مەنىڭ اجەم – ۇزىن قىپشاق بەگىمبەت رۋىنىڭ قىزى. قازىرگى امانگەلدى اۋدانىنىڭ ۇرپەك اۋىلىندا تۋعان. اكەسى مولدابەك پەن اناسى دامەتكەننىڭ قۇدايدان مويىندارىنا بۇرشاق سالىپ تىلەپ العان جالعىز پەرزەنتى ەكەن.  

1916 جىلعى دۇربەلەڭدە مولدابەك بايتورەۇلى امانگەلدىنىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ، ورىس پاتشاسىنا قارسى سوعىسقان ءارى امانگەلدىگە تۋىستىعى (ەكەۋى دە  بەگىمبەت رۋىنان) دا بار. ساردار تورعايدا كوميسسار بولىپ تۇرعاندا اتىن باپتاپ، كومەكشىسى دە بولعان ەكەن. امانگەلدىنى سوڭعى ءتىرى كورگەندەردىڭ ءبىرى دە وسى مولدابەك اتامىز. مولدەكەڭ وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى وزىپتى ومىردەن. كەمپىرى –دامەتكەن اجەمىز امانگەلدى ولگەندە باتىردىڭ جۇبايى بالىممەن قاتار وتىرىپ جوقتاۋ ايتىپتى. جانە ول جوقتاۋدى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ماگنيتوفونعا جازدىرعان ەكەن. وكىنىشتىسى، ول تاسپا قولدى بولىپ،  جوعالدى.

اجەي 1984 جىلى پانيمەن قوش ايتىسادى. باياندالاتىن وقيعا وسى دامەتكەن رايىسقىزىنىڭ (مەنىڭ اجەمنىڭ شەشەسى) كوزى تىرىسىندە ايتقان ەستىلىكتەرىمەن ورىلەدى. 
«1919 جىلدىڭ جازعىتۇرىم كەزى. تورعاي وزەنى سول جىلى اعىل-تەگىل تاسىپ، اينالا كوپ ۋاقىت تاسقىن سۋدان قۇرعاي قويمادى. تورت تۇلىكتىڭ اۋزى كوككە ىلىنىپ، قىستىڭ كۇيبەڭ جۇمىسىنان ارىلا باستاعان ەدىك. تىنىشتىعىمىزدى ات تۇياعىنىڭ دۇبىرى بۇزدى. كۇندە حابار كۇتىپ، ەلەڭدەپ جۇرگەن الاساپىران شاق. كەبىسىمىزدى اياققا ىلە ساپ دالاعا شىقتىق. سالت اتتى بىرەۋ جەلە جورتىپ كەلەدى، ءجۇرىسى سۋىت. جولاۋشىنىڭ سىرت بەينەسى الىستان جول ازابىن تارتىپ كەلە جاتقان ادام ەكەنىن ايتپاي-اق اڭعارتىپ تۇر. جاقىنداعاندا بايقاسام ۇيدەگى قوجايىنىم ەكەن. بەتى تۇتىگىپ، جاق جۇنى ۇرپيىپ، ارىپ-اشقان. كوزدەرى قىزارىپ، الدەنەشە كۇن ۇيقى كورمەگەنى بىلىنىپ تۇر. استىنداعى اتىنىڭ اق كوبىگى شىققان. 
وتاعاسى تورعايعا اعاسىمەن (امانگەلدى) بىرگە كەتكەن. جاراۋ اتقا شانا جەگىپ، باتىر وزىمەن بىرگە ابىسىندى (بالىم) دا الا كەتتى. سول كەتكەننەن كورىپ تۇرعانىمىز وسى جازعاندى. 
...اتىنىڭ باسىن تارتتى دا، ەردەن سىپىرىلىپ تۇستى. جينالعان كورشى-كولەم، اعايىن-جۇرت قاۋمالاپ الدى، نە دەر ەكەن دەپ كۇتىپ تۇرمىز. جۇزىنەن جاقسىلىقتىڭ نىشانى بايقالمايدى، نە بولسا دا بىر جامانات حابار ەستىرتەيىن دەپ تۇرعانىن سەزدىك. سوزدىڭ قىسقاسى: «باتىردان ايىرىلدىق» دەدى... 

اۋىل-ايماق قارا جامىلىپ، ازان-قازان بولدىق تا قالدىق. جىلاۋ،سىقتاۋ. كەلىندەر وتىرا قاپ كۇنىنە بىرنەشە رەت جوقتايمىز. بالىم ابىسىن جوقتاۋ ايتىپ وتىرىپ تالىقسىپ كەتەدى، ەسىن جيعىزىپ الامىز، سالدەن سوڭ تاعى تالىپ قالادى. ەي، نەسىن ايتايىن،ء ىرىڭ ىشىپ، قان قۇسقان كۇندەر ەدى عوي... 

...باتىر دۋاندا (تورعاي قالاسى) قىزمەت ەتىپ جاتقاندا «الاشتىقتار» قالاعا كىرۋگە رۇقسات سۇرايدى. «بىز ۇكىمەتتەن كەشىرىم الدىق، قىزىلدار جاعىنا وتتىك» دەگەن ەكەن. ولاردى مىرجاقىپ باستاپ كەلگەن. مىرجاقىپ پەن باتىردىڭ توڭكەرىسكە دەيىن دە جۇلدىزدارى جاراسپاي جۇرىپتى. باتىردىڭ بي اعاسى (كوشىمبەك بي) كەزىندە اۋىلىندا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتقان دەيدى. سول مەكتەپتە مىرجاقىپ مۇعالىم بولادى. «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى» دەگەن زامان عوي، مىرجاقىپ وزى وقىتقان بىر وقۋشىعا قول كوتەرىپ، سودان داۋ شىعادى. تاياق تيگەن بالاعا باتىر جاقتاسىپ، سودان ەكەۋى قىرباي بولىپ كەتتى دەيدى بىلەتىندەر. ەكەۋى دە ەشكىمگە يىلمەيتىن، كەك الماي قويمايتىن ادام بولعان سياقتى.ء بىر-بىرىنىڭ شالىس باسقان ساتىن اڭدىپ، ارباسۋمەن قىستى وتكىزگەن. تەك، مىرجاقىپ بۇرىن قيمىلداپ، باتىردىڭ الدىن وراپ كەتتى. 

دۇربەلەڭ باسىلىپ، بيلىككە قىزىلدار كەلگەن سوڭ باتىر جاڭا ۇكىمەت جاعىنا وتتى. تورعايدا جاڭا بيلىكتىڭ ورناۋىنا ات سالىستى. بۇل حانعا (ابدىعاپار) ۇناماسا كەرەك. ار جەردەگى ماجىلىستە بىرىنىڭ شىعارعان شەشىمىنە ەكىنشىسى قارسى كەلىپ قالا بەرەدى. باتىر سايلاعان بولىستى حان ورنىنان الىپ تاستاپ، ارالارى ودان سايىن ۋشىعىپ كەتەدى. بۇل جاعداي مىرجاقىپ پەن ونىڭ اينالاسىنداعىلارعا قول بولدى. اراعا ادام سالىپ، حاندى وزدەرىنە قاراتىپ الادى جانە باتىردى ولتىرۋگە كەلىسەدى. مىرجاقىپ ونى حاننىڭ كەلىسىمىنسىز دە ولتىرەر ەدى، تەك، كەيىن ەل اراسىنداعى جانجالدا «حاننىڭ ريزاشىلىعى بولدى» دەپ ايتۋ ۇشىن عانا ىستەگەن عوي. «ىنىڭ ورىسقا قىزمەت ەتىپ كەتتى، سەنى ۇمىتتى، سىيلاۋدى قويدى» دەپ ازعىرعان دەيدى. 

كۇن جىلىنىپ، جەر قۇرعاي باستاعان كۇندەردە باتىردىڭ قول استىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ بىرى اسكەردى ويناتامىن دەپ قالا سىرتىنا الىپ كەتەدى. سول ادام ساتقىندىق قىلدى، سالداتتاردى قاستىقپەن اكەتتى دەيدى، كىم بىلسىن. سودان اسكەر سىرتتا جۇرگەندە قالادا اتىس باستالعان. باتىردىڭ كەڭسەسىن شابۋىلداپ، كوشەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپتى. ەكى-ءۇش كومەكشىسىمەن قالعان باتىر تۇسكە دەيىن قارسىلاسىپ، اقىرى بەرىلمەپتى. امالدارى تاۋسىلعان ولار ەندى ايلاعا كوشەدى. مىرجاقىپ باتىرعا ادام جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراعان بولادى. «دوڭىز، يتتەر اراق ىشىپ، ماستىقپەن مىلتىق اتىپتى، جازاسىن كەلىپ وزىڭ بەر» دەيدى. باتىر بارمايدى، تاعى ادام جىبەرەدى، وعان دا بارماعان.ء سويتىپ، نە كەرەك، اقىرى مەشىتتىڭ مولداسىن قولىنا قۇران ۇستاتىپ، «امانگەلدىنى قايتسەڭ دە كوندىرىپ، ەرتىپ كەل» دەپ جۇمسايدى. مولدانى كوپتەن تانيدى ەكەن. كەلە سالىپ: «باتىر، بىر اشۋىڭدى بەر، مەنى انالار جانالقىمنان الىپ، ەرىكسىز جىبەردى. «تاتۋلاسامىز، بىتىمگە كەلەمىز، قورىقپاسا قارۋسىز كەلسىن» دەيدى. جۇرە عوي مەنىمەن. قۇران ۇستاپ كەپ وتىرمىن» دەيدى. 

باتىر – ءدىندار، بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن ادام ەدى، حازىرەت كەپ تۇرعان سوڭ سەنەدى عوي باياعى. بالىم مەن بىزدىڭ جازعان (مولدابەك) جىبەرگىسى كەلمەي بەزەكتەيدى.ء بىر بەت العان سوڭ كەرى قايتسىن با، شاقىرعان جەرگە تارتىپ وتىرادى. مىنە، سول كەتكەننەن باتىر مول كەتتى عوي. 

...شاقىرعان ۇيىنە كىرە بەرىستە باتىردى سەنەكتە ەكى ادام ەكى جاعىنان كەپ ۇستاپ، بايلاپ تاستاپتى. سول كۇيى اباقتىعا تىققان. سول كۇنى دۋانعا حان دا كەلەدى. ونى دا ادەيى شاقىرىپ وتىر عوي، سوندا بولدى دەۋ ءۇشىن. باتىردى ولتىرەر الدىندا حان: اماگەلدىنىڭ سوزىندە سيقىر بار، تىڭداپ تۇرساڭ اربالىپ قالاسىڭ. سويلەتپەڭدەر جانە كوزىنە قاراماڭدار! – دەپ ايتتى دەيدى. باتىردىڭ كوزى وڭمەنىڭنەن وتەردەي وتكىر، سۇستى ەدى. 

باتىردى اباقتىدان بايلاۋلى كۇيىندە الىپ شىعىپتى. ءتۇن ورتاسى، ەل اياعى باسىلعان كەز ەكەن. جان-جاعىنا سوڭعى رەت كوز سالعاندا بىردەن حانعا قاراپ:  

– ءاي، حان اعا! سەن بيىك جار ەمەس پە ەدىڭ، مەن سول جاردا سەكىرگەن لاق ەمەس پە ەدىم؟! – دەپ ءسوز باستاعاندا حان:  

– مىنانى سويلەتپەڭدەر دەدىم عوي. تۇرماڭدار قانە! –دەپ ايقاي سالادى. سوندا توپ ىشىنەن شىققان بىرەۋ ۇزىن كەزدىكتى باتىردىڭ باۋىر تۇسىنا سىلتەپ كەپ قالدى دەيدى. جەرگە ەكى بۇكتەتىلىپ تۇسكەن باتىردى ات قۇيرىعىنا بايلاپ شابا جونەلەدى. يەن دالاعا اپارىپ، كومىپ كەتەدى. باتىر وسىلاي اجال قۇشادى... 

ەل بولىپ، جۇرت بولىپ باتىردىڭ سۇيەگىن ىزدەدىك، كوپ ىزدەدىك. مال باعىپ جۇرگەن ءبىر مالشى كەزدەيسوق بايقاپ قالادى. ول بايعۇس بىر پالەسى جۇعا ما دەپ ايتۋعا قورقىپ ءجۇرىپتى. تۇسپالداپ ايتقان جەردى شولىپ شىققان اقساقالدار ءبىر كۇنى تاپتى اۋ ايتەۋىر. دەنەسى باسسىز جاتقان كورىنەدى، ولتىرگەندە كەسىپ العان عوي. مۇردەنى قازىپ جاتقاندا باسى ەكى اياقتىڭ اراسىنان شىعىپتى. وي، اللا، نە دەگەن جاۋىزدىق دەسەڭشى. ەلگە اكەپ، ارۋلاپ جەرلەدىك.  

باتىردىڭ قۇنىن داۋلاپ اعاسى (كوشىمبەك بي) ىزدەندى، تاپتى دا. ناقتى قىلمىستىلار «امانگەلدىنىڭ قۇنىن داۋلادىڭ» دەپ ونىڭ اۋىلىن دا شاپتى. وي، كورسەتپەگەنى جوق قوي... ەندى قانشا ايتساڭ دا باتىر قايتىپ كەلمەيدى.» 

دامەتكەن اجەمىزدىڭ اڭگىمەسى وسى ەدى. 

ن.المەنوۆ 

Abai.kz