2016 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە، الماتى قالاسىنداعى اباي داڭعىلى مەن اۋەزوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ورىن العان ۇساق زاڭ بۇزۋشىلىعى تۋرالى قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ عالامتور پورتالىنا حابار بەردىم. ءالى كۇنگە دەيىن ەشبىر جاۋاپ قايتارىلماعان. بۇنداي مەرزىم ىشىندە، كادىمگى مينيستر تۇگىل ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ينتەرنەت-پاراعى قانداي بولسا دا جاۋاپ بەرەر ەدى. وسىعان وراي، ءتىلى اششى «ساياحات» اۋە كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير كۋروپاتەنكونىڭ تىكباقاي سوزدەرىن ەرىكسىز ەسكە الامىن. ءبىر كۇنى، اعالىق وسيەتى رەتىندە ۆلاديمير ۆاسيلەۆيچ ماعان زەكي جازدادى: «ۋادەسىندە تۇرعان مەنتتى قايدان كوردىڭ؟!» راسىندا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسال بايانى جوق «ادىلەت» نوكەرلەرىنىڭ بەرەكەسىزدىگىن تاعى ءبىر رەت اشكەرەلەپ وتىر.

سوناۋ 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا، «حابار» تەلەارناسىنىڭ «جەتپىس جەتى كۇن» ءازىل-سىقاق باعدارلاماسى ميليتسيونەرلەردى مازاقتاپ، ولاردىڭ باس مەكەمەسىن «ىشكىشتەر مينيسترلىگى» دەپ اتادى. ارينە، قازىرگى تاڭدا ورتالىق تەلەديداردىڭ ارتىستەرى ءدال وسىنداي وتكىر قالجىڭداردى ايتۋعا باتا المايدى. سەبەبى، اتالعان مينيسترلىك ەكسترەميزم جەلەۋىمەن ەركىنسىپ كەتكەن تەلەارنانى جاپقىزىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. ءيا، بۇگىنگى تاڭدا دا پاتشالىق وحرانكانىڭ، گۋلاگ-تىڭ ءىزباسارلارى داۋىرلەپ تۇر. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، سوڭعى ەكى-ءۇش جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارىندا بىرنەشە كادرلىق، جۇيەلىك وزگەرىستەر ورىن الدى: باس پروكۋرورى اۋىستى، پرەزيدەنت كۇزەتشىلەرىنىڭ باستىعى مەن وسى مەكەمەنىڭ دارەجەسى وزگەردى، ۇرەي تۋعىزاتىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دە توراعاسى ەكى رەت اۋىستى... ال، كەزىندە «ىشكىشتەر مينيسترلىگى» رەتىندە اجۋالانعان ميليتسيونەرلەردىڭ ورداسى تاسقامال بەكىنىستەي مىزعىماس تۇر. ول ول ما، ادۋىندى ء«تارتىپ» ساقشىلارى توتەنشە جاعداي مينيسترلىگىن دە ءوز قۇرامىنا كىرگىزدى. ايتەۋىر، ەگەر اقىر سوڭىندا ولاردىڭ اراسىنان كيرگيز-كايساكتاردىڭ سورىنا تۋعان قازاقستاندىق پينوچەت شىقسا، تاڭ قالماڭىز.

وسى ويدى ءارى قاراي وربىتسەك، كەلەسى تۇجىرىمعا كەلمەكپىز: پرەزيدەنتتەن كەيىن ەلىمىزدەگى ەكىنشى ادام – باس ميليتسيونەر. كەلەسى سىلتەمەگە http://bit.ly/2coNAfv سۇيەنسەك، 2014 جىلدىڭ 10 قاڭتارىنان باستاپ ء«تارتىپ» ساقشىلارىنىڭ سانى 152 184 قىزمەتكەرگە جەتتى. ولاردىڭ سانى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن بەس ەسە كوپ، ال قورعانىس مينيسترلىگى ساربازداردىڭ سانى بويىنشا ميليتسيونەرلەردەن ەكى جارىم ەسە كەم بوپ شىقتى. ارينە، حالىقتىڭ سانى كىشىگىرىمدەۋ قازاقستان سياقتى مەملەكەت ءۇشىن شامادان تىس كەتكەن ميليتسيونەرلەردىڭ كولەمى – وتە اۋىر تيەدى. مىسالى، 1938 جىلى كسرو تارىزدەس الىپ يمپەرياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن نكۆد جاساقتارىنىڭ سانى نەبارى 280 826 قىزمەتكەرلەرىنە جەتتى – http://bdsa.ru/ورگانيزاتسيا-ارمي/1411-1084  ولاردىڭ قاتارىنا، سول كەزدەگى 190 ميلليون تۇرعىندارى بار كسرو-نىڭ بۇكىل شەكاراشىلارى مەن ىشكى اسكەرلەرى كىردى. وعان قوسا، قازاقستاندىق ميليتسيونەرلەردىڭ حالىق كوتەرىلىستەرىمەن كۇرەسۋدىڭ ناقتى تاجىريبەسى بارشىلىق: شاڭىراق، جاڭاوزەن...

ال، قازاقستاندىق ويىنشىق قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى شەكتەۋلى. قازاقتىڭ وگنەۋپورنىي ەلدى مەكەنى 2005 جىلى رەسەيدىڭ قۇراماسىنا وتكەندە، ءبىزدىڭ اسكەريلەردىڭ تاراپىنان سولتۇستىك وزبىر كورشىمىزدىڭ باعىتىنا بىردە-ءبىر وق اتىلمادى. بالقاش كولىنىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان ورىس راديولوكاتسيالىق ستانتسياسىنا كەز كەلگەن قازاق ازاماتىنىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىنعان. ەگەر اقش پەن رەسەي اراسىندا تولىققاندى سوعىس باستالسا، الگى بالقاش رلس-ءى امەريكاندىق اتوم بومبالارى ءۇشىن باستى نىسانالاردىڭ ءبىرى سانالادى. دەمەك، بەيبىت ەلىمىز اگرەسسور كورشىمىزدىڭ ەسۋاس سىرتقى ساياساتىنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. مىنە، ءبىزدىڭ ساربازسىماقتارىمىزدىڭ مۇشكىل جاعدايى وسىنداي. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دە جالپى دارەجەسى توق ەتەرلىك دەۋگە اۋزىم بارمايدى. نەگىزگى تابيعي بايلىقتارىمىز، ءتيىمدى وندىرىستەرىمىز شەتەلدەردىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. شەكارامىز ناركوترافيك ءۇشىن تولىعىمەن اشىلعان. قايداعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى، مەملەكەتتىك قۇپيالاردى ايتاسىز؟!     

ءجا، استاناداعى ميليتسيونەر جاندارالدارى تۇگىل جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى ء«تارتىپ» ساقشىلارى قۇتىرىپ تۇر. مىسالى، الماتىداعى اۋداندىق ىشكى ىستەر باسقارمالارى قاتاڭ تۇردە كۇزەتىلەدى. قاراپايىم ادام ءۇشىن الگى باسقارمالارعا كىرۋدىڭ ءوزى مۇڭ. بۇل، ارينە، بارىپ تۇرعان باسسىزدىق. ويتكەنى، اۋداندىق ىشكى ىسكەر باسقارماسى – قۇپيالى اسكەري بازا ەمەس. ول قوعامعا قىزمەت كورسەتۋى ءۇشىن ارنالعان ۇيىم. اۆتوماتى، تاپانشاسى بار قاتىگەز ميليتسيونەرلەر قورعايتىن بۇنداي باسقارمالار نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ كومەنداتۋراسىن ەلەستەتەدى. ارينە، گيتلەرشىل جەندەتتەر بەلورۋس، ۋكراين پارتيزاندارىنان سەسكەنىپ، ءوز وككۋپاتسيالىق مەكەمەلەرىن قاتاڭ تۇردە كۇزەتتى. بىراق، الماتىلىق ميليتسيونەرلەر قانداي پارتيزانداردان ۇرەيلەنەدى؟ بۇقارا حالىق ءتىپتى تراۆماتيكالىق قارۋ-جاراقتى يەلەنۋگە قۇقىلى ەمەس.

قازاقتىڭ كورنەكتى كاسىپكەرلەرى دە ء«تارتىپ» ساقشىلارىنىڭ ارەكەتتەرىنە ءوز نارازىلىعىن تانىتادى. ماسەلەن، 2009 جىلدىڭ باسىندا كوپىر سالۋشىسى الەكساندر ريازانوۆ ناشانىڭ سالدارىنان قازا تاپقان بالاسى ۆالەنتيننىڭ اسىن بەردى. قارالى جيىننىڭ الدىندا ءسوز سويلەگەن الەكساندر ۆلاديميروۆيچ اشىقتان-اشىق بىلاي دەدى: «ميليتسيونەرلەر ءبىر قولىمەن ناشامەن كۇرەسەدى، ەكىنشى قولىمەن ونى تاراتادى». تۇرىك مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ۇلتى ءازىربايجان ساۋداگەر زياتدين يسميحانۇلى قاسانوۆ قازاق جەرىندە اپيىن قاپقانىنا تۇسكەن جاس قانداستارىنىڭ مۇشكىل ءحالىن بىلاي سيپاتتادى: ء«بىز وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزعا ناشاقورلىقتىڭ كەسىرى تۋرالى ۇنەمى ايتامىز. الايدا، كەيبىر ناشاقور بوزداقتارىمىز وسى قىلمىستىق ادەت ءۇشىن قاماۋعا الىنسا، پىسىقاي ميليتسيونەرلەر تۇرمەنىڭ وزىندە بيشارا ناشاقورلارعا اپيىندى تۇراقتى تۇردە تاسىمالدايدى».

حالقىمىزدىڭ زاڭدى تالاپتارىنان تۋىلعان الماتىداعى بەيبىت شەرۋلەردى شەتەل دوكەيلەرىنىڭ مۇددەلەرىن قىزعىشتاي قوريتىن ء«تارتىپ» ساقشىلارى اياماي جانشىپ تاستادى. ءتىپتى، ءوز ساياسي ۇستانىمىن ايتقىسى كەلەتىن قاتارداعى قازاق كەمپىرى مەن جارىمجان ەر ازاماتىن بىلق ەتپەي تۇتقىندادى «قىتاي پوليتسياسى»: http://www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia6000.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20160922%2F133406.mp4 قازاقستاندىق پوليتسيانىڭ سانا-سەزىمى ءوستى. پوگون كيگەن قازاقستاندىقتار ماسكەۋلىك اعالارىنىڭ سەنىمىنەن شىعۋدا.  اتاپ ايتقاندا، كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىن پاتشالىق رەسەيدىڭ ءتول جاساقتارى جانشىپ تاستادى. جەلتوقسان جاستارىن دا وزگە جۇرتتىڭ جاساۋىلدارى رەتكە كەلتىردى. ەندى، قازاقستاندىق قارا يۆاندار ەرلەدى! شاڭىراق قاقتىعىسى، جاڭاوزەن قانتوگىسى بارىسىندا سولتۇستىكتەگى اعالارىن مازالاماي، لاعىپ كەتكەن كيرگيز-كايساكتاردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. مىنە، "ىشكىشتەر مينيسترلىگى" يمپورت الماستىرۋ باعدارلاماسىن وزىنشە ورىنداپ، وتاندىق «ادىلەت» وندىرۋشىلەرىنە ارتىقشىلىق بەردى.  

لاڭكەستىك ارەكەتتەر، سوعىستاعى جارىلىستاردان كەم تۇسپەيتىن ورتتەر الماتىدا جيىلەپ ورىن الادى. اتاپ ايتقاندا، 2016 جىلدىڭ 10 مامىرىندا «يۋبيلەينىي» دۇكەنى ءتىلسىز جاۋدىڭ قاتەرىنە دۋشار بولدى. 2016 جىلدىڭ 13 تامىزىندا ء«ۇش قوڭىر» بازارى ورتكە شالىندى. سالدەن سوڭ، 18 تامىزدا «ولجا» بازارى جانىپ كەتتى. ءبىر قىزىعى، اتالعان مەكەمەلەر تاۋلىك بويى بەينەباقىلاۋ استىندا. كۇنى-ءتۇنى قارۋلانعان كۇزەتشىلەر وسى ساۋدا نۇكتەلەرىن قورعاۋدا. "ىشكىشتەر مينيسترلىگىنىڭ" اياسىندا ءورت ءسوندىرۋ ينسپەكتسياسى ولاردى تۇراقتى تۇردە تەكسەرەدى. ارينە، بۇنداي جاعدايدا كەزدەيسوق ءورت پايدا بولماس. وسىنداي ورتتەر كاسىبي قىلمىسكەرلەردىڭ كەسىرىنەن ورىن الادى. مۇمكىن، ۇرى يەلەرى جىمقىرىلعان مۇلىگىنىڭ ايعاقتارىن جاسىرۋى ءۇشىن ءورت سالدى. الدە، ولاردىڭ باسەكەلەستەرى وسى ساۋدا ۇيىمدارىنا قىزعانىپ، زيان كەلتىردى. كىم ءبىلسىن... الايدا، ايدان انىق جولسىزدىقتاردىڭ قوڭسىعان ءيىسى جەمقور ء«تارتىپ» ساقشىلارىنىڭ مۇرنىنا بارمايدى. 

قىلمىستىق ىستەر اۋكتسيون سياقتى، كۇناسىز ءسابيدىڭ ءمايىتى دە ساۋداعا تۇسەدى. بىلتىر، 20 مامىر كۇنى دجيپكە مىنگەن باي قاتىن الماتىداعى بالاباقشاداعى بەس جاسار قىزدى ءولتىردى. اۋىر جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋ ءۇشىن الگى ۇرعاشى قاتەرلى ىسىككە شالدىققان كەدەيلەۋ ايەلدىڭ قالتاسىن تىعىنداپ،  وسى پاقىردى ءوز ورنىنا ۇسىندى. قازا تاپقان پەرىشتەنىڭ اكە-شەشەسى مىناداي وزگەرىسكە قارسىلىق تانىتپادى. جىلپوس ادۆوكاتتار، جىرىندى تەرگەۋشىلەر، پاراقور قازى-بيلەر دە قولى اشىق جۇرگىزۋشى-قاتىننىڭ  مارتتىگىنە ءماز بولدى. «جازمىشتان وزمىش جوق» دەمەكشى، جازىم بولعان قىزدى قايتەسىز؟ شۇكىرشىلىك، ەلىمىزدە نە كوپ، شۇلدىرلەگەن بالاقايلار كوپ. ال، ءدال وسىنداي مايلى شەلپەك داۋ-دامايلارى سيرەك كەزدەسەدى. داعدارىس كەزىندە پايدا تابۋدىڭ جولدارى تارىلىپ كەتتى. ءار جاعدايدى ءمۇلت جىبەرمەۋ كەرەك.

اتام قازاق ايتقانداي: «قارابەت مەنت قاپتاسا، سارى الماس اكەڭدەي كورىنەدى». شىنتۋايتقا كەلگەندە، توقسانىنشى جىلداردىڭ بوپسالاۋشىلارى (رەكەتيرلەرى) قوماعاي ء«تارتىپ» ساقشىلارىنا قاراعاندا، الدەقايدا ءادىل بولعان ەدى. ولار كوبىنەسە جىلپوس الىپساتارلاردىڭ ارام تابىسىن جەدى. ءوز كەزەگىندە، جۇگەنسىز كەتكەن ميليتسيونەرلەر ءبىزدىڭ قوعامىزدى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن قاناپ تۇر. بۇنداي وردالى جىلاندى جەڭۋى ءۇشىن قوعامدىق، پارلامەنتتىك باقىلاۋدىڭ مارتەبەسىن جوعارلاتۋ كەرەك. كوپ جاعدايلاردا، پاراقور ء«تارتىپ» ساقشىلارىنىڭ ورنىنا حالىق جاساقشىلارى ەل تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتە الادى. مىسالى، رەسەيدەگى جول ءجۇرۋ زاڭسىزدىقتارمەن كۇرەسەتىن «ستوپحام» قوعامدىق ۇيىمى ءبىز ءۇشىن ۇلگى ەتەتىن وڭ قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ قالالارىمىزدى باسىپ العان تىيۋسىز جۇرگىزۋشىلەر ءتىپتى جاياۋ ادامدارعا ارنالعان تروتۋارلاردان تابىلادى. ەرىگىپ كەتكەن ميليتسيونەرلەر بۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردى جويۋعا اسىعار ەمەس. مولدوۆا، شۆەيتساريا، ەستونيا، يزرايل، اقش سەكىلدى ەركىن ەلدەردەن ۇلگى الىپ، قاراپايىم حالقىمىزدى قارۋ-جاراقپەن جاساقتاۋعا ءتيىسپىز. قارۋلانعان حالىق – ناعىز ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ باستى كومەكشىسى!

ارينە، ءوز باسىم بۇكىل ميليتسيونەرلەردى قارالاۋدان اۋلاقپىن. ولاردىڭ اراسىندا دا شىن مانىندەگى قارا مارجاندار بارشىلىق. ماسەلەن، 2004 جىلى «كۇزەت» مەكەمەسى كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى تالعات ۋاحيتۇلى ماعان قول ۇشىن بەردى. 2008 جىلى، الماتى قالاسىنىڭ ءىىد-ءنىڭ باستىعى ەرلان زامانبەكۇلى تۇرعىمباەۆ شيەلەنىسكەن جاعدايىمنىڭ دۇرىس شەشىمىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. مىنە، وسىنداي وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن قىزمەتكەرلەردى تاڭداپ، گۇرجىستاننىڭ مانەرىنە زاڭ مەن قوعامعا بەرىلگەن ىقشامدى ءارى كاسىبي جاساقتى قۇرۋىمىز اۋاداي قاجەت.   

دانيار ناۋرىز    

Abai.kz