ء(ازىل-شىنى ارالاس)

قازىر جەر-جەردە، مەكتەپتەر مەن جوو-دا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارناپ ماقالالار، باياندامالار، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلۋدا.

ەگەر قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن مەن قايتادان 11-سىنىپتى ەندى تامامداعالى جاتقان جاس بوزبالا بولىپ، ادەبيەت پانىنەن ءدارىس وقيتىن مۇعالىمىم وسى تاقىرىپتا شىعارما جاز-دەسە مەن ءوزىم بىلەتىن، كوزىم كورگەن جاعداياتتاردى بىلاي جازار ەدىم. ارينە، مەنىڭ مۇعالىمىم دە، سىنىپتاستارىمنىڭ ءبىرسىپىراسى دا بۇل شىعارمام ءۇشىن مەنى كۇستانالاۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، مۇعالىمىم قازاقستانداعى بۇل جاعداياتتى مەنسىز دە بىلەدى. بىراق ول بيىل قازاق جەرىن ساتۋعا قارسى بەيبىت ميتينگىگە شىققانداردىڭ ىشىندە بولىپ، ونى قازاقستاننىڭ پوليتسياسى اسا اۋىر قىلمىسكەردى ۇستاعانداي قىپ ۇستاپ كەتتى. قازىر ول ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان قۇپيا قىزمەتتەردىڭ قارا تىزىمىندە تۇرعانىن بىلەدى. سوندىقتان كۇستانالايدى. ال سىنىپتاستارىم شە؟ ول بايعۇستاردا نە كىنا بار؟ ولار كوزىن اشقاننان بەرى «قازاقستان كۇشتى، باي، دەموكراتيا قاعيدالارى ورنىققان ەڭ ۇلگىلى مەملەكەت»، «قازاقستاننان الەمنىڭ وزگە ەلدەرى ۇلگى الۋدا»، «جەر بەتىندە استانادان اسەم قالا جوق»، ء«بىزدىڭ ەل –وتە باقىتتى ەل» دەگەن سياقتى جانە ودان دا اسقان سوراقىلىققا، ماقتانشاقتىققا تولى تىر جالاڭاش ۇراندار، تىرجالاڭاش ۇندەۋلەر، ءارتۇرلى ساياسي لەپىرمە ماداقنامالار ولاردىڭ قۇلاقتارىنا قۇيىلىپ، ميلارىنا ءسىڭىرىلىپ تاستالعان. جانە ءبىر سوراقىلىعى سول مەنىڭ سىنىپتاستارىم قازاق مەكتەبىندە وقىسا دا ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. ويتكەنى، قازاقستاندا ورىس ءتىلى ەڭ ۇستەم ءتىل. ال پرەزيدەنت الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كىم كەلسە دە تەك ورىسشا سويلەسەدى.

سونىمەن مەنىڭ بۇگىن ياعني، 11-ءشى سىنىپتا تاۋەلسىزدىك الدىم دەگەنىنە 25 جىل تولعان قازاقستان تۋرالى جازاتىن شىعارمام تومەندەگىدەي بولار ەدى. ال تىڭداڭىز:

ء«ىشىم تولعان ۋ مەن دەرت» دەپتى كەمەڭگەر اقىن. ءتىلى قالاسا قارا تاستى قاق ايىرىپ، ءدىنى – بۇكىل تىرشىلىگىنىڭ تىرەگى بولىپ تۇرعان زاماندا وسىلاي دەپ كۇڭىرەنگەن اقىن ازاتپىن، تاۋەلسىزبىن، بوستانمىن دەپ 25 جىل بويى تاۋسىلمايتىن توي، استا-توك اس بەرىپ قولىنا تۇسكەنىن ءراسۋالاپ نەگە ءماز بولىپ جۇرگەنىن وزدەرى بىلمەيتىن بۇگىنگى قازاقتى كورسە نە دەرىن قۇداي ءبىلسىن. ءيا، بۇگىنگى قازاق نەگە ءماز بولىپ توي-تويلاپ جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەيتىنى راس. ويتكەنى، كسرو قۇلاي سالا باسقالاردىڭ ءوز ەركى وزىنە ءتيىپ، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ اش قالسا دا، توق بولسا دا ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ، رەسەيدەن تولىق ازاتتىق الىپ بولعاندا 25 جىل ىشىندە قازاق قانداي كۇيگە ءتۇستى دەپ ويلايسىز؟ بىرىنشىدەن، بۇرىنعى كسرو قۇرامىنان شىققان بىردە-ءبىر مەملەكەت ىقىلىم زاماننان اتا-باباسىنان ميراسقا قالعان جەر-سۋىنان قازاقتارعا ۇقساپ تىرىلەي ايرىلعان جوق. جەر-سۋى كۋلاگين، تەرەششەنكو، ساۋەر سياقتى ءجاتناسىلدى، ءجاتدىندى، جاتتىلدىلەردىڭ جانە مىناۋ مەنىڭ ەلىمنىڭ، مەنىڭ قازاعىمنىڭ جەرى عوي دەگەن تىرناقتاي تۇيسىكتەن دە، ۇلتتىق نامىستان دا جۇرداي جاركەلەشتەردىڭ جەكەمەنشىگىنە اينالعان تەك قازاق قانا.

سوڭعى 25 جىل ىشىندە ءدال قازاقتارشا بۇكىل جەر بايلىعىن سۋداي شاشىپ، ينۆەستور تەرىسىن جامىلىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىعا بەرگەن ەل تەك قازاقستان عانا. ەكىنشىدەن، قازاقتان باسقانىڭ ءبارى كرەملدىڭ قۇرساۋىنان شىعا سالا قۋانىشى مەن قايعىسىن بارى مەن جوعىن، بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگىن ءوز انا تىلىندە جازاتىن بولدى.

قازاقستاننان باسقا بىردە-ءبىر رەسپۋبليكادا نە ءازىربايجاندا، نە وزبەكستاندا، نە تۇركىمەنستاندا ت.ب. ورىس ءتىلى ۇستەم بولماق تۇگىل كوك تيىنعا قاجەتسىز بولىپ قالدى. ال لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا سياقتى بالتىق ەلدەرىندە، بىزبەن دوسپەيىل ۋكراينادا ورىس ءتىلى ۇلتىن ساتقاندار مەن وككۋپانتتار ءتىلى دەپ اتالادى. ال ءبىزدىڭ مەكەمەلەرگە تەلەفون سالساڭ اۋەلى «زدراۆستۆۋيتە» دەپ امانداسادى. قازىر بۇرىنعى كسرو ەلدەرى ىشىندە ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەتىن ەكى-اق ۇلت بار. ولار چۋكچالار، سوسىن قازاقتار. چۋكچا بايعۇستاردىڭ بۇگىندە فاميليالارى دا ورىسشا بولىپ كەتكەن. مەن ءبىزدىڭ قازاقتار دا كوپ ۇزاماي چۋكچالارعا ۇقساپ تىلىنەن، سالت-ءداستۇر اتاۋلىسىنان جۇرداي بولىپ جويىلىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.

ايتپاقشى، ءبىر ۇلت جويىلار الدىندا ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ، ءوز تىلىندە سويلەسۋدى ازايتا باستايدى دەگەندى تالاي وقىپ ەدىم. قازاقتى قايدام، بىراق بيلىك استانادا قازاق ءتىلىن قارا باقىرعا قاجەتى جوق قىپ قويعانىنا استاناعا بارعان سايىن كوزىم انىق جەتكەندەي بولادى. ءبىر عانا ناقتى مىسال كەلتىرەيىن. استاناداعى كەنەسارى تۇرعىن ءۇي كەشەنى دەپ اتالاتىن جەردە 4 كۇن بولدىم. اربىرەۋىنىڭ بيىكتىگى 12 قابات، ۇزىندىعى ات شاپتىرىم 4 عيماراتتىڭ ورتاسىندا بالالاردىڭ ويىن جانە اياقدوپ الاڭى بار! سول جەردە دۋىلداسىپ-شۋىلداسىپ ويناپ جۇرگەن 3-4 جاستان باستاپ 15-16-عا كەلگەن ۇل-قىزدىڭ ءبىر-بىرىنە قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز ايتقانىن ەستىمەدىم. 4 كۇن بويى قاداعالانىمدا. اتا-انالارىنا مىنا بالالار نەگە ورىسشا سويلەسەدى دەسەم ولاردىڭ وزدەرى ماعان اجىرايا قاراپ: «كاكايا رازنيتسا» دەيدى. سول جەردەگى شاعىن دۇكەنگە كىرىپ بارسام، ساتۋشى «زدراۆستۆۋيتە» دەيدى. ەندى ءبىرى «نە نادو، رازجيگات مەجناتسيونالنۋيۋ روزن» دەپ وزىمە تاپ بەردى. «چۋكچالارعا ۇقساپ ورىسشا سويلەيسىڭدەر» دەسەڭ، چۋكچا دەگەن نامىستانادى ەكەن. مەن «اۋ، ءسىز چۋكچادان قاي جەرىڭىز ارتىق، ولاردىڭ كىناسى تەك ورىستانىپ ۇلتىنىڭ جويىلىپ باراتقانى عوي» دەسەم «ۆسە راۆنو، نە نادو وسكوربليات، يا نە چۋكچا» دەيدى. مىنە، بۇل قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان 25 جىل ىشىندە بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قازاق حالقىن تۇگەل ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى جەلىسى.

ماڭگۇرتتىكتىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى ماڭگۇرت ادام ورىسشا سويلەسەم كۇشتى، ءبىلىمدى بولامىن دەپ ويلايدى ەكەن. ال كىسى كۇلەرلىك مىنا جاعدايدى قاراڭىز: قاي ەلدى الىپ قاراساڭىز دا ولاردا ەڭ اۋەلى سول ەلدىڭ نەگىزگى ۇلتىنا ياعني، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتىنىڭ تىلىنە، سالت-داستۇرىنە جاعداي جاسالادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە كەرىسىنشە... ورىسشا سويلەگەن ورىسقا قازاقشا جاۋاپ بەرگەن قازاقتى پروكۋراتۋراعا بەرىپ، قىزمەتىنەن شىعارىپ تاستايتىن بولدى. بۇعان كۇلمەگەندە قاشان كۇلەسىز! ويتەتىن بولسا قازاقشا سويلەگەن ورىسقا ورىستار قازاقشا جاۋاپ بەرۋى كەرەك بولادى. ەكىنشىدەن، بۇل دا قازاقتى باسىنۋدىڭ، نامىسىن تاپتاۋعا اشىقتان-اشىق شىعۋدىڭ ءبىر ءتۇرى سياقتى كورىنەدى، ماعان. 

وسىدان 5-6 جىل بۇرىن ءبىر اقساقال جازۋشى قازاقستاندا قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتى جاسىرىن، اسقان قۋلىقپەن جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ ەدى. قازىر قازاقتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي، ۇلت بولىپ امان-ساۋ قالۋىنا قارسى جۇمىستاردىڭ الۋان ءتۇرىن بيلىك اشىقتان-اشىق جۇرگىزىپ جاتىر ما دەپ قورقامىن. سەنبەسەڭىز، تاعى ءبىر سوراقىلىقتى قاراڭىز: بىردە جوعارعى جاقتان "نەگە ايالدامالاردى تەك ءبىر تىلدە حابارلايسىڭدار، داۆايتە ەكى تىلدە حابارلاڭدار" دەگەن ءسوز ايتىلدى. سوندا بيلىك ونى نە ويمەن ايتىپ تۇر دەپ ويلايسىز؟ 150 ميلليون ورىستىڭ ءتىلىن ونىمەن سالىستىرعاندا ءبىر ۋىس تارىداي قازاق جۇتىپ قويار دەپ قورقا ما؟ الدە تولە بي كوشەسى دەگەننەن كەيىن تولە بي، ساين دەگەننەن كەيىن ساينا، تىلەنديەۆ دەگەننەن كەيىن تلەنديەۆا دەپ قاقالداپ تۇرماساڭ، نۋ ورماننىڭ ىشىنەن ساۋىسقاننىڭ باسىنداي عانا ساڭىراۋقۇلاق تاۋىپ جەپ جۇرگەن ورىس الماتىنىڭ، نە استانانىڭ قاق ورتاسىندا اداسىپ ايدالاعا كەتىپ قالار دەپ قورقادى ما ەكەن دەيمىن ىشتەي. جوق، بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتتەرى قازاقتى قايتكەندە تۇقىرتىپ، جەتىم بالاداي جاسقانشاق ەتىپ ۇستاپ وتىرۋدىڭ ءبىر امالى سياقتى.

ودان ءارى شىعارمامدى مەن بىلايشا جالعاستىرار ەدىم: قازاقستان باسشىلىعى تاۋەلسىز بولدىق دەپ قانشا جەردەن جۇرتتى شۋىلداتىپ، 25 جىل توي-تويلاتىپ قويسا دا قازاقستاندا رەسەيدىڭ تالاي اسكەري پوليگونى ويىنا كەلگەنىن جاساپ جاتىر. اقبوكەن، مال قىرىلۋدا. وتكەن جىلى ىشتەن مۇگەدەك بولىپ تۋعان سابيلەر سانى 95 مىڭعا جەتتى. بۇعان دەيىن رەسەيدىڭ اسكەري ويىن مايدانىنا اينالىپ كەلگەن تايسويعان اۋماعى از بولعانداي ەندى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانكەلدين اۋدانىنان رەسەي زىمىراندارىنىڭ بولشەكتەرى قۇلايتىن مىڭداعان گەكتار جەر بەرگەنىن ەستىدىك. حالىقپەن اقىلداسپاي، باسقا مەملەكەتتىڭ اسكەري ويىنىنا قازاقتىڭ جەرىن بەرىپ جىبەرۋگە ەشكىمنىڭ حۇقىعى جوق؟ بۇل دا قازاققا «ال ماعان نە ىستەي الاسىڭ؟»دەپ ءوز حالقىن باسىنۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس دەي الاسىز با؟ ودان كەيىن رەسەي زىمىران بولشەكتەرى قۇلايتىن جەر ەندى اقتوبە ءۋالاياتىنىڭ ىرعىز اۋدانىنان بەرىلدى. انەبىر جولى سولتۇستىك كورەيانىڭ ءبىر زىمىرانى جاپونيادان كۇنارا قونىپ ازەر جەتەرلىك سۋعا قۇلاپ ەدى، جاپون باسشىسى ءۇيىن ءورت شالعانداي تىزالاقتادى. سوندا كوزى اشىق ءبىر قازاق زيالىسى ء«بىزدىڭ باسشىلاردىڭ ىشىنەن ءوز قازاعىنا ءدال وسىلاي جاناشىر بىرەۋ شىقپاي-اق قويدى-اۋ دەپ قامىققانىن كوردىم.

مىنە، وسىنىڭ ءبارى الدەبىرەۋلەردىڭ قازاقتىڭ تىلىنە دە، جەرىنە دە، ۇرپاعىنىڭ دەنساۋلىعىنا دا اشىقتان-اشىق جاسالىپ جاتقان قاستاندىعى ەمەس دەي الاسىز با؟

ءيا، قازاقستان بۇدان 25 جىل بۇرىن رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەندە جۇرەگى جارىلا ەڭ قاتتى قۋانعان قازاق ۇلتى بولاتىن. كەيبىر ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ بۇعان قۋانباق تۇگىل يمپەريامىز قۇلادى، ەندى كۇنىمىز نە بولادى دەپ جىلاعانىن كوردىك دەيدى كەيبىر جەلتوقسانشى اعالارىم. ال بۇگىندە سول 25 جىلدا كەڭەستىك رەسەيدىڭ قولاستىندا بولعان 70 جىل ىشىندە شۇبارالا كۇيگە ءتۇسىپ، جويىلۋعا اينالعان ۇلتتىق ءتىلىن، اتا-اناسىنىڭ ءتىلىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ورنىنا ۇشتىلدىلىك دەگەن جالماۋىز ساياساتقا تاپ بولعانىنا كوكىرەگى قارس ايرىلىپ جىلاپ جۇرگەن دە تەك قازاق. بۇعان جىلاپ جۇرگەن باسقا ءبىر ۇلت وكىلىن كورگەن ەمەسپىز. ويتكەنى، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ءتىلىن، ءوز سالت-ءداستۇرىن دامىتىپ، جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ وتىرعان ءوز رەسپۋبليكالارى بار. ەندەشە، ولار قازاققا قوسىلىپ جىلاماق تۇگىل... ولار كەڭەستىك رەسەيدىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا سالىسىمەن ءتۇپ-تۇگەل وزدەرىنىڭ ناعىز ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ الدى. ءتىلى ولەۋسىرەپ سۇيرەتىلىپ، شۇبارالا كۇيگە ءتۇسىپ، تالاي-تالاي جەر-سۋى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتىپ، كەتپەگەنى ەندى ساۋداعا ءتۇسىپ، ورىسقا ءبىر اۋىز قازاقشا بايقاماي ايتىپ قالساڭ، جاۋاپقا تارتىلام با دەپ ءبىر قورقىپ، بەيشارا كۇي كەشىپ جۇرگەن رەسەي زىمىران بولشەكتەرى توبەسىنەن جاڭبىرداي جاۋىپ جاتقان تەك قازاق قاسقا عانا!

بىزگە، 11 سىنىپ وقۋشىلارىنا شىعارما جازۋعا بار-جوعى 45 مينۋت بەرىلگەن. ۋاقىت بولىپ قالدى. وسىمەن شىعارمامدى قورىتىندىلاسام، ول بىلاي اياقتالادى: قازىر كەۋدەسىندەگى جۇدىرىقتاي جۇمىر ەتى قازاعىم دەپ سوعاتىن ءار ازاماتتىڭ ءىشى تولعان ۋ مەن دەرت. ولار سول ۋى مەن دەرتىن، ۇلتتىق زارى مەن زاپىرانىن ءبىر-بىرىنە كۇڭكىلدەپ، داۋسىن شىعارماي وڭاشادا عانا ايتادى. ەگەر سونىڭ ءبارى كۇندەردىڭ كۇنىندە لاپ ەتىپ سىرتقا ءبىر-اق اقتارىلسا نە بولماق؟ الدە سىرتقا ۋى مەن ءزارىن توككەن قالىڭ قازاققا سيرياداعى تەرروريستەردىڭ تاپسىرماسى نەمەسە ۋكراينا «مايدانىنىڭ» ءبىر ءتۇرى دەگەن قارا تاڭبا باسىپ، «اياۋشىلىق بولمايدى» دەگەننىڭ راستىعىن كوزىمىزگە كورسەتەر مە ەكەن؟ قازاق قايدا بارسا قورقىتتىڭ كورى بولىپ تۇر-اۋ، ءا؟ بۇدان قۇتىلار امال بار ما، ءوزى؟

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz