قازىرگى زامان زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پايىمداۋىنشا، دميتري اندرەيۇلى فۋرمانوۆ – ازامات سوعىسىنىڭ ناقتى  تاريحىن ادام تانىماستاي ەتىپ بۇرمالاعان سوۆەتتىك ميفولوگيانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلار قاتارىندا بولعان قالامگەر. مۇنى ونىڭ اتاعىن اسىرعان ەكى دەرەكتى شىعارماسى – ءبىر تۇلعا تاعدىرىن بەينەلەيتىن «چاپاەۆ» پەن ءبىر وقيعا جايىن اڭگىمەلەيتىن «بۇلىنشىلىك» اتتى تۋىندىلارى دالەلدەيدى. ەكەۋىندە دە سيۋجەتتەر اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن داميتىنىن بىلەمىز. العاشقىسى شىعىس مايدانىنداعى ۆاسيلي چاپاەۆ باسقارعان 25-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1919 جىلعى جايىق بويىنداعى ءىس-ارەكەتىن، ەكىنشىسى 1920 جىلى الماتىدا ورىن العان كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇلىككە قاتىستى جاعدايلاردى اڭگىمەلەيدى. ەكەۋىنىڭ دە قازاق جەرىندە وربىگەنى ءمالىم. سوندىقتان  دا ءبىز بۇل قوس شىعارما اۆتورىن مەرەيجاسىنا وراي،  كوپكە بەيمالىم قىرىنان ەسكە الا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە...

تاۋەلسىزدىك داۋىلى الماتىداعى اسەم داڭعىلدان «ماڭگى ءتىرى» سانالعان  بولشەۆيزم كوسەمى  لەنيننىڭ ەسىمىن الدەقاشان جۇلىپ اكەتكەن. ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى قۇلادى. الايدا قالانىڭ تاڭداۋلى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى بولشەۆيك فۋرمانوۆتىڭ اتىندا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرگەن جوق. شاھاردىڭ قاق ورتاسىنداعى ساياباقتا كەۋدەمۇسىنى دە ءباز-باياعى قالپىندا تۇر. مۇنىڭ  سىرى نەدە بولۋى مۇمكىن؟ مۇنى، شاماسى، قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى ونىڭ ومىرباياندىق انىقتاماسىنا جازىلعان: «ۆەرنىي (الماتى) قالاسىنداعى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان بۇلىكتى جويۋعا باسشىلىق ەتتى»، – دەگەن جولدارمەن تۇسىندىرۋگە بولار. وسى ەنتسيكلوپەدياداعى ارنايى ماقالادا فۋرمانوۆ باسقان «ۆەرنىيداعى سوۆەتتەرگە قارسى بۇلىك – باي-كۋلاكتار مەن بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلداردىڭ 1920 جىلعى 12 يۋندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇلىگى» ەكەنى ايتىلعان.  دەمەك، ونىڭ ەسىمىنىڭ دەموكراتيا داۋىلىنا مىزعىماي توتەپ بەرىپ تۇرۋىنىڭ سەبەبى وسىندا جاتسا كەرەك. ال، وسىناۋ قاھارماندىق اڭىزدىڭ ىرگەتاسىن مىزعىماستاي بەكەم ەتىپ ورۋگە، ءسوز جوق، بولشەۆيكتىك كلاسسيكاعا اينالعان  «بۇلىنشىلىك» اتتى دەرەكتى تۋىندى اسەر ەتتى. فۋرمانوۆتىڭ بۇل كىتابى 1925 جىلى شىققان. جارىق كورىسىمەن قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ دە جاستانىپ وقيتىن شامشىراق-شىعارماسىنا اينالعان. ءوزىنىڭ «بۇلىنشىلىگىندە» وراز جاندوسوۆتى تاباندى بولشەۆيك رەتىندە ىسپاتتاعانى ءۇشىن فۋرمانوۆتى كەزىندە ساكەن سەيفۋللين جاقسى باعالاعان. رەسپۋبليكا جوعارعى سوتىنىڭ مۇشەسى ساپار مۇستافين وسى كىتاپتا تەرىس قىلىعىمەن اتالاتىن قاراباي ادىلبەكوۆتى كلاسسيك رۋحتاندىرعان باعىتتا تۇقىرتىپ قايتۋ ءۇشىن مەركەگە اتتانعان...

«بۇلىنشىلىك» قازاقشالانادى. كىتاپتىڭ نەگىزىندە جازىلعان پەسا ۇلت تەاترىندا ساحنالانادى. مەكتەپتەردە، كىتاپحانالاردا ۆەرنىي بۇلىگىن باسقان ادال لەنينشىل دميتري اندرەەۆيچ فۋرمانوۆتى تىلگە تيەك ەتكەن اشىق ساباقتار، وقۋشىلار كونفەرەنتسيالارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالادى. بەرتىنىرەكتە فۋرمانوۆتىڭ الماتىعا كەلگەن باعىتىمەن ءجۇرىپ ءوتۋدى ماقسات ەتكەندەر شىعادى. ەستەلىكتەرىن جيناۋشىلار ىسكە كىرىسىپ، فۋرمانوۆتى بۋرنوە–ۆەرنىي كۇرەجولىمەن تاسىمالداعان كوشىرلەر مەن ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىن ىزدەستىرەدى. اتاقتى بولشەۆيكتىڭ تاپ ءوزىن تاسۋ باقىتىنا يە بولعان جامشىكتەر مەن ولاردىڭ بالا-شاعالارى جايىندا جان تەبىرەنتەرلىك قالام تەربەلەدى...

الايدا بۇل تراسسا بويىنداعى تاسىمال قىزمەتىنە فۋرمانوۆتىڭ كوڭىلى تولماعان بولاتىن. سول سەبەپتى جول بويعى بەكەتتەر مەن پوشتا تاسۋشىلاردى اسكەري ادامدارمەن اۋىستىرۋدى 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىعا كەلىسىمەن قولعا العان. جالپى، ول بولشەۆيكتىك يدەيانى نايزا ۇشىمەن ورنىقتىرۋعا وڭ يىعىن بەرىپ تۇرعان قىزىل كۇرەسكەردىڭ ناق ءوزى-ءتىن. ونىڭ ۆەرنىيدا «رەۆوليۋتسيا جاۋلارىن» توپتاپ، تەرگەۋسىز، سوتسىز اتىپ تاستاعانى جايىندا 90-شى جىلداردىڭ باسىندا وسى جولدار اۆتورىنا الماتىلىق تاريحشى يۆلەۆ اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. يدەولوگيالىق بۇعاۋدان ازات بۇگىنگى ازامات ونىڭ ۆەرنىيدا وتكىزگەن ءتورت ايىنداعى سولاقايلىقتارىن ءادىل تارازىلاي الادى.   استىرتىن تاسىلدەرمەن جاساندى قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا شەبەر جادىگوي دە كولگىر بولشەۆيزمنىڭ «قاھارماندىق تاريحىنا» ونىڭ قالاي ۇلەس قوسقانىن ارتىنا قالدىرعان شىعارمالارىنان كىم-كىم دە ءدوپ باسىپ تاني الادى. ول 30-شى جىلدارعى جاپپاي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تاجىريبەسىن الماتىدا 1920 جىلى ىسكە اسىردى...

دميتري فۋرمانوۆ 1891 جىلى ياروسلاۆل گۋبەرنياسىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كينەشما رەالدى ۋچيليشەسىندە، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىعان. ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ ۇلگەرمەي (1924 جىلى اياقتايدى), 1915 جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اتتانادى (سانيتارلىق پويىزدا پراپورششيك شەنىندە قىزمەت ەتەدى، سوندا مەيىربيكە اننا ستەشەنكومەن تانىسىپ، ۇيلەنەدى). سوعىستان ورالعان سوڭ، يدەيالىق ىزدەنىستەرى جەتەگىمەن اۋەلى ماكسيماليست ەسەرلەر قاتارىندا بولادى، ودان انارحيستەرگە وتەدى. 1917 جىلى يۆانوۆو-ۆوزنەسەنسكىدەگى رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار شتابىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە  سولشىل باتىل ءىس-ارەكەتتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. ارتىنشا جەرگىلىكتى سوۆەتتەر توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بوپ سايلانادى. پيتەردەگى بولشەۆيكتەر جاساعان 25 قازان توڭكەرىسىنە نارازىلىقتارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەيبىت ەرەۋىلگە شىققان پوشتا-تەلەگراف قىزمەتكەرلەرىن تۇتقىنداتادى. سول كەزدە يۆانوۆو-ۆوزنەسەنسك گۋبەرنياسىنىڭ اسكەري كوميسسارى جانە بولشەۆيكتەردىڭ گۋبەرنيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ميحايل فرۋنزەمەن جاقىن تانىسىپ الادى. وسى وقيعالار بارىسىندا ءوزىنىڭ ساياسي جولىن ءوزى ايقىنداي كەلە، اسىرەسە ساياساتتا تاڭداۋ جاساۋىنا فرۋنزەمەن تانىسۋىنىڭ ناقتى اسەر ەتۋىنە بايلانىستى، 1918 جىلدىڭ جازىندا بولشەۆيكتەر پارتياسىنا كىرەدى. سو جىلى فۋرمانوۆ قىزىلگۆاردياشىلار جاساعىن باستاپ، ياروسلاۆل كوتەرىلىسىن باسۋعا قاتىسادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە بولشەۆيكتەر پارتياسى وكرۋگتىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى جانە ياروسلاۆل وكرۋگتىك اسكەري كوميسسارى لاۋازىمىنا كوتەرىلگەن فرۋنزەنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، اسكەري بولىمدەر ىشىندەگى ناسيحات جۇمىسىن باسقارادى. 1919 جىلدىڭ باسىندا فرۋنزە شىعىس مايدانى 4-ءشى ارمياسىنىڭ كومانداشىسى لاۋازىمىنا تاعايىندالعاندا، ول دا ساياسي قىزمەتكەر رەتىندە سوندا اتتانادى.

ناۋرىزدا 4-ءشى ارميانىڭ ۆاسيلي چاپاەۆ باسقاراتىن 25-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كوميسسارى بوپ تاعايىندالادى. الايدا كومانديرمەن كەي رەتتەردە كەلىسە الماي جۇرەدى، اقىرى جوعارى اسكەري باسشىلىققا ونىڭ لاۋازىمىنا لايىق ەمەستىگىن اشكەرەلەيتىن جانە قىزمەتىنەن الىنۋى تيىستىگىن دالەلدەيتىن بايانحات جازادى (كيكىلجىڭنىڭ شىن سەبەبى، بەرتىندە فۋرمانوۆ مۇراعاتىن جان-جاقتى زەرتتەگەندەردىڭ جازۋىنشا، ونىڭ ايەلى مەن چاپاەۆتىڭ اراسىندا ماحاببات سەكىلدەنگەن قارىم-قاتىناستار پايدا بولعانىندا ەدى). الايدا، تەكسەرۋ ناتيجەسىندە، كوماندير ەمەس، كوميسسار ورنىنان ىعىستىرىلادى. ءسويتىپ ول چاپاەۆتىڭ شتابىن كازاكتار تاس-تالقان ەتكەنگە دەيىن جايىقتان تۇركىستان ولكەسىنە كەتەدى. ارميا كومانداشىسى فرۋنزە ونى تاعى دا ءوز قاراماعىنا الادى. فرۋنزە بۇل كەزدە، 1919 جىلعى تامىزدان، تۇركىستان مايدانىنىڭ كومانداشىسى، ءارى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قۇرعان تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى-ءتىن. فۋرمانوۆ العاشىندا تۇركمايدان ساياسي باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە، ال جىل سوڭىندا تۇركىستان مايدانى رەۆۆوەنسوۆەتىنىڭ (اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ) جەتىسۋداعى ۋاكىلى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. وعان جەتىسۋ وبلىسىنداعى بارلىق پارتيا ۇيىمدارىن باقىلاۋ، ياعني كوممۋنيستەردىڭ ادالدىعى مەن سەنىمدىلىگىن قاداعالاپ وتىرۋ تاپسىرىلىپ، تۇرككوميسسيا اتىنان ايرىقشا ماندات قوسا بەرىلدى.   

فۋرمانوۆ الماتىعا ون شاقتى جاۋىنگەر سەرىگىمەن بىرگە كەلدى. 1920 جىلعى ءساۋىردىڭ 5-6-لارىندا ايەلى اننا ستەشەنكو-فۋرمانوۆامەن بىرگە قالا ورتاسىنداعى بەلوۋسوۆ مەيمانحاناسىنا ورنالاستى. وسىندا ءتورت اي تۇرىپ، جەتىسۋدىڭ ءدام-تۇزىن تاتتى. تۇركىستان مايدانى اسكەري تريبۋنالى كوشپەلى سەسسياسىنىڭ ماجىلىسىندە – ۆەرنىيدا 11–19 ماۋسىمدا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇلىك بولعانىن باس كۋا رەتىندە دايەكتەپ، ءسوز سويلەپ تاستاپ بارىپ، تاريحي سوتتىڭ اقىرىن توسپاستان، 1 تامىز كۇنى وسى ۇيدەن زايىبى جانە جاۋىنگەر دوسى اننا-نايا ەكەۋى كۋبانعا، جاڭا قىزمەت ورنىنا اتتاندى. وعان دەيىن وسى ۇيدە ول «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارمەن» شەشۋشى ايقاسقا شىققان. مەيمانحانا بولمەسىن قۇددى «وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ شتابىنداي» سەزىنىپ، وسوبيست (ايرىقشا ءبولىم قىزمەتكەرلەرى) جولداستارىنىڭ قۇپيا جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان ەدى...

مۇسىلمان قايراتكەرلەرى مەن ولاردىڭ بولشەۆيزم ماقساتتارىنا ۇيلەسىڭكىرەمەيتىن ءىس-ارەكەتتەرى جايىنان فۋرمانوۆ تاشكەنتتە، تۇرككوميسسيا اپپپاراتىندا ءبىرشاما قانىققان. تيىسىنشە وزىندىك وي دا قورىتقان. تيىسىنشە، جاڭا لاۋازىمىنا ساي تاپسىرمامەن تاشكەنتتەن شىققاننان بەرگى جول بويى دا، ۆەرنىيعا كەلگەن سوڭ دا سولاردى اشكەرەلەي تۇسەتىن دەرەكتەر جيناۋمەن شۇعىلدانعان-دى. ماسەلەن، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (تۇركتسيك) 16-شى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ زارداپتارىن شەگىپ اۋەلى قىتايعا، ودان بەرمەن قاراي بوسقان جەتىسۋ قىرعىز-قازاق بوسقىندارىن جەرگە ورنالاستىرۋ ءۇشىن ايرىقشا كوميسسيا قۇرعان بولاتىن. سول ايرىقشا كوميسسيانىڭ توراعاسى تورەقۇل جانۇزاقوۆتىڭ ۇستىنەن مەركە وڭىرىندەگى بايىرعى مۇعالىم قاراباي ادىلبەكوۆ ارىزدانادى. شاماسى، ءبىر كەزدە اۋليەاتا اسكەري كوميسسارى بولعان جانۇزاقوۆپەن ادىلبەكوۆتىڭ جۇلدىزى ەرتەدەن جاراسپاسا كەرەك. ول جانۇزاقوۆتىڭ اكەسى ات ۇرلاۋمەن بايىعان، بالاسى دا اكەسىندەي، پارەقور، قاتىگەز ادام دەپ حابارلايدى. سوعان بايلانىستى فۋرمانوۆ كۇندەلىگىنە بىلاي دەپ جازىپ قويادى: «ورتالىقتا، شاماسى، رىسقۇلوۆ (تۇركاتكوم توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ – ب.ق.) تۇر. اگەنتتەرىن جەر-جەرگە اتتاندىرعان. اسا جاقىن اگەنتتەرىنىڭ ءبىرى – ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى، جانۇزاقوۆ. ەكەۋى دە 16-شى جىلعى كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىسقان، وسى كوتەرىلىستى باسقارعان. رىسقۇلوۆتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن مالىمەتتەر ازىرگە بۋالدىرلاۋ سيپاتتا: ول باي، ەڭ جاقىندارىنا ءبولىپ بەرىپ قويعان جۇزدەگەن باس مالى بار: ول جانۇزاقوۆتان اقشالاي قارجى الىپ تۇرادى. تازا ەمەس. جانۇزاقوۆ بارىپ تۇرعان وڭباعان جانە قىلمىسكەر ادام. قىلمىستى ءىسى ءۇشىن ول تۇتقىنعا الىنىپ، تۇرمەگە وتىرعان دا». پىشپەكتە (بىشكەكتە) دە، ۆەرنىيدا (الماتىدا) دا فۋرمانوۆتىڭ وسوبيست، ياعني ايرىقشا ءبولىمنىڭ قۇپيا جۇمىستار جۇرگىزەتىن قىزمەتشىسى بوپ تابىلاتىن سەرىكتەرى جانۇزاقوۆ تورەقۇلدىڭ سوڭىنان شىراق الىپ تۇسەدى. بىراق، فۋرمانوۆ كۇندەلىگىنە تاڭىرقاي جازعانداي، كۇللى مۇسبيۋرو (جەتىسۋداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرىن  بىرىكتىرەتىن پارتيا بيۋروسى) ونى سىيلايدى، اۋزىنا قارايدى. رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت، توتەنشە كوميتەت، رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنال (رەۆكوم، چەكا، رەۆتريبۋنال) سولارمەن بىرگە. بىراق بۇعان فۋرمانوۆ مويىمايدى. ء بارىبىر ۇلتشىلداردى ايمانداي عىپ اشكەرەلەۋ قاجەت دەپ بىلەدى ول... اقىرى، وسوبيستەر تانىتقان بولشەۆيكتىك «قىراعىلىق» ناتيجەسىندە – «كوتەرىلىس ازىرلەپ جۇرگەن جانۇزاقوۆقا قارۋ-جاراق قويماسى تۋرالى» حابار اپارا جاتقان جاۋشى قولعا تۇسىرىلەدى. (راس، فۋرمانوۆتىڭ ءوزىنىڭ مويىنداۋىنشا، كەيىنىرەك تىڭشىنىڭ دا، ونىڭ جانۇزاقوۆقا دەگەن حاتىنىڭ دا جالعان ەكەنى بەلگىلى بولىپ قالادى. ياعني «كوتەرىلىس جاساماق بولعان جانۇزاقوۆقا حاتتى» وسوبيستەر ۇيىمداستىرعان. الايدا نەگىزگى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن وزدەرى قولدان قيىستىرعان ينتريگاعا، اۆانتيۋرالىق وتىرىككە قىسىلاتىن بولسا – ونىڭ نەسى بولشەۆيك!) ىزىنشە جانۇزاقوۆ جاساندى «قىلمىسى» ءۇشىن تۇتقىنعا الىنادى. ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلەدى. ونىمەن جاپسارلاس بولمەدە تۇراتىن جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قاشقىنباەۆتىڭ دۇنيە-مۇلكى دە استان-كەستەن تىنتىلەدى. «زاتتارى ارالاسىپ كەتىپتى»، – دەپ بەلگىلەپ قويدى فۋرمانوۆ 1920 جىلعى 11 مامىردا، وقيعالاردى ادەتتەگىسىنشە كۇندەلىگىنە مۇقيات ءتۇرتىپ جۇرەتىن ادەتىمەن. سودان ءارمان ول: «جانۇزاقوۆتىڭ قاعازدارىنان ەلەۋلى ماتەريال تابىلمادى»، – دەپ وكىنە جازادى. فۋرمانوۆتىڭ ىزدەگەن «ەلەۋلى ماتەريالى»، ارينە، ونىڭ «كونتررەۆوليۋتسياشىل ۇلتشىلدىعىن» دالەلدەۋگە ىلىك بولارلىق بىردەڭە-ءتىن. ال تىنتۋشىلەر تاپقان شىن مانىندەگى ەلەۋلى ماتەريال – جانۇزاقوۆتىڭ تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە جاساعان جۇمىس باعدارلاماسى – ونى اسا قۋانتا قويماعان بولسا كەرەك. ويتكەنى، ۇلت قايراتكەرى كوزقاراسىنىڭ كەمەلدىگىن تانىتاتىن بۇل قۇجاتقا، كونتررەۆوليۋتسيا بەلگىسىن قالاي قازبالاي ىزدەستىرىپ، قاساقانا جاقساڭ دا جۇقپايتىنى انىق ەدى (قۇجات ءماتىنى وسى جولدار اۆتورىنىڭ 2000 جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرۋشى» كىتابىندا جاريالانعان).

قايتكەندە جاۋ تابۋ تاسىلدەرىن جەتە مەڭگەرگەن فۋرمانوۆ پەن ونىڭ قاسىنداعى قۇپياسى مول ايرىقشا ءبولىم (وسوبوتدەل) قىزمەتشىلەرى جەتىسۋ وبلىستىق اسكەريرەۆكوم توراعاسى يۋسۋپوۆتىڭ پاتەرىن دە ءتىنتىپ جىبەردى. ال ول فۋرمانوۆتىڭ «سامارالىق جولداسى» ەدى، بىراق «رەۆوليۋتسيا مۇددەسى» بارىنەن جوعارى. الايدا تاعى دا «ايتارلىقتاي ەشتەڭە تابىلمادى». ايتكەنمەن فۋرمانوۆ دەگەنىنە جەتتى. بۇل جايىندا ول كۇندەلىگىنە: «يۋسۋپوۆتى ءتىنتۋ ارقىلى رەۆكومنىڭ بەدەلى ءتۇسىرىلدى»، – دەپ، قاناعاتتانعان سەزىممەن جازىپ قويدى. تۇرككوميسسيا بەرگەن مانداتقا ارقا سۇيەپ، ول ءوزىن رەۆكومنان جوعارى سانايتىن. ويىنا العان شارۋاسىن وزىمەن ىلەستىرىپ اكەلگەن گاسترولەر-رەۆوليۋتسيونەر سەرىكتەرى ارقىلى ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بەرەتىن. ۆەرنىي ۇيەزدىك-قالالىق پارتيا كوميتەتىنە بارمايتىن. كوميتەت  ماجىلىستەرىنە ءوزى اسكەري كەڭەسىن باسقاراتىن 3-ءشى ديۆيزيا ساياسي ءبولىمىنىڭ كوممۋنيستىك ۇياسىنان دا وكىلدەر جىبەرمەيتىن. پارتيا كوميتەتىنىڭ ەسكەرتپەسىنە بۇلار «وڭىردەگى پارتيالىق جۇمىستى ۆەرنىي ۇيىمىنان الدەقايدا جاقسى دا پارمەندى جۇرگىزەتىندەرىن» ايتىپ، ءور جاۋاپ بەرەتىن. بىراق، قىزىعى، ۆەرنىي بۇلىگى باستالدى دەلىنەتىن 1920 جىلعى 12 ماۋسىم كۇنى تاڭەرتەڭ اسكەري قامال وكىلدەرى ولارعا ەمەس، رەسەي كومپارتياسى ۆەرنىي ۇيىمىنىڭ كوميتەتىنە – ۇيەزقالاپارتكومعا كەلدى...

باس كوتەرگەندەر ارمياعا ارناعان ۇندەۋلەرىنە: «قىزىلارمياشى جولداستار! ءبىز ەكى جىل بويى كىم ءۇشىن شايقاستىق؟ شىنىمەن دە قازىر ايرىقشا بولىمدە جۇمىس ىستەپ، ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن باۋىرلارىمىزدى اتىپ تاستاپ جاتقان كاتورجنيكتەر ءۇشىن بولعانى ما؟ جەتىسۋدا وكىمەت باسىنا كىمدەر شىققانىنا قاراڭدارشى: فۋرماندار، شەگابۋتدينوۆتار – ءارتۇرلى جويتتەر مەن كيرگيزدار. ال ەڭبەكشى شارۋا قايتادان قۇلدىققا تۇسكەن...» – دەپ جازدى. ۇندەۋ ءماتىنى جاعدايدى شيەلەنىستىرۋى ىقتيمال قاھارلى سوزدەرمەن اياقتالاتىن. سوندىقتان دا كوتەرىلىسشىلەر فۋرمان دەپ اتاپ، جويتكە بالاپ شۇيلىككەن فۋرمانوۆ شۇعىل تاشكەنتكە حابار جولدايدى. تيىسىنشە، ونىڭ اتتانداۋىنا سايكەس، تۇركىستان مايدانىنىڭ قولباسشىسى فرۋنزە «ۆەرنىيدا اقگۆاردياشىلار بۇلىگى باستالعانى» جايىندا ماسكەۋگە، لەنينگە حابارلاپ، بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن ۆەرنىيعا سەنىمدى جاساقتار اپارۋ جونىندە شۇعىل شارالار قولدانىپ جاتتى.

ال قالالىق پارتيا كوميتەتىنە ۆەرنىي گارنيزونى جىبەرگەن وكىلدەر پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى وزبەك جاربولوۆ پەن كوميتەت مۇشەلەرى الدىندا قىزىلارمياشىلار نارازىلىعىنىڭ سەبەپتەرىن بايانداپ، ەشقانداي دا «اقگۆاردياشىلار كوتەرىلىسى» جاسالىپ جاتپاعانىن ءتۇسىندىردى. كەرىسىنشە، ولار اق وفيتسەرلەردىڭ ارميادان دا، بارلىق كەڭەس مەكەمەلەرىنەن دە شىعارىلۋىن تالاپ ەتىپ وتىر. اسكەري كيىم-كەشەك ءبىرىنشى كەزەكتە ولارعا ەمەس، قىزىلاسكەرلەرگە بەرىلۋ كەرەك. «كەڭەس قۇرىلىسىندا ءبىزدىڭ ركپ باعدارلاماسى بويىنشا جول بەرۋگە بولمايتىن «چينوۆنيك گەنەرالدىعى» ۇدەپ بارادى. ال بۇنداي ءجايت قىزىلاسكەرلەر نارازىلىعىن كۇشەيتە تۇسۋدە... وكىلدەر سونداي گەنەرالدىقتىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە فۋرمانوۆ، شيگابۋتدينوۆ (سول كەزگى رەسمي قۇجاتتاردا وسىلاي جازىلعان، فۋرمانوۆتا جانە بەرگى ورىس باسىلىمدارىندا – شەگابۋتدينوۆ، قازاق باسىلىمدارىندا – شاگابۋتدينوۆ) جانە ەفيموۆتەردىڭ جاعىمسىز قىلىقتارىن اۋىزعا الدى. ولار وسوبيستەردى ەرتىپ، ءبارى بىرگە مەدەۋ شاتقالىنا ساۋىق-سەرۋەنگە شىققان ەكەن دە، سەيىل كەزىندە اربا-كولىكتەرىن قاۋساتىپ الىپتى. سونى «تەز جوندەپ بەرمەسەڭدەر – تۇتقىندايمىز» دەپ، قامال شەبەرلەرىنە قوقانلوققى جاساعان كورىنەدى... قالالىق كوميتەت ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسىندا ماسەلە: «وكىلدەردى تىڭداپ، جان-جاقتى سۇراستىرا كەلە، پارتيا ۇيىمىنىڭ ۆەرنىي كوميتەتى بىلاي دەپ تاپتى: قىزىلاسكەرلەردىڭ قامالعا شوعىرلانۋىنىڭ جانە باسشى ورگاندار مەن قىزىلاسكەرلەر اراسى ۋشىعۋىنىڭ سەبەبى – ارميا ءبولىمىنىڭ اسكەري كيىم-كەشەك الا الماۋىنان، سونداي-اق بيلىك باسىندا تۇرعان جەكەلەگەن تۇلعالار ارەكەتىنە – ولاردىڭ تورەشىلدىگىنە ريزا بولماۋشىلىقتان، ارمياعا ەكونوميكالىق جاعداي جونىندە اقپارات جەتپەي جاتاتىندىعىنان»، – دەپ قورىتىلدى. سوسىن، وسى تۇسىنىسپەۋشىلىكتى جان قيناماي رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن، قالكوم بوستاندىق ۇيىندە بىرلەسكەن جينالىس وتكىزۋگە، نارازىلىق سەبەبىنىڭ «دۇرىس تۇسىندىرىلمەۋى ىقتيمال جاعدايدىڭ الدىن الۋ ماقساتىمەن» – ماڭىزدى قىزمەت ورىندارىنا وكىلدەر جىبەرۋگە قاۋلى الدى.

گارنيزون ورنالاسقان قامالعا بارۋعا قۇرامىنا جەتى كوممۋنيست ەنگەن دەلەگاتسيا ءبولىندى، ىشىندە مامەت الەكپەروۆ، راحىمجان قۇسايىنوۆ، ابدوللا دەربىسالين سەكىلدى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى بار. (سوڭعىسى وبلىستىق مۇسىلماندار بيۋروسىنىڭ توراعاسى بولعان، مۇسبيۋرو تارقاتىلعاننان كەيىن، «بۇلىك» تۇسىندا – تۇركتسيك ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ ۋاكىلى-ءتىن). ولار ۆەرنىي گارنيزونىنىڭ ۋاقىتشا جاۋىنگەرلىك رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى مەن اسكەري بولىمدەر وكىلدەرىنىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىنە قاتىستى. بۇل جيىندا قىزىلاسكەرلەردىڭ تالاپتارى 12 باپقا ءبولىنىپ تۇجىرىمدالىپ، ولاردى وكىمەت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلەتىن جينالىستا بىرلەسىپ تالقىلاۋعا شەشىم قابىلداندى. تالاپتار قاتارىنا كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ كەمىستىكتەرىن بولدىرماۋ، اسكەردى جارامسىز ەلەمەنتتەردەن تازارتۋ سياقتى ماسەلەلەرمەن قاتار، كەڭەس كەڭسەلەرىن بۇقارادان الىستاتىپ بارا جاتقان ءفورماليزمدى جويۋ ماسەلەسى شىعارىلدى. «مەكەمەلەرگە كىرۋگە رۇقسات ەتۋدىڭ اقىماقتىق جۇيەسى ەنگىزىلگەن، مۇنداي سوراقىلىق ءتىپتى تساريزم كەزىندە دە بولعان ەمەس»، – دەپ دايەكتەدى ولار بۇل تالابىن. جانە: «كونستيتۋتسيا نەگىزىندە سايلاناتىن كەڭەس وكىمەتىن ۇيىمداستىرۋعا شۇعىل كىرىسۋ كەرەك». – دەپ، سايلانبالى بيلىك ورگاندارىن جاساۋ قاجەتتىگىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن بىرگە، نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر ايرىقشا ءبولىم مەن رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنالدىڭ ءىس-ارەكەت داعدىلارىنا قاتتى شۇيلىكتى. تالاپكەرلەر بۇل رەتتە: ولاردىڭ ۆەرنىي قالاسى مەن جەتىسۋ وبلىسىندا جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىس ءتۇرىن «سوۆەتتىك دەپ ايتۋعا بولمايدى»، ايرىقشا ءبولىمنىڭ كۇندەلىكتى ءىس-داعدىسىندا ەتەك العان «ىزدەۋ-تەرگەۋ ءتاسىلىن جويۋ قاجەت»، «رەۆتريبۋنالدىڭ جاۋاپقا تارتىلعاندارعا قولداناتىن (رەۆولۆەر وقپانىن قۇلاق-شەكەگە تىرەپ تۇرىپ جاۋاپ الۋ جانە ت.س.س.) قورقىتۋ ادىسىنە جول بەرمەۋ كەرەك» دەپ تۇجىرعان. قىزىلارمياشىلار، سونداي-اق، اتۋ جازاسىنا قارسى ەكەندىكتەرىن «اتۋ جويىلسىن» دەپ،  ارنايى باپتا كەلتە قايىرۋمەن شەگەلەيدى. «كۇيزەلگەن لەپسى جانە قاپال ۇيەزدەرىنە، باسقا دا ۇيەزدەرگە كومەك بەرۋگە باعىتتالعان ەڭ شەشىمتال شارالار قولعا الىنسىن» دەگەن سوزدەرمەن ايماق قامىن دا ويلايدى. «اۋزىنان اراق كەتپەيتىن، ءومىر جولى دا كۇدىككە تولى» ۆالۋيسكي سياقتى ماسكۇنەمدەردى وسوبيستەر قاتارىنان الاستاۋعا شاقىرادى. كوتەرگەن ماسەلەلەرىن پارتيا مەن وكىمەتتىڭ ءتيىستى وكىلدەرى بوستاندىق ۇيىندە باس قوساتىن وكىلەتتى ماجىلىستە اقىلداسىپ شەشىپ الامىز دەپ دامەلەنگەن «بۇلىكشىلەر» قابىلداعان قاۋلىلارىنىڭ ەكىنشى بابىنا وزدەرى ۇناتپاي، ەرەكشە سىناپ وتىرعان «ايرىقشا ءبولىم مەن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنالدى قارۋسىزداندىرۋدان ازىرگە باستارتا تۇرۋ كەرەك» دەپ جازدى.

تولقۋدىڭ العاشقى كۇنىنەن كوتەرىلگەن بۇل ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ۇزاماي ءدىلمار دا شەشەن باس ساياسي قىزمەتكەر فۋرمانوۆ ءوز قولىنا الدى. ناتيجەسىندە، بوستاندىق ۇيىندە 12 ماۋسىم كۇنى ساعات تورتتە بولادى دەپ كۇتىلگەن جينالىس وتپەيدى. ول كەيىن، «كوتەرىلىس» ءبىر وق شىعارماي باسىلعان سوڭ، اسكەريلەردىڭ ستسەناريى بويىنشا، سولاردىڭ قاتاڭ قاداعالاۋىمەن وتكىزىلەدى...

وقيعا كەزىندە ۆەرنىيدا بولعان جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە: «گارنيزون فۋرمانوۆقا قارسى شىقتى»، – دەپ كورسەتتى. 1920 جىلعى 17 ماۋسىمدا ورتالىققا جولداعان جەدەلحاتىندا جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكوم توراعاسى دا تەك گارنيزون تولقۋى جايىن ءسوز ەتكەن: «تاشكەنت. تۋرتسيك. كوپي: كرايكومۋ، تۋرككوميسسي، رەۆۆوەنسوۆەتۋ، وسوبومۋ وتدەلۋ. يسچەرپىۆايۋششيە سۆەدەنيا و پرويسشەدشەم ۆەرنوم ۆولنەني گارنيزونا پودروبنو سووبششۋ پيسمەننو پوچتوي بليجايشيە دني. پرەدسەميروبلۆوەنرەۆكوما يۋسۋپوۆ. 3678. 17 يۋنيا 1920 گ.»

«سوۆەت وكىمەتىنە قارسى جاساعان اقگۆاردياشىلار مەن بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلداردىڭ بۇلىگى» دەگەن سوۆەتتىك تاريحي اقپاراتتىڭ – تىم اسىرەلەنگەن، اسىرا سىلتەنگەن، بىراق فۋرمانوۆتىڭ الماتىداعى ارەكەتىن اقتايتىن بولشەۆيكتىك حاباردان تۋىنداعانى انىق. قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كوزقاراسىن بىلەمىز، وبلىستىق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ باعاسىن دا شامالاۋعا بولادى. قالا مەن وبلىستا بۇل كۇندەرى شىن بيلىك ازاماتتىق مەكەمەلەردەن سۋسىپ، اسكەري باسشىلىقتىڭ قولىنا وتكەنى ايقىن. وبلاسكەريرەۆكوم باسشىلىعىنا فۋرمانوۆتىڭ سەنىمسىزدىك كورسەتۋى «بۇلىككە» دەيىن-اق باستالعانىن جوعارىدا كوردىك. مۇنى قۋاتتايتىن، 1920 جىلعى 7 مامىردا 521-سانمەن تاشكەنتكە جىبەرىلگەن حات تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك فۋرمانوۆ كەڭسەسىنىڭ ارحيۆتە ساقتالعان قۇجاتتارى اراسىنان كەزىكتى.  «جۋرنال يسحودياششيح بۋماگ كانتسەلياري ۋپولنوموچەننوگو ر.ۆ.س. تۋركفرونتا....» اتتى تىركەۋ كىتابىندا: «تاشكەنت. پوتۋفك س رازياسنەنيەم سكولكو جالوۆانيا پولۋچاەت يۋسۋپوۆ» دەگەن سوزدەرمەن تۇركمايداننىڭ ساياسي بولىمىنە يۋسۋپوۆتىڭ جالاقىسىنىڭ مولشەرىن انىقتاۋدى سۇراعان جەدەلحات جىبەرىلگەنى جازىلعان. سونىمەن، فۋرمانوۆ الماتىداعى وبلاسكەريرەۆكوم توراعاسىنىڭ قانداي مولشەردە جالاقى الىپ جۇرگەنىن دە تاشكەنتتەن سۇراستىرادى. ءوزىنىڭ «بۇلىنشىلىك» رومانى مەن كۇندەلىكتەرىندەگى جازبالارىندا قاراعاندا – «سامارالىق جولداسىنىڭ» جەرگىلىكتى ادامدارمەن كەزدەسىپ سويلەسۋىنە دە ءشۇبالانا قاراعان. ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزگەنى اناۋ. سوندا، جەتىسۋداعى اسكەري بيلىك بۋىنىنىڭ وزىنە تىم شۇقشيۋى جۇيكەسىن ابدەن جۇقارتقاندىقتان،  يۋسۋپوۆ ورتالىققا – تۇركاتكومعا مىنانداي جەدەلحات جولدايدى: «تاشكەنت. تۋرتسيك. سلەدستۆيە كراينەگو نەرۆنوگو ناپرياجەنيا سۆيازاننوگو سلۋجبوي دني رەۆوليۋتسي نا وتۆەتستۆەننىح پوستاح سوۆەتسكوگو سترويتەلستۆا ۆىزۆاۆشەگو پولنوە راسسترويستۆو زدوروۆيا ي ۋپادوك سيل پروشۋ راسپورياجەنيا وب وسۆوبوجدەني مەنيا وت دولجنوستي پرەدسەميروبلۆوەنرەۆكوما س وتوزۆانيەم تاشكەنت تاك كاك وسنوۆاني ۆىشەيزلوجەننىح پريچين كاچەستۆە وتۆەتستۆەننوگو رابوتنيكا پولەزنىم بىت نە موگۋ. پرەدسەميروبلۆوەنرەۆكوما يۋسۋپوۆ. 3677. 17 يۋنيا 1920 گ.» بۇل تەلەگراممانىڭ گارنيزوننىڭ تولقۋى جايىندا تولىق مالىمەت بەرۋگە ۋادە ەتكەن جەدەلحاتپەن قوسا جولدانۋىنا قاراعاندا – «بۇلىك» تۇسىنداعى يۋسۋپوۆ پەن فۋرمانوۆ كوزقاراستارىنىڭ قايشىلىعى قايتا ۇيلەسپەس تۇسقا جەتكەن.

الماتىعا تۇركمايدان رۆس ۋاكىلىنىڭ سوڭىنان كەلگەن، العاشقى ۋاقىتتاردا قىزمەتىن تىكەلەي سونىڭ ساياساتىمەن سايكەستەندىرىپ اتقارعان جەتىسۋ وبلوقۋبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ – وقيعا كۋاگەرىنىڭ – ءدوپ باسىپ ايتقانىنا كۇمان جوق، ۆەرنىي گارنيزونى تۇركمايدان رەۆسوعىسكەڭەسىنىڭ ۋاكىلىنە قارسى بولدى. ول ورتالىق وكىلى بوپ ديۆيزيا اسكەري كەڭەسىن باسقارۋعا كەلگەلى جاقسارا قويماعان الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا جاۋىنگەرلەر اشىق نارازىلىق ءبىلدىردى. ازامات سوعىسى اياقتالىپ، بەيبىتشىلىك ورنادى-اۋ دەگەن شاقتا ۋاكىلدىڭ ولاردى تاعى دا مايدانعا – ءوز ەلىندە پارتيزاندىق سوعىسقا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان فەرعاناداعى باسماشىلارمەن شايقاسۋعا ايداعىسى كەلەتىنىنە كەلىسپەدى. الايدا فۋرمانوۆ، بولشەۆيزمنىڭ جەتىسۋداعى ەميسسارى، ءوزىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ايناسىنا بالايتىن. ول، كەلەسى ءبىر جاڭا ورىنعا اۋىسىپ كەتۋ ءساتىن توسىپ وتىرعان، جوعارىداعى اسكەري باسشىلىقتىڭ ءاردايىم قولداۋ تاباتىنىنا سەنىمى زور، رەۆوليۋتسيانىڭ كوشپەندى سولداتى فۋرمانوۆ، ءوزىن ەڭ بيىك شىندىقتى ومىرگە ەنگىزۋشى دەپ ءبىلدى. سوندىقتان دا قىزىلاسكەرلەردىڭ بەتىنە تىك قاراۋىن كونتررەۆوليۋتسيا ساناتىنا جاتقىزدى. سوندىقتان دا ۇلكەن ساياسات ماسەلەسىندە «ىمىراشىلدىق تانىتقان» قالالىق پارتيا ۇيىمىن تاراتىپ جىبەرۋگە قول جەتكىزدى. جالپى، فۋرمانوۆ وبلىس پەن قالاداعى باسشى قىزمەتتەردىڭ بارىنە ءوزىنىڭ ديۆيزيالاس اسكەريلەرى مەن باسقا دا سەنىمىنە يە بولعان سەرىكتەرىن قويۋدى قامتاماسىز ەتتى. 3-ءشى تۇركديۆيزيا جابدىقتاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى پوزدنىشەۆ يۋسۋپوۆتىڭ ورنىنا جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، ال ساياسي ءبولىم باستىعى كراۆچۋك بەكقاجەن قاشقىنباەۆتىڭ ورنىنا ورىنباسار-توراعا بولىپ شىعا كەلىپ، جەتىسۋلىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتۋعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ جاتتى...

اسكەريلەر مەن قالا جاتاقتارىنان الدەنەشە ونداعان ادام تۇرمەگە قامالدى. مايداندىق تريبۋنالدىڭ فونشتەين باسقارعان ەكى مۇشەسى بار القاسى (37-ءشى جىل «ۇشتىگى» وسىلاي باستاۋ السا كەرەك) تامىز ايىندا ەكى اپتا بويى 130-داي «ايىپكەردىڭ» ءىسىن قارادى. ىشتەرىندە 30 شاقتى مۇسىلمان جۇرتتارىنىڭ وكىلدەرى بار. نە كەرەك، قان توگىلمەگەن «بۇلىك» قان توگۋمەن قورىتىندىلاندى: اسكەري تريبۋنال 12 ادامدى اتۋ جازاسىنا كەستى، تاعى ءتورت كىسىنى اتىپ تاستاۋعا سىرتتاي ۇكىم شىعاردى، ونداعان جاندى ءار جاققا جەر اۋداردى. «ساياسي ساۋاتى جەتكىلىكسىز» بولعاندىقتان وقيعا مانىنە تەرەڭ بويلاي الماي، «قانتوگىستىڭ الدىن الۋ ماقساتىمەن» ارەكەت ەتكەن، تاشكەنتكە «بۇلىنشىلىكتى ءجاي عانا تۇسىنبەۋشىلىك رەتىندە باعالاپ، ابىرجىماۋعا ۇندەيتىن» تەلەگرامما سوققان روسسيا كوممۋنيستىك پارتياسى ۆەرنىي ۇيىمىنىڭ توراعاسى وزبەك جاربولوۆ سوت ۇيعارىمىمەن موسكۆاعا جىبەرىلدى...

اعىمداعى قۇجاتتاردىڭ كوپشىلىگىن وزىمەن الا كەتكەن دميتري فۋرمانوۆ بىرنەشە جىلدان كەيىن «بۇلىنشىلىك» اتتى  ايگىلى كىتابىن جازىپ شىعاردى. «بۇلىنشىلىك» اڭىزى جەتپىس جىل بويى حالقىمىزدىڭ الدەنەشە بۋىنىنا «پاتريوتتىق ءنار» بەرىپ كەلدى. سونى قايتا قارايتىن ۋاقىت جەتكەن ءتارىزدى. وسىناۋ داڭقتى بولشەۆيكتىڭ جەتىسۋلىقتارعا ءتورت ايدا سىڭىرگەن قىزمەتىنىڭ اقيقاتىن تەرەڭ زەرتتەۋگە الاتىن كەز كەلدى. بيىل اتالمىش بولشەۆيكتىك كلاسسيكا اۆتورىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل، ء بىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىر تولادى... 

بەيبىت قويشىباەۆ

 سۋرەتتەردە:

1. د. فۋرمانوۆتىڭ پورترەتى.

2. ديۆيزيا كومانديرى ۆ. چاپاەۆ (وڭ جاقتا), كوميسسارى د. فۋرمانوۆ، «چاپاەۆ» فيلمىنەن كەيىن كومانديرىمەن بىرگە اتى اڭىزعا اينالعان وردينارەتس «پەتكا» – چاپاەۆ تاپسىرمالارىن ورىنداۋشى پەتر يساەۆ ء(بىرىنشى قاتاردا سول جاقتا).

 3. د. فۋرمانوۆ پەن ونىڭ ايەلى ا. ستەشەنكو-فۋرمانوۆا.

4. الماتى قالاسى. د. فۋرمانوۆ اتىنداعى كوشە