جەر تەلىمدەرىن ساتۋ – ەلدى ساتۋ ەمەس
رەداكتسيادان: جۋرناليست جاقسىباي سامراتتىڭ تومەندەگى ماقالاسىندا «جەر ساتىلماسىن، جالعا دا بەرىلمەسىن» دەپ ماسەلە قويىپ، ۇكىمەتتى «ۇركىتىپ» تۇرعان كوپشىلىكتىڭ تالابىنا قاتىستى كولدەنەڭ وي ايتىلىپتى. ادەتتە ءبىزدىڭ وقىرمان مۇنداي ماقالانى «جوعارى جاقتىڭ تاپسىرىسى» دەگەن پايىمدا قابىلدايدى. الايدا، اۆتور اتالعان تاقىرىپقا قالام تەربەگەندە «ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا دا قارايىقشى» دەپ، ماقالانى بايىپپەن جازعانىن بايقاتادى. سونى مىقتاپ ەسكەرگەندىكتەن ارىپتەسىمىزدىڭ ماقالاسى جەر ماسەلەسىندەگى بۇگىنگى بايلامىمىزدى بايىتا ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. ال، اسىقپاي وقىپ كورەلىك.
------------------------------
جەر ماسەلەسى قوعامىمىزدا دۇركىن-دۇركىن شىعىپ تۇراتىن تۇراقتى داۋ بولىپ وتىر. ويتكەنى، ءبىزدىڭ حالقىمىز بەي-جاي ەمەس، جەرىنە جانى قاتتى اشيدى.
الايدا، حالىقتىڭ كوبى جەر دەگەنگە وزەكتەرى وزەۋرەپ، جۇرەكتەرى سۋىرىلىپ كەتەيىن دەپ تۇرسا دا ونىڭ ماسەلەسىنە تەرەڭ بويلاماي، «قۇر ايعاي باقىرعان» بايبالامنىڭ شۋىمەن ورەكپىپ ءجۇر. جەر ماسەلەسىن ايىرۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ماقساتتارىن ءبىلۋ كەرەك. بىزدە جەر جەتى ءتۇرلى ماقساتقا قولدانىلادى. ولاردى اتاپ وتەتىن بولساق:
- اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولداناتىن جەرلەر. ەگىس ەگەتىن، مال جاياتىن، پىشەن وراتىن جەردىڭ ءبارى وسى;
- ەلدىمەكەندەردىڭ جەرلەرى; وعان قالا، كەنت، اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر تۇرعان اۋداندار ەنەدى، كارتاسى وكىلەتتى ورگان مەن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردە سىزۋلى;
- ونەركاسىپ، كولىك، بايلانىس، عارىش، قورعانىس جانە ت.ب. اۋىلشارۋاشىلىعى ءۇشىن قولدانىلمايتىن جەرلەر; ولاردىڭ دا ءبىرازىنىڭ بيلىگى ورتالىق اتقارۋشى ورگاندار مەن وكىلەتتى ورگانداردىڭ قۇزىرەتىندە;
- ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ جەرى;
- ورمان قورىنىڭ جەرى;
- سۋ قورىنىڭ جەرى;
- زاپاستاعى جەرلەر;
وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كارتاسى بار، ەگەر جەردى ءبىر ماقساتتان ەكىنشى ماقساتقا اۋىستىرۋ كەرەك بولسا، ونى اۋداندىق، وبلىستىق اكىمدىكتەر ماسليحاتپەن كەلىسىپ، ۇكىمەت ءوزىنىڭ ارنايى وكىمىمەن ءوز قۇزىرەتى شەگىندە ىسكە اسىرادى. اركىم جالعا جەر السا، ونى ءوز قالاۋىنشا كورسەتىلمەگەن ماقساتقا قولدانۋعا زاڭ رۇقسات ەتپەيدى.
بۇگىنگى كۇنى دە، بۇرىن دا بىزدە داۋ تۋعىزىپ تۇرعان اۋىلشارۋاشىلىعىنا قولدانىلاتىن جەرلەر. ونىڭ جالپى اۋدانى 272 ملن. گەكتار بولعانىمەن ەگىستىككە جارامدىسى 94 ملن. گەكتارداي عانا. قالعانى جايىلىم مەن شابىندىقتار. ساتۋ تۋرالى اڭگىمە وسى جەرلەردىڭ توڭىرەگىندە ايتىلۋدا.
عاسىرلار بويى وسى جەردە تۋعان، اتا-بابالارىمىزدىڭ قانى مەن تەرى سىڭگەن، ءوزىمىزدىڭ دە كىندىك قانىمىز تامعان جەرلەر قازاق ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى، دەنەسىنىڭ ءبىر بولشەگى سياقتى. ونى ءجاي عانا جەر ەمەس - جەر-انا دەپ اتايمىز. ەندى سول جەرلەردى جات بىرەۋلەر مەنشىكتەنىپ كەتە مە دەپ حالىقتىڭ وعان الاڭ بولىپ جۇرگەنىنە ريزا بولۋ كەرەك. «بۇل بولماسا كۇل بولسىن» دەپ نەمقۇرايلىلىق بىلدىرسە قايتەر ەدىك؟ ەڭ جامانى سول عوي. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تا وسىعان ريزا بولعانىن اقورداداعى 5 مامىردا وتكەن كەڭەستە اتاپ ءوتتى.
الايدا جەر ساتۋ ماسەلەسىن سىلتاۋ قىلىپ، حالىقتى قايتسە دە قوزداندىرىپ، ەلدەگى تۇراقتىلىقتى سىلكىنتۋدى اڭساپ، ءار باسپانىڭ تۇسىندا باس باعىپ جۇرگەندەر دە بار ەكەن. الدىمەن اتىراۋ حالقىنىڭ كوتەرىلگەنى سونىڭ ايعاعى. باسقا ايماقتارعا قاراعاندا ەگىستىك جەرلەرى مۇلدە جوق وسى ءوڭىردىڭ الدىمەن ورەكپۋلەرى سول، باسپادان باس بۇعىپ، اڭدىپ جۇرگەندەردىڭ ايداپ سالۋىنىڭ سالقىنى ەكەنى كورىنىپ تۇر. «ناتسيوناليستى پەرەستالي سۋششەستۆوۆات ۆ رك كاك رەسپەكتابەلنايا پوليتيچەسكايا سيلا دۆا گودا نازاد. پوەتومۋ وپپوزيتسي، كوتورايا موگلا بى بروسيت ۆىزوۆ ۆلاستي، تام نەت»، دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپتى ا.كوستين دەگەن رەسەيدىڭ ۇلتتىق ستراتەگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى (365 info.kz) قازاقستاندىقتاردىڭ 21 مامىردا ءىرى تولقۋ جاساي الماعاندىعى تۋرالى سۇحباتىندا. وسىنداي «جاناشىر» ساراپشىلار، ەكسپەرتتەر، اناليتيكتەر كوپ. ۇلتشىلداردىڭ نامىسىنا ءتيىپ قوياتىن وندايلاردىڭ بارىنە قازاقستاننىڭ كەمەسىن تولقىن ۇرىپ، قاتتى شايقالعانى كەرەك ەدى.
نارىق تالابى بويىنشا ءبىز جەردى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، ءجاي جاتقان جەردەن نەمەسە ونىمدىلىگى وتە تومەن ەگىستەن نە پايدا؟ ء«شوپ قورىعان توبەت» دەگەن سياقتى ونىڭ پايداسىن ءوزىمىز دە كورە الماي، بىرەۋدىڭ كۇشىمەن دە ءتيىمدى قولدانا الماي جاتساق، ەڭ وكىنىشتىسى سول. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىمىز ءىجو-ءنىڭ 5-6 پايىزىن عانا بەرەدى. اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ ونى 15-16 پايىزعا جەتكىزۋگە بولار ەدى دەيدى.
جەردى ءتيىمدى پايدالانۋ ىسىمەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى اينالىسىپ كەلەدى. ۇلكەن داۋمەن، ايعاي-شۋمەن 2003 جىلى جەر كودەكسى قابىلداندى. سوعان سايكەس جەردى پايدالانۋ قۇقى ساتىلاتىن بولدى. سايىپ كەلگەندە بۇل جەر ساتۋعا رۇقسات بولدى دەگەن ءسوز ەدى.
اۋىلدىڭ بارلىق تۇرعىندارىنا بۇرىنعى كەڭشار تاراعاندا وعان قاراعان ەگىستىك، جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەر اكتىمەن («كوك قاعاز» اتالىپ كەتكەن) ءبولىنىپ بەرىلدى. كەيبىر اۋىل تۇرعىندارى 5-6, كەيبىرى ءتىپتى 9-10 گەكتاردان ەگىستىك جەر ۇلەسىن الىپ، ءماز بولىپ قالدى. وتباسىندا 6-7 ادام بولسا 60-70 گەكتار جەرىمىز بار دەپ اۋىزىن تولتىرا ايتىپ جۇرگەندەر سول كەزدە كوپ بولىپ ەدى. جايىلىم مەن شابىندىق تا سولاي ءبولىندى. الايدا وزدەرىنىڭ جەرى ناقتى قايسى ەكەنىن، قاي ماڭنان العانىن ەشكىم دە بىلمەيتىن. تەك قولدارىندا جەرى بار دەگەن قاعاز عانا بار.
سودان ءارى، كودەكس قابىلدانعان سوڭ، جەردى ناقتىلاۋ پروتسەسى باستالدى. اركىمنىڭ قولىنداعى اكتىسىنىڭ نەگىزىندە جەرىن كارتا بويىنشا ناقتىلاپ، قولدارىنا 49 جىلدىق «جەردى پايدالانۋ قۇقى» دەپ اتالاتىن جاڭا قوسىمشا قۇجات بەرىلدى. ەندى اۋىل ادامدارى وزدەرىنىڭ جەرى ناقتى قاي جازىقتا ەكەنىن ءبىلىپ، ەن تاعىپ، ءجىپ بايلاپ جۇرەتىن بولدى. بىراق سولاي بولعانىمەن ول جەرگە ەگىس سالۋعا كۇشى جوق ەدى، سوندىقتان ونى استىق ەگەتىن كومپانيالارعا ساتا باستادى.
استىق كومپانيالارى باعاسىنا كەلىسىپ، اۋىل تۇرعىندارىنا اقشاسىن شىتىرلاتىپ ساناپ بەرگەن ەكەن عوي دەپ ويلاساڭىز، قاتتى قاتەلەسەسىز. اۋىلدىقتاردىڭ اڭقاۋلىعىن، زاڭعا جۇيرىك ەمەستىگىن پايدالانعان ولار جەردىڭ قۇنىن بىرنەشە جىلعا (10-15) سوزىپ ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم-شارت ۇسىنعان. وندا دا تۇرعىندارعا اقشا ەمەس، ەگىس ونىمدىلىگىنە بايلانىستى پاي دەپ اتالاتىن استىق ۇلەسىن بەرىپ وتىرماقشى بولعان. مۇنىڭ ءوزى ءىس جۇزىندە جالداۋ اقىسى ەدى، بىراق سونى جەردىڭ اقىسىنا بەرىپ وتىرعان تولەم دەپ اۋىلداعى اڭقاۋ اعايىننىڭ اۋىزىن اڭقيتىپ كەتكەن. شارۋانىڭ جەرلەرىنە ەككەن استىقتان 15 جىل بويى شوكىمدەي ۇلەس بەرىپ وتىرعان جالعانشى اقىرىندا جەردى يەمدەنۋ قۇقىعىنا يە بولىپ شىعا كەلەتىن بولعان.
وسىندايدى كوزى اشىق ادامدار كورسەتكەن سوڭ كوپتەگەن اۋىلداردا داۋ تۋىپ، سوت ارقىلى الگى كەلىسىمشارتتى بۇزعىزىپ، جەر يەلەنۋ قۇقىعىن قايتارعان ەلدىمەكەندەر دە بولدى. سوندايدىڭ ءبىرىن وسى جولداردىڭ اۆتورى باستاپ، تۋعان اۋىلىنىڭ جەرىن «گولدەن گرەين» دەگەن الپاۋىت استىق كومپانياسىنان سوت ارقىلى تارتىپ اپەرگەن ەدى. بۇل تۋرالى كەزىندە «ەگەمەنگە» جانە ت.ب. باسىلىمدارعا بىرنەشە رەت جازىلعان.
ارتىنان اۋىلداستارىمىز ءبىرشاما ادىلەتتىكپەن قابىلداعان استىق كومپانيالارىنا ءبارىبىر سول جەرلەرىن قايتادان بەردى. ويتكەنى، وزدەرى ەگۋگە تەحنيكالىق، قارجىلىق جانە ت.ب. كۇش كەرەك، ونداي اۋىل ادامىندا قايدان بولسىن؟
وسىنداي ادىسپەن جەر يەلەنۋ قۇقىن 49 جىلعا العان كومپانيالار، فەرمەرلەر، جشس-لار بىرنەشە جىل استىق ەگىپ كەلەدى. بىراق كوبىنىڭ ونىمدىلىگى تومەن. ويتكەنى، جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزە المايدى، جەردى قۇنارلاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيدى. وندايعا قۇلقى دا جوق، ويتكەنى 49 جىلدان كەيىن ءبارىبىر تاستاپ كەتەدى، وزىنىكى ەمەس. كەزىندە اشكوزدىكپەن كوپ جەردى قامتىعان كەيبىرەۋلەر قازىردىڭ وزىندە كوپ جەرىنە ەكپەي، قارا قۋرايعا باستىرىپ، تاستاپ كەتىپ جاتىر.
ماسەلەنىڭ ءمانىسى
سوڭعى كەزدە داۋ تۋدىرىپ، جەر جەكەمەنشىككە ساتىلسىن دەگەن اڭگىمەنى ونى وسىنداي پايدالانۋشىلار باستاعان جوق. ويتكەنى، 49 جىل بويى وزدەرىن ەشكىم الاڭداتپايتىنىن بىلەدى.
جەر تەلىمىن ساتۋدى بىلتىرعى قاراشا ايىندا كودەكسكە ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەردىڭ بيىلعى شىلدە ايىندا كۇشىنە ەنۋىنە وراي العاشقى بولىپ شەنەۋنىكتەر كوتەردى. ۇلتتىق قوردى تولتىرۋ كەرەك دەپ ولارعا دا بۇيرىق بەرىلگەن بولۋى كەرەك، ايتەۋىر ارەنداتورلارعا جالعا الىنعان جەرلەردى ساتىپ الىڭدار دەپ اڭگىرتاياق ويناتا باستايدى. قاي كۇنگىدەي بۇل ءىستىڭ كورسەتكىشتەرى بويىنشا دا اۋداندار مەن اۋداندار، وبلىستار مەن وبلىستار اراسىندا جارىس جاساۋدى دا قولعا العان. ەسىمدەرىن كورسەتپەۋدى وتىنگەن بىرنەشە ءىرى ارەنداتورلار وسىنى ايتتى.
راس، شەنەۋنىكتەردىڭ ارەكەتىن دە تۇسىنۋگە بولادى. كەيبىرەۋلەر ارەنداعا العان جەرىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، دۇرىس پايدالانباي، ءبىراز بولىگىن ارام شوپكە باستىرتىپ، بوس تاستاعان. جەردى قۇنارلاندىرۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلمەيدى، اۋىسپالى ەگىس سياقتى بۇرىننان كەلە جاتقان تەحنولوگيالىق ادىستەر دە قولدانىلمايدى. ال جەر وزىنىكى بولسا، بالكي جاناشىرلىق بىلدىرەر، ونىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق جاسار دەگەن وي دا جەر رەسۋرسىن باسقارۋ قىزمەتىنىڭ ءبىر بۇيىرىندە جاتقان سەكىلدى. سوندىقتان دا ولار الگىندەي، ارەنداتورلار ەكپەي قالدىرعان 1,7 ملن گەكتار جەردى تىزىمدەپ، ونى شىلدە ايىندا اۋكتسيوننان ساتپاقشى ەدى... بۇل تۋرالى العاشقى بولىپ سول كەزدە جەر ماسەلەسى قارايتىن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى ە.دوساەۆ 30 ناۋرىزدا رەسمي مالىمدەمە جاسادى.
وسى كەزدە شۋ كوتەرىلدى. العاشقى بولىپ ونى ءماجىلىس دەپۋتاتى ۆ.كوسارەۆ كوتەردى. ول تىزىمدەلگەن جەر ۋچاستوكتارىن اۋكتسيوننان ساتپاس بۇرىن جەر الۋشىعا جاسالاتىن شارتتاردى انىقتاعان زاڭ قابىلداپ الايىق دەدى. بۇل الۋشىنى جەردىڭ قۇنارىن تۇسىرمەۋگە، حيميالىق ۋلى زاتتاردى شەكتەن تىس قولدانباۋعا جانە ت.س.س. مىندەتتەردى قاراستىرعان زاڭ بولۋى كەرەك، جەردى سوسىن عانا ساتايىق دەگەن ۇسىنىس ەدى. وسىنداي دۇرىس ۇسىنىستى جۇرتتىڭ ءبارى قولداپ، ونىڭ قولىن الدى.
الايدا... حالىق اراسىندا جەر ساتىلايىن دەپ جاتىر ەكەن، سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەرگە ساتىلعالى جاتىر ەكەن دەگەن داقپىرت قاۋلاپ كەتتى. ونى ۇرلەپ جىبەرگەندەر، جوعارىدا ءبىز ايتقان، قازاقستاننىڭ تىنىشتىعى مەن تۇراقتىلىعىن شايقالتۋدى كوزدەپ جۇرگەندەر دە سياقتى. ەشتەڭەنى تۇسىنۋگە، بايىپتى تالقىلاۋعا قۇلاق قويماعان ءبىر توبىرلاردىڭ شىققانىن دا كوردىك... «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» دەپ اباي ايتقانداي ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماي، بايبالام سالاتىندارعا بۇل كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي بولدى. ارينە، ەلدىڭ، جەردىڭ تۇتاستىعىن ويلاپ، ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەتىن پاتريوت اعالارىمىز بەن اپالارىمىز، ءىنى-قارىنداستارىمىزدىڭ دا جاندارى شىرىلداپ كەتتى. ولاردىڭ قانىن قىزدىرعان باستى ماسەلە – جەردى قىتاي ازاماتتارىنىڭ ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى ەدى.
الدىمەن ايتارىمىز، كودەكستىڭ 24 بابىنىڭ 1 تارماعىندا بىلاي جازىلعان: شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى ەلۋ پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن جيىرما بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جالداۋ شارتتارىمەن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن عانا يەلەنە الادى. دەمەك، شەتەلدىكتەرگە جەر ساتىلمايدى. تەك جالداۋ مەرزىمى 15 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتىلادى. ونىڭ سەبەبىن ماماندار بىلاي تۇسىندىرەدى: «اۋىل شارۋاشىلىعى بيزنەسى كوپ قارجى سالۋدى تالاپ ەتەدى جانە ءوزىن-ءوزى اقتاۋىنا ۇزاق مەرزىم قاجەت ەتەدى. سوندىقتان جوبالارعا سالىنعان قاراجاتتاردىڭ ءوزىن ءوزى اقتاۋىنا 13-15 جىل قاجەت. ينۆەستوردىڭ سالعان قارجىسىن ءوندىرىپ، الداعى 10 جىلدا تابىس تابۋى ءۇشىن جالعا بەرۋ مەرزىمى ۇزارتىلدى»، دەسەدى. بۇعان قارسى ءۋاج ايتۋ قيىن. ينفراقۇرىلىمى تومەن، استىق نەمەسە باسقا داقىلدار ەگۋ تاۋەكەلى وتە زور ەلدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى بيزنەسىنە ميلليونداعان دوللار اقشاسىن سالعان ادامنىڭ تابىس تاپقانى دا دۇرىس.
وسى جەردە كۇرت قۇبىلمالى اۋا رايى وتە ءجيى بولىپ تۇراتىن ءبىزدىڭ استىق وسىرەتىن سولتۇستىك ايماقتارىمىزداعى شارۋانىڭ كورگەن كۇنىن يتكە بەرسىن دەسەك ارتىق ەمەس. الدىمەن كوكتەم جايلى بولا قويمايدى، ءجيى جاعدايدا ىلعالى وتە مول بولادى، وندايدا ەگىسكە تراكتور كىرە المايدى، ۋاقىت بولسا قىسىپ بارا جاتادى، 30 مامىرعا دەيىن سەۋىپ بولۋ كەرەك. ىلعال ءتىپتى جوق بولاتىن جىلدار دا بولىپ تۇرادى، وندايدا ەككەن تۇقىم ونبەي قالماس پا ەكەن دەپ ءتۇن ۇيقىڭ تورتكە بولىنەدى. ودان... جاز بويى ارام شوپكە قارسى گەربيتسيد، پەستيتسيد دەگەندەردى سەبەسىڭ. قازىر ونىڭ ساپالىسىن تابۋ دا وڭاي ەمەس، ءتۇرلى رەسەيلىك، قىتايلىق الاياقتار وندايدىڭ جاساندىلارىن ساتىپ، تالاي شارۋانى وتىرعىزىپ كەتكەنىن دە ءجيى ەستىدىك. امال جوق، ءبارىبىر سەبۋىڭ كەرەك، ولاي ەتپەسەڭ ءارامشوپ باسىپ، قارا قۋراي (بۋريان) قاپتاپ كەتەدى. وسى جۇمىستارعا دا اۋا رايى ءجيى قولبايلاۋ جاسايدى. الدىمەن جاڭبىر تىلەسەڭ، ارتىنان استىق ءپىسۋ ءۇشىن كۇننىڭ ىستىق بولۋىن تىلەپ، ايتەۋىر جاز بويى ديقان ۇيقى كورمەيدى عوي.
ودان، اۋپىرىممەن كۇزگە جەتەسىڭ. اللادان كۇننىڭ اشىق بولۋىن كۇندىز-ءتۇنى تىلەپ، وراققا كىرىسەدى. جايلى كۇز بولسا جاقسى عوي، جاۋىنى توقتاماي سەبەلەپ، كەيدە قۇيىپ كەتىپ، ەش جۇمىس ىستەتپەي، وراقتى قاراشانىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن سوزاتىن جىلدار دا ءجيى بولادى. ول ول ما، كوزدىڭ جاسى، ماڭدايدىڭ تەرىمەن ەككەن استىقتىڭ قار استىندا قالىپ قويۋى دا سوڭعى جىلدارى ءجيى قايتالانىپ كەلەدى.
استىق ەگۋدىڭ وسىنداي سورى بارىن زەرتتەگەن (ال زەرتتەمەي ولار كىرىسپەيدى) شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ جەرىمىزگە سونشالىق قۇشتار دا ەمەس. الەمدە استىق ەگۋگە جايلى جۇزدەگەن ەلدەردە جەر ۋچاستوكتارى ساتىلادى، اقشاسى بار ادام سولاردان-اق ساتىپ الماي ما؟ جۋىردا جازۋشى، اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ بىلگىرى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مىرزاگەلدى كەمەلدىڭ «ەگەمەندە» جازعان ماقالاسىندا الىس شەت ەلدەر تۇگىل رەسەي، ۋكراينا، ارمەنيا، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا سياقتى پوستكەڭەستىك ەلدەردە دە اۋىلشارۋاشىلىعى جەرلەرى جەكەمەنشىككە بەرىلەتىندىگى ايتىلعان. («ەق»، 13.05.2016 ج). دەمەك، وسىلاردىڭ بارىندە جەر ساتىلادى. قىتايدا جەر مەملەكەت مەنشىگى بولىپ ەسەپتەلىنگەنىمەن پايدالانۋ قۇقى ساۋداعا سالىنادى. ول جاقتان كەلگەن تالاي ورالمان اعايىندارىمىز وسى قۇقىقتارىن قىتايلىقتارعا ساتىپ، قالتالارىن تولتىرىپ كەلگەندەرىن دە بىلەمىز.
جەردىڭ ساتىلۋىن ويلاعاندا حالقىمىزدى الاڭداتاتىن ەڭ باستى ماسەلە، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى. جەر ساتىلىپ، ونى باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى يەلەنىپ كەتسە، ولار كوبەيىپ الىپ، ەلىمىزدى باسىپ الا ما دەپ حالىق قورقادى. وتە زاڭدى، وتە ورىندى الاڭداۋشىلىق. ەندى وسى الاڭداۋشىلىقتارعا ءوز بىلگەنىمىزشە جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.
الدىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق جەرى تۇتاستاي مەملەكەتتىكى ەكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. قازاقستان جەرىنىڭ تۇتاستىعىن، وعان قول سۇعىلماۋشىلىعىن جانە بولىنبەۋشىلىگىن مەملەكەت قامتاماسىز ەتەدى. ونى ىسكە اسىراتىن الەۋەتتى قۇرىلىمدارى، قۇدايعا شۇكىر، جەتكىلىكتى. بۇل تۋرالى كونستيتۋتسيادا جازىلعان. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا پايدالىناتىن جەكە تەلىمدەر، ياعني بولىكتەر جەكە ازاماتتاردىڭ مەنشىگىنە ساتىلسا، ول قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تۇتاس اۋماعىنان شىقپاي، سول جەرگە يەلىك ەتىپ، ەل زاڭىنىڭ شەڭبەرىندە ەڭبەك ەتەتىنىن دە ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءتىپتى باسقا ەلدىڭ ازاماتى، سونىڭ ىشىندە قىتاي ازاماتى ساتىپ السا دا ول جەرگە قىتايدىڭ تۋىن تىگۋگە قاقىسى جوق. ولاي ىستەسە قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىنا قول سۇققان بولىپ تابىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇتاستىعىن بۇۇ تانىعان، وعان سىرتتان قول سۇعىلاتىن بولسا وسى ۇيىم ونى اگرەسسيا دەپ تانىپ، وعان قارسى حالىقارالىق ارەكەتتەر جاسالادى. ودان باسقا ايماقتىق ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارت ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى (ۇقشۇ) قاتارىنداعى ارمەنيا، بەلارۋسسيا، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، تاجىكستان مەملەكەتتەرى سىرتتان اگرەسسيا بولسا بىرلەسىپ قورعانادى. وسىنى دا كەيبىرەۋلەر بىلە بەرمەيتىن سياقتى. ۇيىمنىڭ كۇشەيۋىنە، ىقپالىنىڭ ارتۋىنا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ قوسىپ جۇرگەن ۇلەسى دە وتە زور ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
سوندىقتان اۋىلشارۋاشىلىعى جەر تەلىمدەرىنىڭ جەكە ازاماتتارىمىز تۇگىلى الامىن دەگەن شەتەلدىكتەرگە دە ساتىلۋىنان قورقىپ-ۇركۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارىبىر، ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارعا جەكەمەنشىككە ساتىلعان دۇنيە ءتۇرلى جولدارمەن، العىسى كەلسە شەتەلدىكتەرگە ساتىلارى دا ءسوزسىز. مىسالى، ءوزىمىزدىڭ ءبىر ىسكەر ازامات جشس اشىپ، وعان 1 ملن. گا اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنا پايدالانىلاتىن جەر العان ەكەن دەيىك. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن سول جشس-نىڭ 50 پايىز ۇلەسىن شەتەلدىككە ساتسا، سونىڭ ىشىندە جەرىنىڭ 50 پايىزى دا بولسا، وعان كىم قارسى تۇرادى؟ ويتكەنى، شەتەلدىك جەردى مەملەكەتتەن ەمەس، جەكە ادامنان ساتىپ الىپ جاتىر عوي جانە مامىلەدە جەر ساتۋ دەپ ەمەس، «جشس-نىڭ 50 پايىزىن ساتۋ» دەپ كورسەتەدى عوي. ال جەكەمەنشىك يەسى كىمگە نە ساتقىسى كەلسە دە ءوزى بىلەدى. وسىنداي قيتۇرقى جولداردىڭ مىڭ ءتۇرلىسىن ويلاپ تابۋعا بولادى. ءسويتىپ، شەتەلدىك ازاماتتار مەن فيرمالار العىسى كەلسە – جولدارىن تابادى. بىراق العىسى كەلە مە؟ گاپ سوندا؟
جوعارىدا 2003 جىلدان بەرى جەر ساتۋعا رۇقسات بەرىلدى دەدىك. «پايدالانۋ قۇقى» دەگەننىڭ ءوزى سول – جەر تەلىمىن ساتۋ دەگەن ءسوز عوي. سودان بەرگى 13 جىلدا 1,3 ملن. گا عانا جەر ساتىلىپتى. بۇل ەگىستىك جەر كولەمىنىڭ 1,3 پايىزى عانا. وسىنىڭ ىشىندە قانشاسىن شەتەلدىكتەر الىپتى دەگەن دەرەك تە ەشقايدا ايتىلمايدى. دەمەك، وندايلار جوق.
سوندىقتان جەردەن ايرىلىپ قالامىز دەپ بوسقا ورەكپۋدىڭ قاجەتى جوق، سابىرمەن بايىپتايىق.
الايدا... الايدا بۇگىن جەر العىسى كەلمەسە دە ەرتەڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرگەن شەتەلدىك ەمىن-ەركىن ساتىلاتىن جەر بولسا، قاپتاپ كەلۋى عاجاپ ەمەس. اسىرەسە، جەر جەتپەي جاتقان قىتاي ازاماتتارى كوپ كەلىپ قالۋى مۇمكىن. مۇنداي الاڭداۋشىلىقتى قاپەردەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ال وعان قارسى ءبىزدىڭ نەگىزگى ارەكەتىمىز – زاڭدارىمىزدىڭ ناقتى جانە مىقتى بولۋى. ماسەلەن وندا ءاربىر ايماقتاعى ساتىلاتىن اۋىلشارۋاشىلىعى جەر تەلىمىنىڭ شەگى ناقتىلانۋى كەرەك. ول تەرىستىكتە كوبىرەك (2-3 مىڭ گا), تۇستىكتە از بولۋى شارت. ءبىر اۋداننىڭ اۋماعىندا تەك 2 نەمەسە 3 جەر تەلىمى عانا ساتىلسىن. ساتىلعان جەردە اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ ساقتالۋى، حيميانىڭ شەكتەن تىس قولدانىلماۋى، قۇنارىنىڭ تومەندەمەۋى، ساۋداعا تۇسكەن كەزىندەگى بونيتەتتىك بالىنىڭ تومەندەمەۋى، جۇمىسشىلار اراسىنداعى شەتەلدىك ازاماتتار سانىنىڭ شەكتى بولۋى جانە ت.ب. ناقتى كورسەتىلۋى كەرەك. ارينە سوڭعى، سىرتتان كەلەتىن جۇمىسشىلار كۆوتاسى ءبىزدىڭ وزگە زاڭداردا قاراستىرىلعان، بىراق ناق اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردە جۇمىس ىستەيتىندەر سانى ناقتىلانباعان. وندايلار 1 مىڭ گا جەر العانعا وسىنشا، 3 مىڭ گا جەر العانعا وسىنشا دەپ ناقتىلانۋى كەرەك. ويتكەنى، مۇنداعى جۇمىستار ماۋسىمدىق سيپاتتا بولعاندىقتان كۇز بەن كوكتەمدە سىرتتان كەلەتىندەر دەرەۋ قاپتاپ كەتۋى مۇمكىن... كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ جۇمىسى دا وسى زاڭعا سايكەس شيراتىلا ءتۇسۋى شارت.
ءسويتىپ، زاڭىمىز بەن زاڭدى قاداعالاۋشىلارىمىزدىڭ جۇمىسىن بارىنشا شيراتساق، جەر تەلىمىنىڭ تيىمدىلىگىن كورە تۇسەر ەدىك. ايتا كەتەتىن جايت، بۇل زاڭ ادامزات قولىمەن قۇنارلانبايتىن، ەڭبەك سىڭىرىلمەيتىن جايىلىم مەن شابىندىق جەرلەرگە ەشقانداي قاتىسى بولماۋى كەرەك. ولاردى ساتۋدى بۇگىنگى تاڭدا مۇلدە قاراستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ونى ءوز شارۋالارىمىز دا ءتيىمدى قولدانا الادى.
قورىتا ايتارىمىز، وڭەشتەگەندەردىڭ سوزىنە ورەكپىمەي، ساناعا سالىپ سالماقتاساق، وڭ شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق ەكەنىن ۇمىتپايىق.
جاقسىباي سامرات، جۋرناليست
Abai.kz
