ءار تيىن ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن كەزەڭ كەلە جاتقانىن  ۇمىتىپ ءجۇر

قازىرگى ۋاقىتتا  سالىق تولەۋشىلەر مەن بيزنەس وكىلدەرىنە جاسالىپ جاتقان جەڭىلدىكتەر مەن كەپىلدىكتەر ءتۇرى سان الۋان. بيزنەستى جۇرگىزۋگە جانە سالىق تولەۋشىلەرگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان باستاپ  سالىق كودەكسىنە دە بىرقاتار وڭتايلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار، مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى  زاڭعا دا ايتۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ونىڭ مەرزىمى 2016 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن سوزىلدى. سول وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە قانشاما  سۋبەكتىلەر تولەنبەگەن سالىق جاۋاپكەرشىلىگىنەن بوساتىلىپ، جىلجىمايتىن مۇلىكتەرىن  زاڭداستىراتىن قۇقىققا  يە بولدى. ياعني، مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان بۇنداي جەڭىلدىكتەر وتكەنگە كەشىرىم جاساۋ ارقىلى بولاشاققا سەنىممەن قادام باسۋعا زور مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىرعانى اقيقات. سوعان قاراماستان، سالىق تولەۋدەن جانە مۇلكىن جاريا ەتۋدەن جالتارىپ، كولەڭكەلى بيزنەستىڭ ىقپالىنان شىعا الماي جۇرگەن سۋبەكتىلەر ءالى دە از ەمەس. بۇل ماسەلە اسىرەسە كوڭىل كوتەرەتىن ءانشىل، تويشىل جانە ويىنشىل  قاۋىمنىڭ ىشىندە كەڭ ءورىس الىپ وتىر. ولار – مادەنيەت پەن شوۋ بيزنەس وكىلدەرى  جانە اسابالار.

مىسالى، وتكەن جىلى الماتى قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ بەرگەن مالىمەتتەرى بويىنشا، كاسىپكەرلىكتى مادەنيەت جانە شوۋ بيزنەس سالاسى بويىنشا جۇرگىزەتىن سالىق تولەۋشىلەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنە تالداۋ جاسالعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە 163 سالىق تولەۋشىنىڭ  41-ءى عانا جەكە كاسىپكەر رەتىندە  تىركەلگەندىگى انىقتالدى. وسىلايشا، سالىق تولەۋشى رەتىندە تىركەلمەگەندەردىڭ سانى 122 بولىپ وتىر. بۇل تسيفرلاردى تولىق مالىمەت دەپ تە ايتۋعا بولمايدى. سونىمەن قاتار جۋىردا «Forbes.kz» جۋرنالىندا  شوۋ بيزنەس سالاسىندا اتى شىققان جۇلدىزدارىمىزدىڭ رەيتينگى جاريالاندى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەسىمدەرى ەلگە تانىمال قانشاما ادامدارىمىزدىڭ ءوزى كولەمدى تابىس يەلەرى بولا تۇرىپ، سالىق ورگانىندا تىركەلمەگەن جانە مەملەكەتكە ءبىر تيىن دا سالىق تولەمەگەندەرى انىقتالىپ وتىر. ءسويتىپ، قىمبات ۇيلەر مەن قىمبات كولىكتەردى، قىمبات كيىمدەردى پايدالانىپ، قىمبات كليپتەر ءتۇسىرىپ  جۇرگەن بەلگىلى ونەر تارلاندارىنىڭ مەملەكەت مۇددەسىنەن تىس قالىپ جۇرگەندەرى وكىنىشتى. ءبىز بۇل جەردە مەملەكەت مۇددەسى دەپ ولار تولەمەگەن قانشاما ميلليونداعان سالىقتى جانە جاريالانباعان جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى ايتىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتا مادەنيەت جانە شوۋ بيزنەس وكىلدەرىن سالىق ورگانىندا تىركەۋ جانە سالىقتى ءماجبۇرلى تۇردە دەكلاراتسيالاۋ  ماسەلەلەرى قاتاڭ قولعا الىنىپ جاتىر. بۇعان قوسا پروديۋسەرلىك قىزمەت، دىبىس جازۋ، كليپتەر ءتۇسىرۋ سياقتى قىزمەت سالاسى دا سالىقتىق باقىلاۋعا الىنا باستادى.

مىسالى، اتالمىش جۋرنالدىڭ مالىمەتى بويىنشا، بەلگىلى ءانشى بۇركىتتىڭ 2015 جىلعى تابىسى (دوللاردىڭ ەسكى باعامىمەن العاندا) 1 ميلليون اقش دوللارىن قۇراعان. الايدا ول جەكە كاسىپكەر رەتىندە سالىق ورگانىندا تىركەلمەگەن جانە ءوزى جاساپ جۇرگەن شوۋ بيزنەسى بويىنشا مەملەكەتكە ءبىر تيىن دا سالىق تولەمەگەن. بۇعان قوسا بەلگىلى انشىلەر  اسحات تارعىن (تابىسى 172,8 ميلليون تەڭگە), اليشەر كاريموۆ (135 ميلليون تەڭگە), ديلناز احماديەۆا(108 ميلليون تەڭگە), باقتيار مامەدوۆ (90 ميلليون تەڭگە), ءالي وقاپوۆ (54 ميلليون تەڭگە), جانار دۇعالوۆا (45 ميلليون تەڭگە). وسى اتتارى اتالعان ونەر جۇلدىزدارى دا سونشالىقتى قوماقتى تابىس تاپقاندارىنا قاراماستان، سالىق تولەۋدەن بويلارىن اۋلاق سالعان. ال ەندى سالىق تولەۋشى جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەن ونەر جۇلدىزدارى دا بار. ولار – لۋيزا كارينباەۆا مەن ماقپال يسابەكوۆا. الايدا، سالىق ورگانىندا سالىق تولەۋشى رەتىندە تىركەلگەنىمەن، ولار دا سالىق تولەۋدەن جالتارعان.

كوپ ادامدار ءوزىنىڭ سالىق تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن ارەكەتىنىڭ كولەڭكەلى ەكونوميكاعا جاتاتىنىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرە بەرمەيدى. ال ەندى كەز-كەلگەن زاڭسىز جاسالعان ارەكەتتىڭ سۇراۋى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە بولاتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. ونداي سۇراۋدىڭ بولاتىن ۋاقىتى الىس ەمەس. تۋراسىن ايتقاندا، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا مۇلىكتى جاريالاۋ تۋرالى  زاڭ ءوزىنىڭ قولدانىلۋ مەرزىمىن توقتاتادى. سودان كەيىن  جۇمسالعان (كىرىس پەن شىعىس) ءار تيىنعا جاۋاپ بەرەتىن ۋاقىت 2017 جىلدان باستالادى.  سەبەبى، 2017 جىلدان باستاپ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جالپىلاما دەكلاراتسيا تاپسىرۋ قولعا الىنادى. سوندىقتان دا ەلباسىمىز ءوزىنىڭ رەسپۋبليكا حالقىنا جاساعان كەزەكتى جولداۋىندا جانە نۇروتان حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ سەزىندە: «مۇلىكتى جاريالاۋ – سوڭعى مۇمكىندىك، بۇدان كەيىن ەشقانداي جەڭىلدىك بولمايدى. بۇل جالپىلاما دەكلاراتسيالاۋ الدىنداعى سوڭعى اكت.» دەپ ەسكەرتۋى بەكەر ەمەس. سونىمەن قاتار ەلباسىمىز 2017 جىلدان باستاپ حالىقارالىق ستراسبۋرگ كونۆەنتسياسىنىڭ شەڭبەرىندە شەتەلدەگى جانە وفشورلىق ايماقتاردا ورنالاسقان بارلىق جىلجىمايتىن مۇلىك پەن قارجىعا ءتيىستى تەكسەرۋلەر باستالاتىنىن دا شەگەلەپ ايتتى.

بۇل ماقالادا ءبىز سالىقتان جانە ءوز مۇلكىن جاريالاۋدان بوي تاسالاپ جۇرگەن مادەنيەت وكىلدەرى مەن ارتىستەردى جانە اسابالاردى بەكەردەن-بەكەر تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان جوقپىز. سەبەبى، كەيبىر انشىلەر داڭعاراداي ۇيدە تۇرادى، قىمبات كولىك مىنەدى جانە ءجيى-ءجيى شەتەل اسىپ جۇرەدى. الايدا، تاپقان تابىسىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەي الاتىن ەشبىر قۇجاتى جوق، سالىق ورگانىندا تىركەلمەگەن جانە سالىق تولەمەگەن. قايسىبىرى فيلارمونيادا، تەاتردا، «قازاقكونتسەرتتە» نەمەسە باسقا ءبىر مەكەمەدە قىزمەت ىستەيتىن بولىپ تىركەلگەن. ءتىپتى، كەيبىرەۋى ەشبىر جەردە تىركەلمەگەن. ايلىق جالاقىلارى دا تومەن. ال كەيبىرەۋىندە تاپقان اقشاسىن دالەلدەيتىن ەشبىر قۇجاتتارى دا جوق، الەۋمەتتىك تولەمدەر مەن زەينەتاقى قورىنا ءبىر تيىن تۇسپەگەن. ال تۇرعان ءۇيى مەن مىنگەن كولىگىنىڭ قۇنى بولسا ميلليون دوللارعا جۋىق نەمەسە ودان دا اسىپ كەتەدى.

ءبىز بۇل جەردە بىرەۋدىڭ قالتاسىنداعى اقشانى ساناۋ ەمەس، ەرتەڭگى كۇنگى جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىن ايتپاقپىز. وسى ورايدا ونەر جۇلدىزدارى  جالپىلاما دەكلاراتسيا باستالعان كەزدە زاڭ الدىندا نە دەپ جاۋاپ بەرەدى؟ مىنە، ماسەلە سوندا. زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي. وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇراۋى بولماعان نارسەنىڭ سۇرالاتىن مەرزىمى الىس ەمەس. سەبەبى، قازىرگى ۋاقىتتا وسى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءبىراز ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق اكتىلەرگە ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ جاتىر. سول وزگەرىستىڭ ءبىرى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋ كودەكسىنىڭ 275 بابىنا (سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن جانە سالىقتىق ەسەپتىلىككە جاتاتىن وزگە دە مۇلىكتى جاسىرۋ) ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردى اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل باپتا جاسىرىلعان مۇلىك اشكەرە بولعان جاعدايدا سالىناتىن ايىپپۇل كولەمى 250-دەن 500 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى (530 مىڭنان 1 ميلليون 60 مىڭعا دەيىن) قۇرايدى. ال ەندى پروبلەما قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەتىن بولسا، ونداي جاعدايدا سۋبەكتىنىڭ تارتار جازاسى (مۇلىكتى تاركىلەۋ مەن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ) بۇدان دا اۋىر بولاتىنى ءسوزسىز.

وسى ورايدا، «اتالمىش تىعىرىقتان شىعاتىن جول بار ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.  ارينە، بار. سەبەبى، قاتەلەسپەيتىن پەندە جوق. اتاپ ايتساق، ءبىر اپتادا وننان اسا تويعا بارىپ، ءان ايتىپ، قىرۋار اقشا تاۋىپ جۇرگەن انشىلەر بار. ءبىر اپتادا ەكى-ءۇش توي باسقارىپ جۇرگەن تانىمال اسابالار دا جوق ەمەس. بۇعان قوسا بيشىلەر قاۋىمىن دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. باسقا جەكە تۇلعالاردى دا ۇمىتپاعان ءجون. تابىستى جاقسى تاپسا دا، ولاردىڭ كوپشىلىگى سالىق ورگانىنا ءبىر تيىن دا تابىس سالىعىن تولەپ جۇرگەن جوق. سەبەبى، ولار ءوزىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن تولەنەتىن اقشانى كونۆەرتپەن الادى.  سوندىقتان دا سالىق تولەمەگەن سۋبەكت ءوزىنىڭ تابىسىنىڭ زاڭدىلىعىن دا دالەلدەي المايتىنى تۇسىنىكتى.  سوندىقتان دا وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن  مۇلىكتى جاريالاۋ تۋرالى زاڭ تالاپتارى شەڭبەرىندە ءبارىن زاڭداستىرعان جانە سالىق تولەۋشى رەتىندە مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىندا تىركەلگەن ابزال. وسى ورايدا،  جىلجىمالى مۇلىك پەن قارجىنى زاڭداستىرۋ كەزىندە سۋبەكت بارلىق  جاۋاپكەرشىلىكتەن (قىلمىستىق، اكىمشىلىك، سالىقتىق جانە تارتىپتىك) بوساتىلاتىنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون شىعار. ياعني، مۇلىكتى جاريا ەتۋشى سۋبەكتىنىڭ وتكەندەگى كەمشىلىكتەرى مەن سالىقتان جاسىرعان ارەكەتتەرىنە ەشقانداي سۇراۋ بولمايدى. جانە دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 48 بابىنىڭ تالاپتارى بويىنشا جاريا ەتىلگەن مۇلىك تاركىلەۋگە دە جاتپايدى.

اتاپ ايتساق، بەلگىلى ءبىر ونەر سالاسىنداعى سۋبەكت اي سايىن توي-تومالاقتاردان قىرۋار اقشا تابۋ ارقىلى بىرنەشە ءۇي ساتىپ الدى دەلىك. سونىمەن قاتار  قولما-قول اينالىمىندا دا قىرۋار اقشاسى بولسىن. الايدا، جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى  باسقا بىرەۋلەردىڭ اتىنا رەسىمدەلگەن بولۋى مۇمكىن. ارينە، بۇدان قورقاتىن ەشتەڭە جوق. ەندى اتالمىش زاڭ شەڭبەرىندە سول جىلجىمايتىن مۇلىكتەردى ءوز اتىنا سەنىمدى تۇردە اۋدارىپ الۋعا بولادى. ول ءۇشىن مەملەكەتكە ون پايىزدىق الىم تولەنبەيدى. ال قولىنداعى اقشانى ەكىنشى دارەجەدەگى بانككە نەمەسە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورىنداعى ەسەپشوتقا سالۋ ارقىلى جاريا ەتكەن جاعدايدا دا ەشقانداي الىم الىنبايدى. ياعني، ەشقانداي ارتىق شىعىنعا باتپايدى جانە ەشبىر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. وسى ورايدا، ون پايىزدىق الىم تەك شەتەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىكتى (ونىڭ ىشىندە باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا رەسىمدەلگەن), سونىمەن قاتار قولداعى اقشانى بانككە سالماي-اق، دەكلاراتيۆتى تۇردە جاريا ەتكەن جاعدايدا عانا الىناتىنىن ەسكە سالىپ وتكەن ءجون شىعار.

جالپى، مۇلىكتى جاريا ەتۋ تۋرالى زاڭ تالاپتارى بويىنشا اقشانى دا، جىلجىمايتىن مۇلىكتى دە جاريا ەتۋگە ەشقانداي شەكتەۋ جوق. تەك جىلجىمايتىن مۇلىكتى زاڭداستىرعان كەزدە 2014 جىلدىڭ ءبىرىنشى قىركۇيەگىنە دەيىن الىنعان جىلجىمايتىن مۇلىك قانا جاريا ەتۋگە جاتادى. مىسالى، بەلگىلى ءبىر ءانشىنىڭ اي سايىنعى تابىسى 100 مىڭ دوللاردان اسىپ كەتكەن  بولسا دا،  ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن  مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنا بارىپ زاڭداستىرا بەرۋىنە شەك قويىلمايدى. بۇل تالاپ باسقا  سالاداعى سۋبەكتىلەرگە دە قاتىستى. سونىمەن قاتار سالىقتىق راقىمشىلىق جاسالىپ، ەشبىر سالىق سالىنبايدى. سوندىقتان دا بۇنداي مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن ءجون. سەبەبى، مۇلىكتى جاريالاۋدىڭ ۋاقىتى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا اياقتالادى. ال قۇجاتتاردى تاپسىرۋ مۇلىكتى جاريالاۋ مەرزىمىنىڭ اياقتالۋىنا بەس كۇن قالعاندا توقتاتىلادى. قۇرامىندا گۋمانيستىك نورمالار كەڭىنەن ەنگىزىلگەن بۇنداي زاڭ بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە تاعى دا قابىلدانا ما، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى

Abai.kz