان اۋداردى-مىس دەلىنەتىن «1001 تۇنمەن» قوسانجارلاسىپ، پارسى تىلىنەن تارجىمالاعان دەلىنگەن پەتي دە ليا كرۋانىڭ (Petis de la Croix) «1001 كۇنى» دە شىعارىلا باستادى. گاللاننىڭ ءبىرىنشى كىتابىنان كەيىن اراعا ءۇش جىل سالىپ، ول ءوزىنىڭ ءبىرىنشى تومىن شىعارسا، گاللاننىڭ سوڭعى تومىنان بەس جىل بۇرىن ءوزىنىڭ سوڭعى (بەسىنشى) تومىن اياقتاي ءبىلدى.

ءارى وسىلايشا ءبىز 1710-1712 جىلداردىڭ ارالىعىندا قوس پاريجدىك شىعىستانۋشى قالامگەرلەر اراسىنداعى ءوز جاعدايىنداعى كۇلكى تۋدىراتىن وقيعاعا اينالعان باسەكەلەستىكتىڭ كورىگى قىزدى. گاللان ءوزىنىڭ «1001 ءتۇنىنىڭ» ءار تومىن شىعارعان سايىن وعان جاۋاپ رەتىندە پەتي دە ليا كرۋا ءوزىنىڭ «1001 كۇنىنىڭ» ءبىر نەمەسە ەكى تومىن شىعارىپ ءۇن قوسىپ وتىرسا دا، اراب «تۇنىنە» قارسى پارسى «كۇنى» ايتارلىقتاي قاۋقار قىلىپ، باسەكەلەس بولىپ جارىتپسا دا، ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ءتىپتى ايگىلى بولىپ ءتۇرلى تىلدەرگە اۋدارىلىپ، بىرنەشە مارتە قايىرا باسىلىپ تا شىقتى.

ەندى ا. كرىمسكي⁴  ورىن العان وسى وقيعالاردىڭ ءبارىن قالاي سيپاتتايدى سوعان توقتالايىق.

«مىڭ جانە ءبىر كۇننىڭ» 1 شىعارىلىمىنىڭ العى سوزىندە باسپاگەر (بالكىم پەتي دە ليا كرۋانىڭ ءوزى بولار) بۇل جيناق بوزبالا كەزىندە اتاقتى يسپاگان شەيحى موحليس جازعان پارسىشا «حازار و ياكرۋز» دەپ اتالاتىن پارسى ەرتەگىلەرى مەن حيكاياتتارىنىڭ جيناعى بولىپ تابىلادى. وسى يسپاگان سۋفيلەرىنىڭ «اقساقالى» بولىپ سانالاتىن شەيح  موحليسپەن (le célebre dervis Mocles) پەتي دە ليا كرۋا 1675 جىلى كەڭىنە تانىسادى. ول 12 شاكىرتتىڭ قاۋمالۋىمەن جۇرت اراسىنا شىعىپ، ەلدىڭ عان ەمەس، اقسۇيەكتەر مەن پارسى شاھى سولەيماننىڭ دا قۇرمەتىنە يە بولعان جانتىن. وزىندە كوپتەن ساقتالىنىپ كەلگەن، بوزبالا كەزىندە جازعان «حازار و ياكرۋز» جيناعىن پەتي دە ليا كرۋانىڭ كوشىرىپ جازۋىنا رۇقساتىن بەرىپ تۇرىپ، وسى جيناققا ەنگەن ەرتەگىلەر مەن حيكاياتتار پارسى مانەرىنە سالىنىپ، قايىرا تۇزىلگەن ءۇندى كومەديالارىنىڭ سيۋجەتتەرى، تەك قانا اڭگىمەلىك ەمەس، سونىمەن بىرگە درامالىق فورماداعى ءۇندى  كومەديالارى دەپ تۇسىندىرەدى، العى ءسوزدى جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا ولار بارشا شىعىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان ونىڭ ىشىندە تۇرىك تىلىندەگىسى «جەڭىستەن كەيىنگى راحات» دەپ اتالادى ء(بىز بۇنى ەڭ تۇپنۇسقا دەپ ۇققانىمىز ءجون – ءا.ءا.ءا.). وسى تۇركىلىك اۋدارماسىنىڭ قولجازباسى «جەڭىستەن كەيىنگى راحات» اتاۋىمەن à la biblio thèque du roi (ياعني، پارسى شاھىنىڭ كىتاپتار قويماسىندا نەمەسە ليۋدوۆيك XIV كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى ما دەگەن ساۋالدى قويادى ا. كرىمسكي). پارسىنىڭ «مىڭ ءبىر كۇنى» مەن ارابتىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇنىنىڭ» جالپى اڭىستاعى جانە جوسىقتاعى ورتاق ۇقاستىقتى گالاننىڭ اۋدارعانىنان شىعارىپ، ويدى تۇيىندەسەك، - دەيدى ارى قاراي جالعاسقان «1001 كۇننىڭ» العى ءسوزى، - وسى جيناقتاردىڭ ءبىرى ونىڭ ەكىنشىسىنە ەلىكتەۋشىلىك بولىپ تابىلادى دا، «اراب ەرتەگىلەرىنىڭ قاشان قۇراستىرلىعانىن ءبىز ناقتى بىلە المايمىز، ءارى پارسىدان نە بۇرىن، نە كەيىن قۇراستىرىلدى دەپ تە تاپ باسىپ ايتا المايمىز».

وسى العىسوزدە ايتىلعاننىڭ ءبارى ايدان انىق كۇماندى. پەتي دە ليا كرۋانىڭ ارتىندا قالعان كۇندەلىگىنە جۇگىنسەك، وندا ءدارۋىش موحليس تۋرالى ءبىرشاما ءسوز ەتىلەدى، بىراق وسى كۇندەلىكتىڭ ەش جەرىندە ء موحليستىڭ قاي كەزدە «1001 كۇندى» قۇراستىرعانى اۋىزعا الىنبايدى. كۇندەلىكتە ءدال وسىنداي پارسى جيناعىنىڭ بولعانى كەزىكپەيدى، وسى كۇنگە دەيىن تاپ وسىنداي اتاۋمەن نەمەسە مازمۇنمەن الدەقاندايدا ءبىر پارسى جيناعى ۇششىراسقان ەمەس. ال، «جەڭىستەن كەيىنگى راحات» اتاۋىمەن اتالاتىن شىعىستىڭ بەللەتريستيكالىق جيناقتارى بىرنەشەۋ بولعانىمەن، ەشقايسى دا  «مىڭ ءبىر كۇن» باسپاگەرىنىڭ  بوزبالا موحليس ءدارۋىش جاساعان دۇنيەدەن ەرتەرەك تۋعان ء«ۇندى كومەديالارىنىڭ تۇركىلىك اۋدارماسىنا» ەش كەلىڭكىرەمەيدى. ءبىز ەش كۇمانسىز وسى كىتاپتىڭ بارشا العى سوزىندە ايتىلعاندار گاللاننىڭ «1001 تۇنىمەن» تابىستى باسەكەگە ءتۇسۋ ءۇشىن جاسالعان باسپاگەردىڭ ميستيفيكاتسياسى دەگەن ويعا كەلەمىز. ەشقانداي «حازار و ياكرۋز» اتتى پارسى جيناعى بولعان ەمەس، «1001 كۇن» تەك پەتي دە ليا كرۋانىڭ وزىنە عانا ءمالىم الدەبىر دەرەك كوزى بويىنشا قۇراستىرىلعان. ءبىر ءمالىم جايت ول كوپ دۇنيەنى ءوز ساۋساعىنان سورىپ شىعارسا دا، بارشا جيناقتى ونىڭ جەكە تۋىندىسى دەپ ەش ساناۋعا بولمايدى، وعان ەنگەندەردىڭ اراسىندا جانە شىعىس تىلدەرىنەن «1001 ءتۇن» مەن باسقا دا تۋىندىلاردىڭ اڭگىمەلەرى مەن حيكاياتتارىنىڭ بارلىعى داۋ تۋدىرمايدى.⁶ بالكىم، پەتي دە ليا كرۋا ءوزىنىڭ اۋىسىپ الۋىن اراب، پارسى جانە تۇركى ەرتەگىلىك رەپەرتۋارلارىنان جاساعان شىعار.

ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە «مىڭ ءبىر كۇندى» لەساج (Rapilly باسىلىمىندا) گاللان، شاۆيس پەن كازوتت، كاردونن جانە باسقالاردان الىنعان شىعىس ەرتەگىلەرىنىڭ ەلەمەنتتەرىمەن ايتارلىقتاي دارەجەدە تولىقتىردى. وسىعان ەنگەن ەرتەگىلەردىڭ ىشىندە كەزىندە XVIII عاسىردا اراب تىلىنەن كاردونن جاساعان ەرتەگىلەر ءوز وتانىندا ۇمىت بولۋدان امان ساقتالىنىپ، وقىرمانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونىڭ شىعۋ تەگىنىڭ بەرتىنرەكتە ەكەندىگىن بىلمەسە دە،  «مىڭ ءبىر كۇن» ارقىلى ۇلكەن تانىمالدىققا يە بولدى. كاردوننىڭ ءبىر اۋدارماسىنىڭ ءبىرىن ۋكراين تىلىنە ي. فرانكا⁷ شىعىستىق بوياۋىن ساقتاي وتىرىپ، ولەڭمەن «ابۋ-كاسيموۆي كاپتسي» اتاۋىمەن  ءتارجىمالاپ، 1885 جىلى لۆوۆتا شىعاردى، وسى باسىلىم ەكى رەت قايىرا باسىلدى، ونىڭ ءبىرى – 1900 جىلعى چەركاستا شىققانى.

ا. كرىمسكيدىڭ ايتپاق بولعانى وسى.

سونىمەن، «1001 كۇننىڭ» ءبىرىنشى باسىلىمى دەگەنىمىز پەتي دە ليا كرۋا  ءوزىنىڭ پاريجىندە ارابتاردىڭ اتىنان شىعارعان  نەمەسە شىن مانىسىندە كەزدەيسوق شىعىستىق سيۋجەتتەردى XVIII عاسىرداعى فرانتسۋز فانتازياسىنىڭ اياسىندا بوياۋىن قانىقتىرىپ تاۋىس قاۋىرسىنىمەن جازىپ شىققان ميستيفيكاتسيا. ءيا، كەلەسى ورىن العان وسى تۋىندى باسىلىمىنداعى قيساپسىز تولىقتىرۋلار دا ءوزىنىڭ ناقتىلىعىمەن سەنىمنىڭ نوقتاسىن بىزگە ۇستاتپايدى.

«1001 ءتۇن» دە تاپ وسىنداي دۇنيە ەمەس پە؟ جالعان ءتارجىمانىڭ باعى اسپانداي اسقان كەزدە عانا بارىپ، ونىڭ «تۇپنۇسقالارىنىڭ» كەنەتتەن تابىلا كەتۋى دە قاشىپ قۇتىلمايتىن  تابىس اكەلەتىن الاياقتىق بولىپ شىقپاي ما!؟  اپوكريفتىك تۋىندىنى اۋەلگى ىلكى تىلىنە اۋدارىپ، ونى مەيماناسى اسقان باي اۋەسقويدىڭ نەمەسە بايلىققا بەلشەسىنەن باتقان مەكەمەنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ قوماقتى اقشانى قالتاعا باسۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.

تاپ وسى ءىشتى تىرنايتىن ساۋال «1001 ءتۇندى» تالداعان كەزدە تۋىندايدى: بالكىم، نە ارابتاردىڭ، نە پارسىلاردىڭ «1001 ءتۇن» تۇسىنە دە كىرمەي، ولار تۋراسىندا ءبىرىنشى رەت (تۇركى مۇراسىن وزگە بۇيىرتۋعا تالپىنعان – ءا.ءا.ءا.) ەۋروپالىقتار (مىسىرداعى كوپت شىركەۋلەرىنىڭ مۇراسىن اقتارۋعا قول جەتكىزگەن يزەۋيتتەردەن) ەستىپ بىلگەن شىعار؟

گاللاننىڭ 1707-1717 جىلدارداعى مازمۇنداپ بەرۋىنەن كەيىن تۇپ-تۋرا 100 جىل وتكەن سوڭ عانا بارىپ، XIX عاسىرداعى «1001 ءتۇننىڭ» ارابتىق تۇپنۇسقاسىن ىزدەۋشىلەر ءوز اشىلىمدارىن جاساي باستادى. ال، ولار ءوز كەزەگىندە ەۋروپادا اتاق داڭققا بولەندى. 1789-1793 جىلى جەنەۆادا فرانتسۋز تىلىندە «پەريزات بولمەسى» (Cabinet des fees) اتاۋىمەن 41 توم باسىلىپ شىعىپ، ونىڭ سوڭعى ءتورت تومى گاللان مانەرىمەن جازىلعان جاڭا اڭگىمەلەردەن ءتۇزىلىپ، ەۋروپالىق وقىرماندار قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي وقىدى. ودان كەيىن 1806 جىلى كاسسەن دە پەرسەۆال جاڭا اڭگىمەلەر قوسىلعان «گاللاندى اڭگىمەلەپ بەرۋدى» شىعارسا، ونىڭ ءىزىن الا گوتە (Gauttier) ءوزى جاساعان وداندا قوماقتى جاڭا اڭگىمەلىك تولىقتىرۋلارىمەن ء وز جاريالانىمىن جۇرتقا ۇسىندى.

وسىلايشا، XIX عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپادا اۋدارمالار ارقىلى شەحەرەزادا ەرتەگىلەرىنىڭ اتاعى جەر جارعانىمەن، ەشبىر جەردە ونىڭ ارابتىق تۇپنۇسقاسى جۇرت نازارىنا ىلىكپەدى …

اقىر سوڭىندا وسى ءبىر بەتىمەن كەتۋشىلىكتى دوعاراتىن مەزەتتە كەرەك بولدى-اۋ! جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ كەتسە دە، ەۋروپاداعى اتاعى جەر جارعان بىراق ءوز وتانىندا ەشبىر پەندە بىلمەيتىن «مىڭ دا ءبىر ءتۇننىڭ» تۇپنۇسقاسىن تابۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. دۇرلىگە ىزدەستىرۋ باستالدى. شىرعالاڭ وقيعانى ىزدەۋشىلەر شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ ءىزىن الا شىعىسقا، پەرسياعا، ۇندىستانعا شۇباي اعىلدى. جانە دە وسىلايشا ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى «تۇپنۇسقالار» تابىلا باستادى. ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى الا جەتى بىردەي ارابتىق تۇپنۇسقا جاريا بولدى.

ولاردىڭ ءبىرىن جەر ورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى سيريالىق پورتتى قالا بەيرۋتتان يەزۋيت اكەيلەر تاۋىپ، 4 توم بولىپ جارىق كورىپ باسىلىپ شىقتى. كەلەسى بىرەۋسى ءبىرشاما تولىعى شىعىستىڭ تاعى ءبىر قيىرىنداعى باتىس ءۇندىستاننىڭ ءۇندى مۇحيتى جاعالاۋىنداعى پورتتى قالاسى بومبەيدەن  تابىلىپ،  اعىلشىندار دا سول جەردە 4 تومدىقتى شىعارىپ ۇلگەردى. ءبىرىنشى بولىكتىڭ تەڭ جارىمى عانا قامتىعان ءۇشىنشى قولجازبا ەندى شىعىس ءۇندىستاننىڭ براماپۋترا جاعالاۋىنداعى كالكۋتتادان تابىلىپ، 1814-1818 جىلدار ارالىعىندا قوس توم بولىپ جارىق كوردى. ء تورتىنشى ءارى بارىنەن دە تولىعى قايدان اكەلىنگەنى بەلگىسىز ايتەۋىر المانياعا جەتكىزىلىپ، برەسلاۆل گابيحت 1825-1843 جج. ارالىعىندا 12 تومدىق قىلىپ ەلگە تانىتتى. بەسىنشىسى تاعىدا سول ءۇندىستاننىڭ كالكۋتتاسىنان تابىلىپ، سونداعى Macnagthene-دە  1830-1842 جىلدارى 4 توم بولىپ شىقتى. التىنشىسى كايردەگى ءنىل وزەنى جاعاسىنان تابىلىپ، سول جاقتا 1835 جىلى 2 توم بولىپ باسىلسا، ونىڭ سياسى كەپپەي جاتىپ، تاعى سول كايردە تاعى ءبىر قولجازبا تابىلىپ، ونى Ezbékieh جارىققا شىعاردى.

انىمەلەر تىزبەگىنىڭ باستى قاھارمانى گارۋن-ار-راشيد ءومىر سۇرگەن باعداتتىڭ وزىنەن سونداي-اق، اڭگىمە اۋانى كوبىسىنە اۋىپ وتىراتىن باسىرادا سونىمەن بىرگە، ەرتەگى كەيىپكەرلەرى ءورىپ جۇرەتىن مەسوپوتام مەن پارسى قالالارىنىڭ بىردە بىرىنەن اشىلىم جاسالعان جوق، پاح، شىركىن! جۇرتتىڭ ءبارى ءبيتىن سىعىپ، بارىن سالسا دا «مىڭ جانە ءبىر ءتۇننىڭ» تۇپنۇسقاسى ەمگە تابىلمادى (ونىڭ سەبەبى بۇل جەرلەردە يەزۋيت اكەيلەردىڭ بيلىگى ەش جۇرمەيتىن – ءا.ءا.ءا.). ءيا، شىعىس ەلدەرىنىڭ ءار تۇپكىرىنەن بارشا تابىلعان جەتى بىردەي تۇپنۇسقا كوپتەگەن تۇستارى ءبىر عانا قولجازبادان تابىلعاندىعىن تانىتىپ تۇرادى (قىتايعا تاريحىن جازىپ بەرگەن اۋليە اكەيلەر كوپت جانە ءۇندى حرامدارىنان ءارى قىتايداعى بۋددا عيباداتحانالارىنان تاپقان ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ بىرىنەن جاساعان اۋدارمالارىن وسىلايشا ارابتاندىرىپ ۇلگەردى).

وسىنداي مادەنيەت تاريحىندا ورىن العان شىرعالاڭ جولمەن اقىر سوڭىندا پارسىلار، تۇرىكتەر، ارابتار مەن مىسىرلىقتار ەۋروپانى ونداعى ەلدەردىڭ باستى تىلدەرىندەگى جالعان اۋدارمالار ارقىلى دۇرلىكتىرگەن وزدەرىنىڭ ۇلى تۋىندىسىمەن وسىلايشا تانىسا الدى.

ءبىر تۇسىنىكتىسى باتىستاعى اشىق-شاشىقتىقتى اراب ءتىلى مەن تىرلىگى كوتەرمەيتىن بولعان سوڭ، گاللاننىڭ ىلكى بايانداۋلارى مەن وعان جاسالعان بارشا ەۋروپالىق تولىقتىرۋلار جاڭا تابىلعان قولجازبالار نەگىزىندە مىقتاپ وزگەرىسكە ۇشىراتۋدى تالاپ ەتتى. وسىلايشا،  1839-1840 جىلدارى گوت كىتاپحاناسىندا قايدان كەلگەنى بەلگىسىز ايتەۋىر جاڭادان پايدا بولعان جاڭا ارابتىق قولجازبامەن سالىستىرا وتىرىپ، برەسلاۆ جانە بۋلاكتىق باسىلىمدار نەگىزىندە شتۋتگارتا ۆەيل جاساعان نەمىسشە اۋدارما وقىرمانعا جول تارتتى. سونىمەن ءبىر مەزەتتە، 1839-1840 جىلدارى بۋلاكتىق ەڭ ۇزدىك تە، تاڭدامالى اڭگىمەلەرى ەنگەن ءارى كوپتەگەن عىلىمي ەسكەرپەلەر جاسالعان ءۇش تومدىق العاشقى اعىلشىندىق لەننىڭ⁸ تارجىمالاۋىنداعى ءۇش تومدىقتان كەيىن، باسقادا اعىلشىنشا اۋدارمالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى پايدا بولا باستادى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا اقىرىندا ءتۇرلى ەسكەرپەلەردەن اياق الىپ جۇرە المايتىن عىلىمي باسىلىمداردىڭ دا كۇنى تۋدى. قاشاندا ازيالىق قولجازبالاردىڭ داڭعازا اشىلىمدارىمەن بولاتىن جاسىنداي جارقىلداۋدى نەمىس دوكتورى شپرەنگەر نەمەسە يتالياندىق «يەزۋيت اكەيلەر» تاراپىنان ءبىرىنشى قولجازبانىڭ تابىلۋىنان كەيىن ورىن الىپ، وقيعا سيۋجەتى بولىپ وتكەن ورىندارعا قاتىسى جوق، ءارى ءبىر-بىرىنەن وتە شالعاي جاتقان جەرلەردەن بىرنەشە كوشىرمە تابىلعان سوڭ، ارى قاراي اتالعان تۋىندىعا قاتىستى جوعالعان دۇنيەنىڭ قايتادان تابىلۋى پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ قالا بەردى. عالىمداعى بۇعان قاراما-قارسىلىق گەولوگتاردىڭ بوركىن اسپانعا اتقىزىپ، ءاربىر ونداعان جىل سايىن جويىلىپ كەتكەن جانۋارلاردىڭ قاڭقالارى تابىلىپ جاتادى، ال، ازيا جازۋىنىڭ  ەڭ سەنساتسيالىق عاجايىبىن فيلولوگتار باسپا ءجۇزىن باياعىدا ءبىر كورگەنىنەن كەيىن ەمگە تابا الماي وتىر…

ءحىح عاسىردىڭ باسىنداعى اڭگىمە كەيىپكەرلەرى الشاڭ باسقان ەرتەگى قالا باعداتتان جىراقتاعى قيىر تۇپكىرلەردەگى الاقۇيىنداتقان العاشقى اشىلىمداردىڭ ارىنىنان كەيىن اراب قولجازبالارى اراسىنان «مىڭ دا ءبىر ءتۇنىمىز دە» قايىرا تابىلماي بايىز تاۋىپ قالدى.

وسى تاقىرىپتى زەردەلەۋگە تۇپ-تۇتاس 33 جىل عۇمىرىن ارناعان سەر ريچارد بەرتون⁹ 1836 جىل ءوزىنىڭ 16 تومدىق ەڭبەگىنىڭ 6 تومى تولىقتىرۋلارعا ارنالعان «1001 ءتۇن» جايىنداعى عىلىمي ەڭبەگىن شىعاراردا ۇندىستانداعى 1830-1842  جىلدار ارالىعىندا جارىق كورگەن  كالكۋتتالىق  Macnagthene ءماتىنىن ەڭ ۇزدىك تۋىندى دەپ سانايدى.

تاپ وسىنى 1890 جىلى شىققان 24 تومدىق ماكسا گەننينگتىڭ عىلىمي اۋدارماسى تۋراسىندا ايتۋىمىزعا بولادى، كوپ ەرتەكتى بولىپ تابىلاتىن 16 توم بولىپ شىققان د-ر مۋردرۋستىڭ فرانتسۋزدىق اۋدارماسى وندا ول بۋلاك باسىلىمىن باسشىلىققا الادى. ونىڭ اشىلعانىنا 60 جىل تولعانىنا قاراماستان مەن جوعارىدا ءسوز ەتىپ كەتكەن ءحىح عاسىرداعى تابىلعان جەتى قولجازبالارعا قاتىستى تولىقتىرۋلار جاساپ، بىرنەشە جاڭادان تابىلعان ەرتەگىلەردى قوساقتايدى.

«بۇل اۋدارمالار «مىڭ ءبىر تۇندىك» بارلىق بەلگىلى بولعان اڭگىمەلىك ماتەريالداردىڭ بارشاسىن ءبىر جەرگە جيناۋعا تىرىسقان تالپىنىس بولىپ تابىلادى».¹⁰ دەيدى بىزگە.

وسىلايشا 1901 جىلى بۇدان 200 جىل بۇرىن 1704 جىلى گاللان «بەيكۇنالىكپەن» قولعا العان «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» فانتاستيكالىق اڭگىمەلەرىنىڭ جالعان ارابي «عىلىمي» كىتاپحاناسى اياقتالدى.

بۇل ارادا ءبىز ونىڭ تاريحىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن ايقىن پايىمداي الامىز.

باسپا ستانوگى XVII عاسىردىڭ اياعىندا باتىس ەۋروپادا كىتاپ تارالىمىن كوبەيتىپ قانا قويعان جوق، ونى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قولى جەتىمدى دە ەتە ءبىلدى. شىعىستىق تاقىرىپ ساۋاتتى جۇرتتى وزىنە تارتتى...

ن.موروزوۆ شىعىس تاقىرىبىنا قاتىستى شىعىس ەۋروپاداعى جالعاندىقتى بىلايشا مىسالمەن بەرەدى:

ارفاكساد.

حالدەي حيكاياتى.

كوزلوۆسك سارايىنداعى باسىلىم

اقشا شىعارعان باسپاگەر

پەتر زاحارين

ماسكەۋ

ۋنيۆەرسيتەت تيپوگرافياسى

1792 ج.

ودان ءارى ءوزىن قاراپايىم باسپاگەرمىن دەپ اتاعان  اۆتور پەتر زاحارين «ىلكىتۇسىندىرمەسىندە» بۇل اڭگىمە حالدەي تىلىندە 400 مىس تاقتايشاعا جازىلىپ، كونە الەكساندريا كىتاپحاناسىندا ساقتالىنعانتىن. «بادۋيندەر» ونى ورتكە وراعان كەزدە ابدۋل-ءومىر دەگەن جاس جىگىت تاقشالاردى امان الىپ قالىپ، ونى ءبىر اۋليە ءدارۋىش اراب تىلىنە اۋدارعان ەكەن. ودان سوڭ، وسى ءتارجىما اراب تىلىنەن تاتار تىلىنە اۋدارىلىپ، تاتار تەكتى اكەسى قولجازبانى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ءوز ۇلى  پەتر زاحارينگە امانتتاپ...»

وقىرماندارعا بەلگىلى بولعانىنداي، بىردەن جولعا شىعىپ، كونە رومان «ارفاكسادتىڭ» تۇپنۇسقاسىن ىزدەۋ ءۇشىن حالدەيلەرگە جول تارتقىڭ كەلىپ كەتەدى.

ارفاكساد اراسىندا كۇندەي جارقىرايتىن،  تيگر مەن ەۆفرات جانە ازيا اتلانتى (زەرتتەۋشىلەر زەردەلەي كەلە، ەلبرۋس بولىپ شىعا كەلەتىن گەورگرافيالىق اتاۋ) ءسوز ەتىلەتىن وسى ءبىر ۇشى قيىرسىز فانتاستيكالىق اڭگىمەلەۋدى ساعىزشا سوزباي، تۇيىندەي ايتاتىن بولسام، باس كەيىپكەر قيىندىقتى كورەسىندەي-اق كورىپ، اقىرىندا اكەسىنىڭ تاعىنا وترادى. ماعان بۇل ءۇزىندىنىڭ قاجەت بولىپ وتىرعانى ونىڭ گاللانننىڭ «مىڭ ءبىر تۇندىك» جالعان اۋدارماسىنا اينا-قاتەسىز ۇقساستىعى.

ەگەردە ءسىزدىڭ نە ۇندىلىك «ۆەد» پەن «ماگابگاراتتان»، نە پارسىلىق «شاح-نامادان» حابارىڭىز بولسا، وندا وسىنداي فۋكيديدشىلدىك (كونە عاسىر تاريحشىسىنىڭ اتىنان شىققان: كوشىرىپ جازۋشىلىق – ءا.ءا.ءا.) عادەتكە باسقان پەتر زاحارين دە بۇل حالدەيلىك روماندى نە ءوزى شىعارعانىن نە  XVIII عاسىرداعى فرانتسۋز تۋىندىسىنان پلاگيات جاساعانىن سەزىنەر ەدىڭىز، ءارى ونىڭ ساتىلىمىنىڭ جاقسى بولۋى ءۇشىن ءوز اتىنان اۋلاقتاتىپ، حالدەيلىك اۋدارمانىڭ جالىنا جابىسىپ وتىر.

بۇل ورايدا ءسىزدىڭ كۇمانىڭىز راسقا شىعىپ، ميستيفيكاتسيانىڭ سەبەبى ايقىندالىپ شىعا كەلەر ەدى.

موروزوۆ ءوزى بىلمەسە دە اق تۇراندىق تۇركى مۇراسىنىڭ («شىعىستىق عاجايىپتاردىڭ») جاساندى ورىس تىلىندە** فرانتسياداعى سياقتى رەسەيدە قالاي ورىن العاندىعىن «ارفاكساد» حيكاياتى ارقىلى دالدەپ بەرەدى. ىسكە حانشايىم ەكاتەرينا II (1761—1796) ارالاسىپ، ونىڭ تۇركىلىك نۇسقاسىن ەرميتاجعا اكەلۋگە اۋدارماشى پەتر زاحاريننەن تالاپ ەتەدى. ول ءوزىم ويدان شىعارىپ ەدىم دەپ پاتشايىم الدىندا اقتالادى ( پ.ز. قاساقانا تۇركىلىك نۇسقانى جويىپ جىبەرەدى)...

وسى ارفاكساد اقىرىندا تۇركى ەرتەگىلەرىنىڭ اق تۇراندا ساقتالعان بارشا قوسپاسىمەن 18 كىتاپقا اينالىپ، ەندىگى جەردە تاتار تىلىنەن اۋدارما ەمەس، «پ.ز. رەسەيلىك تۋىندىسىنا» اينالىپ شىعا كەلەدى (وسى كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋداراتىن جان تابىلسا، جاقسى بولار ەدى – بابالار ادەبي ەرتەگىسىمەن قايىرا تابىساتىن – ءا.ءا.ءا.).

پ.ز.:  «مەيماناڭنىڭ اسۋى مەن اقىلماندىلىقتىڭ تاسۋىن ۇعىنبايتىن بىتە مەن تىشقاننىڭ سايرانداۋىنان كەيىن تاتار قولجازباسىنان تەك قيقىم مەن شاڭ عانا قالدى» (سلاۆياندىق بىتەلىك سانا مەن تىشقاندىق پەيىل مادەني-رۋحاني ساندىعىمىزداعى تۇركىلىك مۇرانى ءالى كۇنگە كەمىرىپ، كۇيەلەۋدە – ءا.ءا.ءا.).

مەنىڭ وقىرمانىم ناعىز قولجازبالاردىڭ تاپ وسىنداي جولمەن كوزدەرى قالاي جويىلعانىن تاريحنامالىق زەرتتەۋىمىنىڭ بۇعان دەيىنگى تومدارىنان جاقسى بىلەدى، ويتكەنى، بۇل بارشا كلاسسيكالىق كونە تۋىندىلاردىڭ باسىنا تۇسكەن ورتاق تاعدىر، ال، «شىعىس ادەبيەتىنە» كەلسەك، وسى ءبىر عاجايىپتى اشۋشىلاردىڭ ءبارى ءوز مانۋسكريپتەرىنىڭ كونەلىگىن ەكى-ءۇش ءجۇز جىلدىقپەن شەكتەۋگە داتتەرى بارمايدى.

پەتر ءزاحاريننىڭ «حالدەيلىك» حيكاياتى اۋەل باستا ونىڭ اكەسىنىڭ جاساعان ءتارجىماسى دەپ ۇسىنىلدى، ول بولسا تاتار ءتىلىن بىلمەيتىن (سوق وتىرىكتى)... اسەم مانەرلى ورىس ءتىلى  XVIII عاسىردا (تۇركى ءتىلىن الماستىرىپ)  ناعىز ورىستىق پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگولدىڭ الىنداعى تۇركىدەن ارىلىپ، بىرىڭعاي جاساندى ورىس تىلىنە^** قاراي سلاۆياندانۋ ءداۋىرىن تۋدىردى. كىتاپ رەسەيدە دە قول جەتىمدى بولا ءتۇستى. باتىستا ەۋروپادا تۇرىكسىزدەنۋ ودان ءجۇز ءتىپتى ەكى ءجۇز جىل بۇرىن باستالعان بولاتىن. بۇدان ادەبي شىعارماشىلىق تىس قالمادى...

...پەتر زاحارين مەن گاللان تۋىندىلارىنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى.

 ... سەنساتسيالىق اپوكريفىمەن جۇرتتى وزىنە قاراتقان اۆتور تۇركىلىك باستاۋ كوزدەن باس تارتىپ، ءوز اۆتورلىعىم دەگەن مويىنداۋىن جاساۋ ارقىلى جوعارى شەندىلەردىڭ جانە ولاردىڭ اراسىنداعى كىتاپقۇمارلاردىڭ نازارىن وزىنە بىردەن اۋداردى. ول بۇرىنعى پىكىرىنەن باس تارتىپ، ەندى ءوزىن شىعارما اۆتورى ساناعانىنان كەيىن ۋنيۆەرسيتەت ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ جالعاسىن باسۋدان باس تارتتى دا، اۆتور جەكە باسپاگەردى تاپتى. «ارفاكسادتىڭ» التى تومىنىڭ اقىرعىسى 1796 جىلى ەكاتەرينا II دۇنيە سالۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.

ال، گاللاننىڭ تاعدىرى باسقاشا بولدى. ونىڭ داۋىرىندە فرانتسيادا ءالى جاس ءسابي ليۋدوۆيك XV  گەرتسوگ ورلەانسكيدىڭ رەگەنتتىگىمەن بيلىك قۇردى، شىنايى قولجازبالاردى ىزدەستىرۋمەن تەك جەكە تۇلعالار عانا اينالىساتىن. ەگەردە ولار فرانتسۋزدىق اۋدارمادا جەكە باسپادان شىققان «حالدەيلىك» نەمەسە باسقادا تىلدەن جاسالعان ءتارجىما ەمەس، جەكە اۆتوردىكى ەكەنىن سەزە قالعاننىڭ وزىندە  جالعان اۋدارماشىدان ونىسىن مويىنداۋدى تالاپ ەتە المايتىن، ءارى شارماقشىلار جورىعىنان باستاپ، عاجايىپ وقيعالاردىڭ شىعىستا ورىن الاتىندىعى سانالارىنا مىقتاپ سىڭىسكەنتىن. اراب تۋىندىلارىنا جاپپاي بەت قويا ءبىر كەزدەردەگى لاتىنان جاسالعان جالعان اۋدارمالارمالاردى ەسكە تۇسىرەدى. ءبىر قاتار تاياۋداعى لاتىندىق تۋىندىلاردىڭ مىسالدارىن العا تارساق، 1481 جىلدىڭ توڭىرەگىندە فلورەنتيالىق  مارچەلينو فيچينو پلاتوننان¹¹,  الماگەستىڭ پتولومەيدەن جاساعان جالعان اۋدارماسىنىڭ تۇپنۇسقاسىن XVI عاسىردىڭ العاشقى جىلدارى گەورگي تراپەزۋندسكي¹² باۋىرىنا باستى، نە بولماسا، تاتسيت جىلنامالارىنىڭ جالعان اۋداراماسىنىڭ تۇپنۇسقاسىن 1427 قارساڭىندا پودجيو براچچيوليني¹³ جازىپ شىقسا، يوسيف ءفلاۆيدىڭ شىن مانىسىندەگى تۇپنۇسقا تۋىندىسى 1506 ماڭىنداعى سامۋيل شەللامنىڭ¹⁴ قالامىنان شىققان جالعان اۋدارمالىق دۇنيە بولىپ تابىلادى.

قاي كەزدە، قاي جەردە بولماسىن، جالعان اۋدارما ومىرگە كەلە قالعان ساتتەن باستاپ، اتاق-داڭققا، مول سىي-سياپاتقا قول جەتكىزۋ جولىنداعى ونىڭ تۇپنۇسقاسىن ىزدەۋدىڭ دۇربەلەڭى باستالادى دا، قاشاندا وسىنداي ءساتتى اسىعا كۇتكەن زامانى تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شالاتىن الىمدى الاياقتار ونى تۋىندىنىڭ ءتول تىلىنە كەيدە ورەسكەل قاتەلەرگە جول بەرە وتىرىپ اۋدارىپ شىعادى دا، ونى تۇپنۇسقا رەتىندە بەتتەرى شىلپ ەتپەي جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنادى.

داڭقى جەر جارعان «مىڭ جانە ءبىر ءتۇننىڭ» ارابتىق تۇپنۇسقالارىن ىزدەۋ ناۋقانى ءوزىنىڭ پاريجىنەن اتتاپ ەشقايدا شىقپاعان گالاننىڭ شىعارماشىلىق قيالىن شارىقتاتىپ، XVI عاسىردىڭ باسىنداعى شاشىلىپ ءار جيناقتا جۇرگەن ەرتەگىلەردىڭ باسىن قوسىپ ءبىر ارناعا جۇيەلەگەن تۇپنۇسقالىق نۇسقاسى نەگىزىندە الدەبىر اقشا ساناعان باقاي ەسەپ جان قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ تىلىنە مۇسىلماندىق ۇستانىمدى ەسكەرىپ، باتىستىق بەيباستاقتىقپەن بىلىقتىرعان جەرلەرىن الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا شىعىسقا كەڭ تاراعان كوپتەگەن ەرتەگىلەردى كىرىستىرىپ اۋدارىپ شىقتى دا، ناتيجەسىندە تۋىندى مازمۇنى بىردە يدەاليستىك، ەندى بىردە يۋمورلىق، كەيدە عيباراتتىق، كەيدە استامشىل، پروزا مەن پوەزيا استاسقان وقيعانىڭ ءوتۋ بارىسى ەش رەالدى ەمەستىكتىڭ نىشان-بەلگىسىن سومداپ شىققان. بۇنداعى باعدات تا، كاير دە تازا ەرتەگىلىك ءشارى، كەيىپكەرلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقى مۇسىلمان ەركەك پەن ايەلگە قاراعاندا XVIII عاسىرداعى فرانتسۋز سىلقىم سەرىسى مەن تايتىك بيكەشىنىڭ مىنەز-قۇلقىن ەسكە سالىپ، يران مەن يراكتىڭ مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اۋىزىنان ەرۋروپالىقتار ۇعىمىنداعى سوزدەر تىزبەگى سىرتقا لىقسيدى.

قاتىسۋشى كەيىپكەرلەرىنىڭ اتى-ءجونى دە — يۋنان، رۋيان، سيندباد، گۋل، زوبەيدا، امينا، نۋر-ەلدين، بادر-ەددين، بۋدۋر-زۋمۋرۋر حانشايىم — فرانتسۋزدىڭ قۇلاعىنا ارناپ ايتىلعان سىقىلدى كورىنىپ تۇرادى... «مىڭ جانە ءبىر تۇندە» شىعىس ەلدەرىندە ءجيى قولدانىلاتىن دج، چ، كح، سىندى قوسارلار ۇشىراسپاۋى بىلاي تۇرسىن، كوپتەگەن كىسى اتتارىنڭ ءمان-ماعىناسىن ارابقا دا، پارسىعا دا قۇلاعىنان سۇيرەپ جاناستىرا المايسىڭ، ولار بار بولعانى تەك قانا كىسى اتتارىن تانىتۋ ءۇشىن قولدانىلعان ادەمى دىبىستاردىڭ ۇيلەسىمى عانا...

وسىلايشا، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا ەۋروپانىڭ بارلىق ادەبي تىلىنە تۇگەل دەرلىك اۋدارىلعان، قازىردە اۋدارىلىپ جاتقان  XV عاسىرداعى اراب ادەبيەتىنىڭ تۇپنۇسقا تۋىندىسى دەپ جۇرگەنىمىز XVIII عاسىردا فرانتسۋز توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپ، ءوزىنىڭ قۇران كارىم  تىلىندە سويلەۋى XIX عاسىرداعى جەتى ءتۇرلى ەركىن اۋدارماسى نەگىزىندەگى مۇمكىن بولعان قازىرگى «مىڭ ءبىر ءتۇنىمىز».

مەن، البەتتە، وسى جيناققا كەيىنەن شىعىستىق ەپوستاردان وسى دىلدەگىلەرگە ءتان كوپتەگەن ەرتەگىلەردىڭ كىرگەندىگىن جوققا شىعارمايمىن، بىراق تا ولار كەيىنگى  XVIII نەمەسە XIX ءجۇز جىلدىقتارداعى شىعىس ادەبيەتىنىڭ جادىگەرىن ىزدەۋشىلەر تاراپىنان ءۇندى، مىسىر، وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ شاڭدى جولدارى مەن شۋلى بازارلارىنان جينالىپ الىنىپ، وسى جيناققا ۇستەمەلەنىپ ەنگىزىلگەندەر.

نە اراب، نە پارسى ۇلتتىق ادەبيەتىندە ەشقانداي «مىڭ ءبىر ءتۇن» بولعان ەمەس. بۇل جيناقتى فرانتسۋزدار ومىرگە اكەلدى، ونىڭ ادەبي باعىنىڭ اسۋىنا اسا دارىندىلىقتان قۇر الاقان ەمەس جاندار (گاللان سياقتى) شىعارماشىلىقپەن تەر توكتى. ودان كەيىن فرانتسۋزدار سالعان سوقپاقتىڭ داڭعىل جولعا اينالۋىنا ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرىنىڭ شىعارماشىلىققا بەيىم وكىلدەرى گاللاندىق كەستە بويىنشا مۇسىلماندىقپەن ەش ۇيلەسپەيتىن ساياحاتتاۋ كەزىندە كورگەن بىلگەندەرىن ەرتەگىلەر بويىنا جاپسىرمالادى. اراب تىلىنە اۋدارىلعان كەزدە ىلكى گاللاندىق كومپوزيتسياداعى بەيباستاقتىق نە وزگەرىسكە ۇشىراتىلىپ، نە بولماسا ميپازداي جۇمسارتىلىپ بەرىلىپ وتىردى. جانە دە اقىر سوڭىندا XIX عاسىردىڭ باسىندا اراب تىلىندەگى تولىق اۋدارماسى ومىرگە كەلدى، ونى ءتارجىمالاۋشىلار  بارلىق جەردەن ىزدەستىرىلىپ جۇرگەن تۇپنۇسقا دەپ اتادى… ونىڭ تابىسقا جەتۋى بىرنەشە ەلىكتەۋشىلىكتى تۋدىرىپ، جاڭا كوشىرىلىم بويىنشا كەيبىر وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن بەيرۋتتىق باسىلىم تەز جۇرت اراسىنا تاراپ كەتتى. «مىڭ ءبىر ءتۇن» تۋراسىندا سىني ادەبيەت جەتىپ ارتىلادى... ءارى بۇنىڭ ءبارى ارابتاردا ەمەس، باتىس ەۋروپادا.

ونىڭ ناعىز وتانىدا وسى تۋىندىعا قالاي قارايتىندارىن ا. كرىمسكيدىڭ¹⁵ مىنا جولدارىن باعجايلاعان كەزدە اڭعارا تۇسەمىز.

«شىعىستا «1001 تۇنگە» كىتاپشىلار دا، ادەبيەتشىلەر دە (ەگەر ءوز ويىمىزدى وسىلايشا تۇيىندەيتىن بولساق), ءتىپتى «شىعىس زيالىلارى» دا اسقان ساقتىقپەن قارايدى». ح عاسىردىڭ (ياعني، ح عاسىرعا قاتىستى جايتاردىڭ) مامان-عۇمىرناماشىسى ناديم (ابۋل-فارادج موحاممەد يبن يسحاك ان-ناديم باعدادتىق ادەبيەتشى «كيتاب ءال-ءفيحريستتىڭ» اۆتورى – ءا.ءا.ءا. بىراق بارىنە اتيللا ارالاسىپ جۇرەتىن تۇركى تىلىندەگى ەرتەگىلەر جيناعى بولعان ول ان-نادميگە ۇناماعان، گاللاندىق نۇسقاداعى ءبىز بىلەتىن «1001 ءتۇن» ەمەس، اسقان ساقتىقپەن قاراۋدىڭ استارىندا كوپ نارسە جاتىر) «مىڭ ءتۇندى» بىرنەشە رەت وي سۇزگىسىنەن وتكىزگەن جان «ششۇبىلاڭقى جانە مەزى ەتەتىن» مانەردە جازىلعان دەپ مۇرىندارىن شۇيرەدى، ءالى كۇنگە دەيىن وسى سەكىلدى عالىمداردىڭ پىكىرى ەش وزگەرگەن ەمەس.¹⁶

ا كرىمسكي بۇنى گاللان جانە دە باسقا دا ەۋروپالىق اۆتورلاردىڭ ءوز وتانداستارىنىڭ تالعامىنىڭ ىعىنا جىعىلۋىنا قاتىستى ەمەس،  شىعىس ادامدارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە زيالىلارىنىڭ «استارى ءتىلىنىڭ» كورىنىس تاپپاۋىمەن ۇعىندىرادى (دەمەك، «1001 ءتۇننىڭ» ءتىلى شىعىستىق ەمەس). ال، شىعىستىڭ ءدىندارلارى بولسا، ءوز كەزەگىندە ەۋروپالىق سالت-ءداستۇردى ۇستانۋشى كەيىپكەرلەر سۋرەتتەلگەن «1001 ءتۇندى» وقىعان ادام نە ءولىپ قالادى، نە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتادى دەگەن نانىم-سەنىمدە، ال، بالالارعا ونداعى ەرتەكتى اڭگىمەلەپ ايتىپ بەرگەندەردىڭ شاشى ءتۇسىپ توبەل تازاعا اينالۋ قاۋىپى تونەدى».

«تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى «1001 ءتۇندى» شىعىستىق ماسىحشىلەردە قۇپ كورمەيدى، — دەپ ءسوزىن جالعايدى ا. كرىمسكي، — بەيرۋتتەگى  مار-ن’ۋل شىركەۋىنىڭ اۋليە اكەيى  دۋماني مەنى وسى كىتاپتى وقىپ وتىرعان شاعىمدا ۇستىمنەن ءتۇسىپ، جەككورۋشىلىكپەن تاڭقالىپ، باسىن شايقاعانى  ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن شىقپايدى…»

«بۇل جەردە تاعى ءبىر ايتپاسا ءمانى كەتەتىن دۇنيە ەۋروپا شىعىستانۋىنىڭ اتاشاسى (پاتريارحى)  دە-ءساسيدىڭ   «1001 ءتۇن» جايلى پىكىرى اسا جوعارى بولماعاندىعى، ويتكەنى، دە-ساسي ءوزىنىڭ ادەبي تالعامى جاعىنان ارابتىڭ تازا شەيح عۇلاماسى بولاتىن... وسى كىتاپتىڭ كەيىپكەرلەرى  (گارۋن-ال-راشيد، تەڭىزشى سيندباد الاددين جانە ت.ب.) ەۋروپالىقتار اراسىندا شەكسپيردىڭ داڭقتى  تراگەديالارىنان دا ارتىق تانىمال».

ەۋروپالىقتاردىڭ تالعامىنىڭ ۇدەسىنەن شىققان اۆتورلار ازيالىقتاردىڭ بابىن تابا المادى.

...سينباد-تەڭىزشى شىعىستىق ەمەس، ورتا عاسىرلىق ەۋروپالىق ساياحاتتار تۋرالى جازبالاردى ەسكە سالادى¹⁷...

... «مىڭ ءبىر ءتۇندى» وقىعان شاقتا ەۋروپالىقتار تاڭداي قاعاتىن «شىعىستىق ناقىشتىڭ» شىن مانىسىندە شىعىسقا ەش قاتىسى دا جوق..

XVIII عاسىردىڭ باسىنداعى «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» باستاپقى ەرتەگىلەرى پاريجدىك ناقىشقا يە.

ا. كرىمسكي¹⁸ «...گاللان ءوز كىتابىن ليۋدوۆيك XIV سارايىنداعىلاردىڭ تالعامىنا ارناپ جازدى، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا ونى فرانتسۋز تىلىنەن ارابشاعا اۋدارعاندار ونداعى فرانتسۋزدىق ءاتىردىڭ اڭقۋىن، شىعىستىڭ حوش يىسىمەن ەش الماستىرا المايدى..».

«كازوتت پەن شاۆيس، — دەيدى ارى قاراي ا. كرىمسكي، —گاللاننىڭ مانەرىنە ەلىكتەپ (1788 جانە 1792 جج. ارالىعىندا «1001 ءتۇننىڭ جالعاسىن»¹⁹  شىعاردى). ول ەرتەگىلەردە گاللان جوق، ونىڭ ورنىن ولاردىڭ وزدىك فانتازيالارى باستى».

مەنىڭ وسى ارادا ءوز جانىمنان قوسارىم ء وزىنىڭ «Le diable amourens» رومانىمەن جۇرتقا ءمالىم كازوتت (Cazotte) سونىمەن بىرگە ۆولتەردىڭ اتىنان ونىڭ «La guerre de Géneve» پوەماسىنىڭ جەتىنشى ءانىن شىعارىپ، وقىرامان قاۋىمعا  ميستيفيكاتسيانى سىيعا تارتتى…

XIX عاسىرعا دەيىنگى جارىق كورگەن بارشا «مىڭ ءبىر تۇننەن» ءپاريجدىڭ «جەرگىلىكتى بەت-بەينەسى» سەزىلىپ تۇرادى. نە  پاريجدىك ءونىم... نە بولماسا، ونى گاللان، كازوتت جانە شاۆيس قوسقان نىشان-بەلىگىسىنەن ايىرىپ، شىعىستىق سيپات بەرۋ كەرەك بولدى».

XIX عاسىردىڭ شىعىستانۋشىلارى وسى سوڭعى جولعا ءتۇسۋدى قالادى. «XIX عاسىردا  — دەپ ءسوزىن جالعاستىرادى ا. كرىمسكي، — «1001 تۇنگە» عىلىمي كوزقاراس تۋىنداپ،  گاللا مەن كازوتتاردىڭ اڭگىمەلەۋى (دۇرىسىندا — ماتىندەرى) بۇل ىڭعايدا جارامسىز بولىپ قالدى. جاڭا باسىلىمداردا (مىسالعا كوسسەن دە پەرسەۆال، حاممەر جانە ت.ب.) گاللان ماتىنىنە تۇزەتۋلەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلىپ، ودان كەيىن ونى نەمىستىڭ ۆەيلدىك جانە اعىلشىندىق لان، بەرتون جانە باسقالاردىڭ، ال، فرانتسيادا بۋلاك ماتىنىنەن (ەڭ وڭتايلى شىعىس مانەرىنە بەيىمدەلە) تارجىمالانعان ءماردريۋستىڭ (J. B. Mardrus) عىلىمي قولدانىستاعى ءدالدى اۋدارمالارى ىعىستىرىپ شىعاردى».

وسىلايشا شىعىستىڭ ەركىن اۋدارماداسىنداعى فرانتسۋز ءونىمى شىن مانىسىندە شىعىستىق ونىممەن قۇداندالاستى. ودان وزىنە قاجەتىسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ەۋروپاعا قايتىپ ورالدى.

*پانداۆتار مەن كاۋراۆتار اراسىنداعى سوعىسقا ارقاۋ بولعان «ماحابحاراتادا» كىرىستىرمە اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى نيشادتىق نالعا (الپامىسقا) ارنالادى. ال بۇل كەيىپكەر وعان دەيىن  «شاپاتحابراحمانادا» — ۇشىراسسا، ونىڭ سىلەمى «رامايانادا» دا كەزدەسەدى. نال تاپ الپامىس سياقتى ءتۇر وزگەرىسىنە تۇسەتىنى  ونى كونە گركتىك قاھارمان  وديسسەيگە،  دامايانتي ونىڭ جارى پەنەلوپاعا كەلىڭكىرەيدى. موروزوۆ وسى كىتاپتىڭ 3 ءبولىمىنىڭ VII تاراۋىن نال مەن دامايانتيگە ارنايدى. وسى وقيعانى اۋەلى   1819 جىلى نەمىستىڭ رومانتيك اقىنى ريككەرت پوەماعا اينالدىرسا، 1839 جىلى وسى پوەمانىڭ نەگىزىندە ورىس اقىنى ۆ. ا. جۋكوۆسكي «نال جانە دامايانتي» پوەماسىن جازىپ شىقتى.

^** ا. جەلەزنىي بىلاي دەيدى («يگور جاساعى تۋرالى جاڭاشا ءسوز، ءداستۇرلى ەمەس كوزقاراس//نوۆوە سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە نەتراديتسيوننىي ۆزگلياد»): «بۇل ارادا مەنىڭ كوزقاراسىما جاقىن كەلەتىن پىكىرى بار ول سولتۇستىك ءرۋستىڭ قارىم-قاتىناس ءتىلى بۇلعار ءتىلى (كونە بۇلعالىق تيۋركù) بولدى، ويتكەنى، بۇل ايماق بۇرىندارى ۇلى بۇلعارياعا قاراعان ەدى.

بۇعان دالەل نوۆگورد اۋداندارى «كونتسى» (تۇركىنىڭ قونىس سوزىنەن شىققان) تەرمينىمەن اتالدى. ەگەر دە نوۆگورود تۇرعىندارى سلاۆيان ءتىلدى بولسا، نەگە ءوز قالارىنىڭ اۋداندارىن تۇركى سوزىمەن اتاۋىنا نە ءماجبۇر ەتتى؟ ويتكەنى، تۇركى ءتىلىنىڭ ولارعا جات بولماعانى عوي؟

شوقىندىرعان سوڭ، الدەبىر تۇسىنىكسىز تىلدە ورىس ادامدارىن سلاۆيان ءتىلىن مەڭگەرۋگە ماجبۇرلەدى.

ەكى عاسىر بويى تۇرىك ءتىلى جاڭا تىلگە ورىن بوستاقىسى كەلمەدى.... تەك XII عاسىردا ۆلاديمير مونوماح كيەۆتەگى بۇلعار مۇراسىن تالقانداپ،

... ورىس جىلنمالارىن قولدان جاسادى». [«دجاگفار تاريحي»، ورەنبۋرگ، 1994. ت. III, س. 164.]

بۇدان بىلاي تەك كيريلدىك حاتتى قولدانىپ، كونە بۇلعار تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەدى.

بۇكىل حالىقتى زورلىقپەن تۇركى تىلىنەن سلاۆيان ءتىلىن وقۋعا ءماجبۇر ەتۋ ەتەك الدى. ماجبۇرلەپ سلاۆيانداندىرۋدا ورىس كىنازدارى دۋناي بۇلعارياسىنىڭ تاجىريبەسىن اينا-قاتەسىز قايتالادى. وندا IX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇلعار پاتشاسى بارىستى ء(بوريستى) جەرگىلىكتى سلاۆياندار قولداعاننان كەيىن بۇرىن بۇلعار ءتىلى باسىمدىقتاعى قوس ءتىلدى بولىپ كەلگەن ەل ءبىر جولا سلاۆيان تىلىنە باسىمدىق بەردى.

سولاي دەسەك تە، بۇلعاريا مەن ءرۋستىڭ سلاۆيانداندىرۋ پروتسەسىندە ەلەۋلى ايىرماشىلىق بار. بۇلعاريادا جەرگىلىكتى تۇرعىندار سلاۆيان بولعاندىقتان سلاۆيان ءتىلى بىردەن ەنگىزىلسە، ءرۋستىڭ تۇرعىندارى تۇركى ءتىلدى بولعاندىقتان سلاۆيان ءتىلىن ەنگىزۋ اتتاي ەكى عاسىرعا سوزىلدى. ۆلاديمير مونوماحتىڭ رەفورماسىنا دەيىن-اق، رۋستە تۇركى-سلاۆيان سۋرجيگى ء(دۇبارا ءتىلى) پايدا بولعان ەدى». وسى سۋرجيكتەن كەيىن جاساندى ورىس ءتىلى پايدا بولدى.

¹ Les 1001 nuits traduits par Galland 1707—1717.

² سم.، ناپريمەر، پرەديسلوۆيە ك I تومۋ «تىسياچي ي ودنوي نوچي» ۆ رۋسسكوم پەرەۆودە. يزد. 1902 گ، ستر. 9

³ Les miller et un jour. Contes persans traduits en francois par Pétis de la Croix, doein des secretaries interprètes du roy, lecteur et professeur au college royala Paris 1710—1712.

⁴ ترۋدى پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ، يزداۆاەمىە لازارەۆسكيم ينستيتۋتوم ۆوستوچنىح يازىكوۆ. ۆىپۋسك VIII.

⁵ پەرەچەن يح ۋ شوۆەنا ۆ Bibliographie arabe, IV, ستر. 126.

⁶ وگلاۆلەنيە سكازوك «1001 دنيا» موجنو نايتي ۋ شوۆەنا ۆ Bibliographie arabe, ت. IV, ستر. 219—221, ا كراتكوە يزلوجەنيە كاجدوي سكازكي، س بوگاتەيشيم ۋكازانيەم ۆوستوچنىح ليتەراتۋرنىح ي فولكلورنىح پاراللەلەي — ۆ V—VII توماح پود تەمي نومەرامي، كوتورىە ۆ IV تومە نا ستر. 219—221 پوستاۆلەنى سلەۆا پري زاگلاۆي كاجدوي سكازكي.

⁷ ونا ۆ وبىكنوۆەننوم پروزايچەسكوم پەرەۆودە يزۆەستنا ي نا رۋسسكوم يازىكە: «ستارىە بابۋشي ابۋ-كاسسەما» — سىن وتەچەستۆا، 1850, ت. 3, كن. 5, ستر. 44—48. گەنەالوگيۋ ەتوي سكازكي سم. ۋ ۆ. شوۆەنا ۆ Bibliographie arabe, ت. VI, № 283, ستر. 129. پو-ارابسكي، كرومە وتمەچەننوگو شوۆەنوم يون-حىججە، ونا ەست ي ۆ سەۆەرنو-سيريسكوم سبورنيكە ناچالا XVIII ۆەكا: يزد. ۆ بەيرۋتە، 1877, گدە گەروي نازۆان ابۋ-سولەيمانوم تاتارسكيم.

⁸ Lane: New translation of the tales of a thousand and one night.

⁹ Sir R. Burton. The book of the thousand nights and one night.

¹⁰ پرەديسلوۆيە ك رۋسسكومۋ پەرەۆودۋ 1902 گ.، سدەلاننومۋ پو پەرەۆودۋ ماررۋس.

¹¹ حريستوس، كنيگا I, چ.1, گل.1 ي كنيگا III, پرولوگ، كونەتس گلاۆى IV.

¹² حريستوس، كن. IV, چاست 1, گل. 4.

¹³ حريستوس، كن. V, چ. IV, گل.1.

¹⁴ حريستوس، كن. I, چاست 1,گل.1.

¹⁵ ترۋدى پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ، يزداۆاەمىە لازارەۆسكيم ينستيتۋتوم ۆوستوچنىح يازىكوۆ. ۆىپۋسك VII, ستر. VIII.

¹⁶ Artin Pacha: Contes populaires de la vallée du Nil 15, 16 (Chauris Bibliographic arabe,IV, ستر.9.

 ¹⁷ ترۋدى پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ، يزداۆاەمىە لازارەۆسكيم  ينستيتۋتوم ۆوستوچنىح يازىكوۆ. ۆىپۋسك VIII, ستر. حححV, پريمەچانيە ۆتوروە.

¹⁸ ترۋدى پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ، يزداۆاەمىە لازارەۆسكيم ينستيتۋتوم ۆوستوچنىح يازىكوۆ. ۆىپۋسك VIII.

¹⁹ “La sųite de 1001 nuits” – ۆ جەنەۆسكوي سكازوچنوي كوللەكتسي “Le cabinet des fees” (1788—1789).

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى، ادەبيەتتانۋشى-عالىم

Abai.kz