جالعاسى. الدىڭعى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: 

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

وسىدان تۋرا بiر جىل وتكەن سوڭ، 1915 جىلى 13 اقپان كۇنi سەمەيدiڭ تاعى دا سول “پريكازچيكتەر كلۋبىندا” ۇلكەن ساۋىق كەشi ۇيىمداستىرىلدى. بۇل كەش جونiندە مۇحتاردىڭ ءوزi قايىم مۇحامەتحانوۆقا:

“ويىن-ساۋىقتىڭ باستى ماقساتى – قازاق ايەلدەرiنiڭ بەتiن اشىپ، مادەني-اعارتۋ جۇمىسىنا قاتىسۋعا باۋلۋ ەدi. وعان ءنازيفا حانىمنىڭ ءوزi ۇيتقى بولدى. كەش سوڭىندا بارلىق ويىنعا قاتىسۋشى جاس جiگiت، قىز-كەلiنشەك ءان سالىپ، تويتارقار ولەڭiن ايتىپ، ساۋىق كەشiن كوڭiلدi اياقتادى” – دەپ اڭگiمەلەپ بەرiپتi.

بۇل كەش تۋرالى حابارلار “قازاق” گازەتi مەن “ايقاپ” جۋرنالىندا باسىلدى. ماقالالاردىڭ جالپى ۇزىن-ىرعاسى ۇقساس بولعانىمەن دە، iشiنارا وزگەشەلiكتەر بار. ءاربiر دەرەكتiڭ قۇنى قىمبات. سوندىقتان دا بiز وسى ەكi باسىلىمداعى مالiمەتتەردi جارىستىرا وتىرىپ بەرۋدi لايىق كوردiك. ونىڭ ۇستiنە ەكi باسىلىمعا دا ماقالا بەرۋشi بiر ادام. “م.م.” دەپ قول قويۋشى – مۇستاقىم مالدىباەۆ. كەزiندە قازاق زيالىلارىنىڭ iشiندەگi ۇلتجاندىلىعىمەن اتى شىققان ادام. جەكەلەگەن جيناقتارى دا بار. اتاقتى ءمادي ءباپيۇلىنىڭ جان دوسى، ءمادي وسى مۇستاحىمدى قارقارالىداعى تۇرمەدەن قۇتقارامىن دەپ ءجۇرىپ كەيىن وققا ۇشتى. مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ قۇراستىرعان “ابايدى وقى، تاڭىرقا...” اتتى جيناقتا باسپانىڭ قاتەلiگiنەن بۇل ماقالا ءنازيفا قۇلجانوۆاعا تەلiنiپ كەتiپتi. مۇحتاردىڭ ءوزi قاتىسقان سول كەشتi تولىق كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ ءۇشiن ءار دەرەككە كەزەك-كەزەك جۇگiنە وتىرىپ، وقىرمانعا تولىق ماعلۇمات بەرۋگە تىرىستىق.

“قازاق ادەبيەتi كەشiنiڭ” نەگiزگi ماقساتى – “قازاقتىڭ جاس تالاپكەرلەرiنiڭ ىجديhاتىمەن مۇسىلمان اتىنان جارالىلارعا دەپ اشىلعان ناۋقاسحاناعا hام قازاق مۇقتاج وقۋشىلارىنىڭ پايداسىنا” قارجى جيناۋ. دەمەك، قايىرىمدىلىق كەشi. مۇستاقىم مالدىباەۆ ساۋىق كەشiندەگi وقيعانى بىلاي باياندايدى:

“كەش باستالاردا، ساعات سەگiز جارىمدا رايىمجان مارسەكوۆ شىعىپ قازاق ادەبيەتi تۋراسىندا بiراز سويلەدi. (رايىمجان مىرزانىڭ ءسوزi 112 hام 113-نشi نومiردە باسىلدى). ونان سوڭ نۇرعالي مىرزا قۇلجانوۆ شىعىپ اقساقالداردان، قاجىلاردان عافۋ ءوتiندi. الدىڭىزعا كەلiپ ولەڭ ايتاتىن كەلiندەرiڭiزدi ايىپقا بۇيىرماسسىزدار، يگi جۇمىس ءۇشiن iستەلگەن كەش قوي دەپ جانە دە سارا قىز بەن بiرجان سالدىڭ ءجونiن ايتتى” (“قازاق”، 1915 جىل، 28 ناۋرىز.).

“ويناۋشىلار قازاقتىڭ وقىعان جاستارى، وقىعان ايەلدەرi ەدi. ويىن ءتورت بولiمگە ءبولiنiپ، باستاپقىدا قازاقتىڭ ساۋىقشىل، ولەڭشi, ءانشi اقىندارى، ەسكi كەمەڭگەر بيلەردiڭ شەشەندiگi, ءار ءتۇرلi سوزدەرمەن تاقپاقتاپ، ولەڭدەتiپ ايتىلدى. ءسوز ۇستالىعى، بۇرىنعى قالىپتا ساۋىق قىلۋ، ءان سالۋ، دومبىرامەن كۇي تارتۋلاردىڭ ەڭ سۇيكiمدi نارسە، جان ازىعى ەكەنi تۋراسىندا، سوڭىراق زاماندا ەل iشiندە قوجا، مولدالار كوبەيiپ، بۇل ساۋىقتاردى وبال، كۇنا دەپ حالىقتىڭ كوڭiلiن قايتارۋ، بەرتiن كەزدە ىبىراي التىنسارين، اسiرەسە، اباي قۇنانباەۆ سىقىلدى كەمەڭگەر اقىندار شىعۋى، ولاردىڭ ولەڭ انiنە جان كiرگiزiپ، ءوڭ بەرۋi, ۇلتتىق اۋەزiن ساقتاۋىن، جوعارىلاۋى جالعىز ادەبيەتتiڭ ارقاسىندا عانا بولۋى تۇعىسىندا دوكلاد وقىلدى. دوكلاد ۇزىن جازىلىپ، مىسال ءۇشiن بۇرىنعى اقىندار، داhير (كوسەم) بيلەردiڭ ولەڭدەرi دە ايتىلىپ ءوتتi” (“ايقاپ”، № 5, 1915 جىل).

بۇدان كەيiن “بiرجان-سارا” ايتىسىنان كوركەم كورiنiس كورسەتiلدi.

“پەردە اشىلىسىمەن-اق الاڭنىڭ وڭ جاعىنان باسىندا شوقپارداي ۇكi تاققان قۇندىز بورiك، ۇستiندە جiبەك شاپان، بەلiندە كۇدەرi بەلبەۋ، قولدا ۇكiلi دومبىرا، قاسىندا ءتورت-بەس بوزبالاسىمەن اسەمدەنiپ ءان سالىپ بiرجان شىعا كەلدi.” (“قازاق”).

“بiرجاننىڭ سالدارشا كيiنگەن بەس جولداسى دا جانىندا تۇردى.

                بۇل ۇيدە سارا بار ما ، شىقسىن بەرi,

                Iزدەگەن كەلiپ تۇرمىن بiرجان سەرi.

                جولىقپاي ءسوزi وكتەمگە جۇرگەن شىعار،

                ۇيiندە تۇرىسبەكتiڭ ولەر جەرi, – 

 

دەپ شىرقاعان بiرجان داۋسىن ەستiگەن، قاسىندا جەتi-سەگiز قىزدارى بار، بۇرالا باسىپ، سىقىلداپ سارا شىقتى. ۇستiندە وقالى قىزىل قامزول، اتلاس شاپانىن يىعىنا جامىلىپ، ءبۇتiن دۇنيەنi بiر تىرناعىنا تەڭگەرمەي كەلە جاتقان سەرi قىز سارا ەكەنiن كورگەن جەردە-اق اركiم بiلدi. ەكi نوكەر ساحنانىڭ ەكi جاعىنا وتىرىپ كەزەك-كەزەك ءان شىرقاپ ايتىستى. بiرجان-سارانىڭ ولەڭiن ءبارiن ايتىپ بiتiرۋ حالىقتى جالىقتىرار دەپ قىسقارتىپ ايتىلدى (“ايقاپ”).

بۇل كورiنiستi مۇحتاردىڭ ەرەكشە ىنتىعا كورۋi زاڭدى دا ەدi. سەبەبi, ساحنادا بiرجان بوپ ونەر كورسەتiپ تۇرعان جاس جiگiت ونىڭ دوسى ءارi ساباقتاسى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ بولاتىن. قاشان اجال وعى ايىرعانشا ۇزiلمەگەن قوس دانىشپاننىڭ جاستىق سىرى دا، جۇرەك جىرى دا ورتاق ەدi.

“سارا قىز بولعان – تۇرار حانىم قوزىباعاروۆ جاماعاتى ەدi, بۇ كiسi ولەڭدi انىق ايتىپ، ءسوزiن سالماقپەن سويلەپ، ءسوز اياعىندا بiر ءتۇرلi انمەن باياۋلاتىپ، اقىرىنداتىپ كەلiپ، سوڭعى جاعىندا كوتەرiپ سالعاندا، جيىلعان حالىق ءسۇيiنگەننiڭ بەلگiسiن ءۇستi-ءۇستiنە قول شاپالاقتاپ بiلگiزدi. بiرجان بولعان سەميناريادا وقيتىن شاكiرت ءجۇسiپبەك مىرزا ايماۋىتوۆ – بiرجاننىڭ ولەڭiن ءوزiندەي بولىپ-اق ايتتى. بۇلاردىڭ شىققان ءتۇرi, وتىرىپ ولەڭ ايتقان ءالپi جيىلعان جۇرتقا بiرجان سال مەن سارانىڭ وزدەرi وتىرىپ ايتقانداي-اق كورiنەدi” (“قازاق”).

“ەكiنشi ويىندا ءنازيفا قۇلجانوۆا ىبىراي التىنساريننiڭ جازدى سۋرەتتەگەن ءسوزiن سويلەدi. ءانشi الماعامبەت “ىرعاقتى”، “تاتيانا”، “جارق ەتپەس” دەگەن اندەردi دومبىراعا قوسىپ ايتتى. ەكi دومبىرا بiر ماندولينانى قوسىپ، ۇلت كۇيiن تارتتى. ت.جومارتباەۆ، ءا.ساتباەۆ، م.مالدىباەۆ دەكلاماتسيا وقىدى. 2-ءبولiمنiڭ اياعىندا 12 جاسار قايىقباي دەگەن بالا ءان سالدى. تۇيەنiڭ وركەشiندەي كiشكەنە قايىقباي ساحناعا شىعىپ، بiراز دومبىراسىن كۇيلەپ الىپ “اريداش-اي” دەگەن ءان شىرقاعاندا، كوزiمنەن جاس قالاي شىققانىن دا بiلمەي قالدىم. ورىندىققا وتىرعاندا اياعى جەرگە جەتپەگەن قايىقباي بالانىڭ داۋسى شىققاندا ءبۇتiن حالىق دەمiن iشiنە تارتىپ تىڭداپ تۇردى. قۇداي بiلەدi, تاس جۇرەكتi كiسi بولسا دا وسى بالانىڭ داۋسىنا قورعاسىنداي بالقىپ، جۇيەسi بiر بوساعان شىعار-اۋ...

ورىستىڭ شالياپين دەيتiن ءانشiسi بار ەدi. سارتتا جالشىلىقتا جۇرگەن قايىقباي ۇلگi كورسە، ەشكiمنەن كەم بولماس ەدi-اۋ، اتتەڭ كەدەيلiك-اي! ءانشiلەردiڭ جۇيە بوساتاتىن داۋسى گ.پ.پوتانين جارىقتىقتىڭ: “ون جىلدان سوڭ قازاق ءانشiسi پاتشانىڭ سارايىندا ولەڭ ايتادى” – دەگەن ءسوزiن ەسiمە ءتۇسiردi.

3-ءبولiمدە جاناق اقىن مەن بالا ايتىسى (كورسەتىلدى). جاناقتىڭ رولiن – ءالماعامبەت، بالانىڭ رولiن - عابدiلحاميت ىبىراي التىنسارين بالاسى اتقاردى. تاعى دا دەكلاماتسيا وقىلدى، ءانشi قالي بەكبەرگەن بالاسى نەشە ءتۇرلi انگە سالدى. مۇنىڭ داۋسىن جۇرت قاتتى ۇناتتى.

4-ءبولiمدە جيۆوي كارتينا بولدى. اۋەلi باسىنا قالقان، ءۇستiنە تەمiر ساۋىت كيiپ، قولىنا ايبالتا، نايزا ۇستاعان قازاقتىڭ باتىرى كورiنەدi. باتىر بولعان جiگiت قوزعالماي تۇرعاندىقتان، جۇرت جانسىز نارسە ەكەن دەپ قالىپتى. ورال، تورعاي، جەتiسۋ، سەمەي وبلىسىنداعى قازاقتىڭ كەلiنشەكتەرi ءوز فورماسىندا شىعىپ, جۇرتقا ءتاجiم ەتiپ كورiندi. كارتينادان سوڭ ساحنانىڭ بiر جاعىنا – قىز-كەلiنشەكتەر، ەكiنشi جاعىنا – بوزبالالار وتىرىپ، كەزەكپە-كەزەك قوسىلىپ ءان سالدى. ءسويتiپ توي سىقىلدى بولىپ تارقالدى. ويىن ءوزi كوڭiلدi, قىزىقتى بولدى” (“ايقاپ”).

وسى ادەبي كەشتە قازاقتان شىققان كوپەستەر مەن بايلاردىڭ دا “توسىن مiنەزi” بايقالدى. سەمەيدەگi مادەني-اعارتۋ iسiنە ەرەكشە ۇلەس قوسقان، “الاشوردانىڭ” قۇرىلۋىنا تiكەلەي قارجىلاي كومەك كورسەتكەن قاراجان سياقتى جانداردىڭ ۇلتى ءۇشiن كۇيiپ-جانىپ جۇرگەندiگi تۋرالى دا مالiمەت بەرەدi. قاراجان كوپەستi مۇحتار دا وتە جاقسى بiلگەن جانە ونىڭ ءۇي-iشiمەن ارالاسىپ تۇرعان. ونىڭ iنiسi ايماعامبەتتiڭ اۋىلىنداعى وقيعانى كەيiن “تۇنگi سارىن” پەساسىنا ارقاۋ ەتتi.

“بۇل كەش جالعىز قازاقتارعا ەمەس، بارشا كەلگەن ادامدارعا بiر ءتۇرلi كوڭiلدi كورiنگەن. ورىستار بولسىن، نوعاي باۋىرلارىمىز بولسىن، بiز ادەبيەت كەشiنiڭ مۇنداي قىزىقتى بولىپ شىققانىن بiلمەيمiز دەستi. جۇرتتىڭ كوپكە دەيiن سويلەگەن اڭگiمەسi وسى ويىن بولدى. بارماي قالعاندارى قاتتى وكiنiشتە بولىپ، ەندi وسىنداي ويىن قاشان بولار ەكەن دەگەندەر دە كوپ.

ويىننان جينالعان اقشا 817 سوم بولدى. شىعىن 277 سوم. مۇنىڭ ۇستiنە قادiرمەندi اقساقالىمىز جاقيا قاجى بەيسەكوۆ جاستارىمىزدىڭ العاشقى تالاپ ەتكەن جولى ەدi عوي، بiز كوتەرمەگەندە كiم كوتەرەدi دەپ 100 سوم سىي قىلدى. بارلىعى 917 سوم بولدى. ساف پايدا 640 سوم.

بۇل ويىن iستەگەندە كiشكەنە عانا بiر كەش بولا ما دەپ ويلاپ iستەلسە دە، قازاقتىڭ جاقسىلارى، اقساقالدارى، قاجىلارى – ءبارi جاستارمەن ىنتىماعىن بiرiكتiرiپ، قىزمەتتەرiن اياماي قىلىپ، جۇرتتىڭ جيىلۋى ويلاعاننان ارتىق بولىپ، وتىراتىن ورىن جەتپەي، كلۋبتىڭ iشi تۇرەگەلiپ تۇرعان حالىققا سىيماي كەتتi. بيلەت ساتۋعا قاتتى جاhات ايتىپ، كەرەكتi نارسەلەردi تاپقىزىپ بەرۋ تۋراسىندا hام ويىنعا قۇرمەتتi حانىمداردىڭ كەلۋiنە سەبەپشi بولىپ كوپ قىزمەت كورسەتكەن قاراجان باي بولدى. بۇعان شەيiن جاقسىلارىمىز بەن قاريالارىمىز بiر بولەك، جاستارىمىز بiر بولەك جiكتەنiپ ءجۇرۋشi ەدi. ەندi بۇلاردىڭ ىنتىماعى، بiرiگۋiنiڭ باسى وسى بولار دەپ ءۇمiت ەتiپ، قۋانىش قىلامىز hام ۇلتىنا قىزمەت ەتەرلiك جاقيا قاجىداي اقساقالدارىمىز، قاراجان بايداي مىرزالارىمىز كوبەيۋiنە تiلەۋلەسپiز” (“قازاق”).

بۇل ماقالا جونiندە جانە سول ساۋىق كەش تۋرالى بۇدان ارتىق ايتۋدىڭ قاجەتi دە شامالى. كەش – ءوز ماقساتىن تولىق ورىنداپ شىققان. ويىن تۋرالى وسىنداي ماقالا ورىس تiلiندە، تومسكi قالاسىندا شىعاتىن “سيبيرسكايا جيزن” گازەتiنiڭ 1915 جىلعى № 52 سانىندا دا باسىلعان. ال، وسى ويىن-ساۋىققا كەلەتiن بولساق، ونىڭ انىق-قانىعىن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ “سەمەي تەاترىنىڭ تاريحى” اتتى ماقالاسىنان بiلەمiز.

(جالعاسى بار)

Abai.kz