شەتەلدiكتەرگە توقىمداي جەردi دە جالعا بەرۋگە بولمايدى دەپ شىر-پىرى شىققان حالىقتىڭ كۇمانi اقىرى شىندىققا اينالدى. بۇل – ناقتى دالەل. قازاقستانعا كەلiپ، بiرiك­كەن كاسiپورىن قۇرعان قىتايلىق كومپانيالاردىڭ كوكەيiندە نە جاتقانىن ايگiلەي­تiن كەپ. بيلiك باسىنداعىلار بۇدان كەيiن دە اۋەلگi نيەتiنەن اينىماسا، وندا قازاق جەرiنiڭ بۇتiندiگiنە، قازاق ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiگiنە تونگەن قاتەردiڭ شىنداپ كۇش العانى. بiز وسىلاي ويلاۋعا ءماجبۇرمiز.

سونىمەن، قازاق كا­سiپكەرi قىتاي كومپانياسىنىڭ قاقپانىنا قالاي ءتۇستi? وتاندىق شارۋا قوجالىعىنىڭ وبال-ساۋابىنا قارايتىن بiردە-بiر مەملەكەتتiك مەكەمەنiڭ تابىلماۋىندا نە سىر بار؟ بiرiگۋiنەن ءبۇلiنۋi تەز بولعان سەرiكتەستiكتiڭ ەندiگi تاعدىرى قانداي بولماق؟

اڭگiمەنi باسىنان باس­تايىق. «قورداي حالال-ەت» سەلولىق تۇتىنۋ كو­و­پەراتيۆi – اسا iرi بولماسا دا، ەلiمiزدەگi iرگەلi شارۋا قوجالىقتارىنىڭ بiرi. جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا 2009 جىلى قۇرىلعان كووپەراتيۆ بiر جىلدان كەيiن وزiنە تيەسiلi جەرگە اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ەگە باستاعان. 2010-2012 جىلدار ارالىعىندا جىل سايىن 250 گەكتار جەرگە جۇگەرi, 1 مىڭ گەكتار جەرگە ماقسارى، 500 گەكتارعا سويا، 1 مىڭ گەكتارعا ارپا ەككەن. ءتۇسiم جامان بولماعان. ورتا ەسەپپەن جىل سايىن 1 مىڭ توننا ماقسارى، 1,5 مىڭ توننا ارپا، 20 مىڭ توننا جۇگەرi جيناعان. سۋ قۇ­بىرلارى ورناتىلىپ، ەگiس القاپتارىنىڭ ءبارi سۋمەن تولىق قامتاماسىز ەتiل­گەن. تiپتi كووپەراتيۆ وزi­نە تيەسiلi جەرگە ەلەكتر جەلiلەرiن دە تارتقان.

2012 جىلدىڭ جازىنان باستاپ وسىنداي جۇيەلi جۇمىستىڭ كەتەۋi كەتiپ، بەرەكەسi قاشادى. سەبە­بi سول كەزدە كووپەراتيۆ توراعاسى ساتتار بەيسەقوجاەۆ قىتايلىق ينۆەستورلارمەن كەلiسiمشارتقا وتىرعان. شەتەلدiك تاراپ: «بiرiگiپ جۇمىس iستەيiك. مال بورداقىلاۋ الاڭدارىن سالامىز، تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگياسىن ەنگiزەمiز» دەپ ۋادەنi ءۇيiپ-توگەدi. ءسوي­تiپ، بi­رiككەن «سپك قورداي حالال-ەت» جشس قۇرىل­عان. ونىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ 54 پايىزى «قورداي حالال-ەتكە» تيەسiلi بولسا، 46 پايىزى قىتايلىق «ۋەيز گرۋپ» جشس-نىڭ مەنشiگiنە وتەدi. وسى جەردە ەرەكشە ەسكەرەتiن بiر ماسەلە بار. قىتايلىق كومپانيا «ينۆەستيتسيا اكەلۋ ءۇشiن جەردi جار­عىلىق قورعا ەنگiزە­سiڭدەر. ولاي بولماسا، بiر تيىن دا قارجى اكەلە المايمىز» دەگەن تالاپ قويادى. وسىلايشا «قورداي حالال-ەت» كووپەرا­تيۆi 49 جىلعا جالعا ال­عان 8 مىڭ گەكتار جەر جارعىلىق كاپيتالعا وتكەن.

ال ەندi «ۋەيز گرۋپ» دەگەن قايدان شىققان سەرiكتەستiك، بۇل جونiندە دە مالiمەت بەرە كەتەيiك. شەتەلدiكتەرمەن بiرiگە­مiن دەپ باسىنا بالە تاۋىپ العان ساتتار بەيسەقوجاەۆتىڭ ايتۋىنشا، «ۋەيز گرۋپ» جشس گونكونكتاعى «Oriental Patron Group» اتتى الىپ ينۆەستيتسيالىق كومپانيانىڭ قازاقستانداعى فيليالى ەكەن. ين­ۆەس­تيتسيا تاراتقىش الپا­ۋىتتىڭ قازاقستانداعى جايعان قاناتى جالعىز «ۋەيز گرۋپپەن» شەكتەل­مەيدi. ونىڭ قۇرامىندا تەحنيكانى ليزينگكە بە­رەتiن «پارمەن» جشس جا­نە نەسيە تاراتاتىن «Jin dou development fund» مەكەمەسi دە بار. وسىنىڭ بارiنە حاو بين ەسiمدi قىتايلىق ازامات جەتەك­شiلiك ەتەدi. ونىڭ توبەسi­نەن قاراپ تۇراتىن تاعى بiر دوكەي بار. ول – قى­تايلىق دجان ۆەيدون (دجەيمس) دەگەن الدە­بiرەۋ.

قىسقاسى، 2013 جىلى «Jin dou» مەكەمەسi «سپك قورداي حالال-ەت» جشس-عا نەسيە (2 ملن 320 مىڭ اقش دوللارى) بەرەدi. الايدا، مەرزiمi 1 جىل عانا!

«مەن سوندا حاو بيننەن “نەگە 1 جىل؟ قىسقا ۋا­قىتتا بiز ونى قالاي قايتارامىز؟» دەپ سۇرادىم. ول: «Jin dou» بiزدiڭ مەكەمە، وعان بولا الاڭداماڭىز. قاجەت بولسا، كەلiسiمشارت مەرزiمiن ۇزارتامىز. بiزگە كەرەگi – قارجىنىڭ تەزiرەك جەت­كەنi. قورىقپاي جۇمىسىڭىزدى جۇرگiزە بەرiڭiز» دەدi. مەن وعان سەندiم» دەيدi س.بەيسەقوجاەۆ.

سونىمەن، «سپك قورداي حالال-ەت» سەرiكتەس­تiگiنە «پارمەن» جشس ارقىلى بiرقاتار اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى جەت­كi­­زiلەدi. نەسيەنiڭ باسىم بولiگiنە 729 گەكتار جەرگە تامشىلاتىپ سۋارۋ جۇيە­­سi تارتىلادى.

قىزىقتىڭ كوكەسi وسىدان كەيiن باستالعان. ارادا 6 اي عانا ۋاقىت وتكەندە «Jin dou» قارىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتەدi. قورىقپا دەپ قازاقتى ارقاسىنان قاققان حاو بين اۋەلگi سوزiنەن اينىپ شىعادى. ال نەسيەنi شۇعىل قايتارۋ ەش مۇمكiن ەمەس. ويتكەنi قارجى تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگياسىن جۇرگiزۋگە جۇمسالىپ كەتكەن. مۇنى بiلە تۇرا قىتايلىق تاراپ «BDO Kazakhstan» حالىق­ارالىق اۋديتورلىق كومپانياسى ارقىلى سەرiكتەستiڭ جۇمىسىنا تەكسەرۋ جۇرگiزەدi. بiراق ەش زاڭبۇزۋشىلىق، بالەگە iلiك بولار ەش سەبەپ تاپپايدى. سوعان قاراماس­تان، قىتايلىقتار بiرiگiپ جۇمىس iستەۋدەن باس تارتادى. «پارمەننەن» كەلگەن تەحنيكالاردى قايتارىپ الادى دا، «سپك قورداي حالال-ەت» سەرiكتەستiگiن سوتقا بە­رەدi. جانە سوتتان سەرiكتەس­تiكتi بانكروت دەپ تانۋدى سۇرايدى.

سوندا قىتاي كومپانياسى مۇنىڭ ءبارiن نە ءۇشiن iستەپ وتىر؟ ولاردىڭ اراعا جىل سالماي جاتىپ باستاپقى جوسپاردان اينۋىندا نە سىر بار؟ مۇنى س.بەيسەقوجاەۆ بىلاي تۇسiندiرەدi: «ولار­دىڭ كوكەيiن نە تەسiپ بارا جات­قانىن مەن كەيiن ۇقتىم. قىتايلىقتارعا كەرەگi جەر عانا! باسقاعا باسىن اۋىرتپايدى. مەنiڭ ولارعا سەنiپ، ءوز جەرiمدi جارعىلىق قورعا ەنگiزۋiم قاتەلiك بولىپ شىقتى. بiراق قوردىڭ 54 پايىزى ءوز ەنشiمدە بولعاندىقتان، ولارعا توقىمداي جەردi دە بەرمەيمiن. ەسەسiنە، مەنi تۇرالاتىپ، تۇيىققا تiرەدi. جۇمىس iستەۋiمە مۇمكiندiك قالدىرمادى. ماسەلەنi شەشۋدiڭ بiرنەشە جولىن ۇسىنىپ ەدiم، ونىڭ بiرiنە دە كونبەدi. تiپتi «جەردi بiزگە بەرسەڭ عانا قارىزىڭنان قۇتىلاسىڭ» دەگەندi اشىق ايتتى».

ال قازاق كاسiپكەرi قىتايلىق ارiپتەستەرiنە قانداي ۇسىنىستار جاسادى؟ الدىمەن س.بەيسەقوجاەۆ الىنعان قارجىنى بiرنەشە جىلدا ءبولiپ تولەۋدi ۇسىنعان. بiراق قىتايلىق كومپانيا وعان كەلiسپەيدi. سودان كەيiن كوكونiس ساقتاۋ قويماسى سەكiلدi ءوز يەلiگiندەگi جىلجىمايتىن مۇلiك­تەردi بەرۋگە تالپىنادى. بۇل مۇلiكتەردiڭ قۇنى قانشا ەكەنi زاڭدىق تۇرعىدا ناقتىلانعان. قۇجاتتارى دا دايىن. الايدا قىتايلار ودان دا باس تارتادى. ەندi قانداي جول قالدى؟ جالعىز جول – قولما-قول اقشامەن قايتارۋ. ۇلكەن سوماداعى قارجىنى ۇزاق iزدەگەن كاسiپكەر اقىرى «قازاگروقارجى» كومپانياسىنان نەسيە الىپ، بورىشىن وتەمەككە، ءسويتiپ، قىتايلىقتارمەن اراداعى داۋدى بiتiرۋگە ۇمتىلادى. بiراق ول ءۇشiن سەرiكتەستiكتiڭ كوپ دۇنيەسiن كەپiلگە قويۋعا تۋرا كەلەدi. ال شەتەلدiك تاراپ بۇعان دا قارسىلىق تانىتقان.

مiنە، سول 2013 جىلدان بەرi قوس تاراپ يتiس-تارتىسپەن كۇن كەشiپ كەلە جاتىر. ايتسە دە شەشiلگەن شارۋا جوق. اگرارلىق سالادا وزiندiك ورنى بار «سپك قورداي حالال-ەت» كووپەراتيۆi قۇردىمعا كەتۋگە تاياعان. قىتايلىقتار كەلمەي تۇرعاندا وندا ەڭبەك ەتiپ، بالا-شاعاسىن اسىراعان 60-70 ادام بۇگiندە جۇمىسسىزدار قاتارىنا قوسىلعان.

جالپى، بۇل وقيعادان نەنi اڭعارۋعا بولادى؟ بiرiنشiدەن، شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتىپ، ازىق-تۇلiك ءوندiرiسiن دامىتپاق بولعان، بiراق ايلالى ارiپتەس­تەرiنiڭ الداۋىنا ءتۇسiپ، جەردەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپi تونگەن كاسiپكەر سول قيىندىقتارمەن تەك ءوزi عانا كۇرەسۋگە ءماجبۇر. بۇل داۋلى ماسەلەنi شەشۋگە نە جەرگiلiكتi اكiمشiلiك، نە كاسiپكەر­لەر پالاتاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi ۇمتىلماعان. 8 مىڭ گەكتار القاپ 49 جىلعا جال­عا العان وتاندىق سەرiكتەستiكتiڭ جەرi بولعانىمەن، ول ەڭ الدىمەن مەملەكەتتiڭ مەنشiگi. سول مەم­لەكەتتiڭ مەنشiگiن قورعايتىن، ونىڭ شەتەلدiكتەردiڭ قولىنا ءوتiپ كەتپەۋiن قاداعالايتىن، ونىڭ زاڭدىلىعىن تەكسەرەتiن بiردە-بiر مەملەكەتتiك مەكەمەنiڭ بولماعانى قالاي؟ فەرمەردiڭ بارلىعى جاقسى اگرونوم بولۋى مۇمكiن. بiراق بارلىعى بiردەي زاڭگەر ەمەس قوي. سوندا ولاردىڭ قۇقىن كiم قورعايدى؟

ەكiنشiدەن، وتاندىق كاسiپكەر­دi كوپە-كورنەۋ قارىزعا كiرگiزiپ، جەردi تارتىپ الۋعا ۇمتىلۋ – تازا باسىنعاندىق. ەشبiر مەملەكەت مۇنداي باسسىزدىققا جول بەرمەيدi. سوندا قازاقستاندا بiلگەنiن iستەپ جۇرگەن قىتايلىق كومپانيا كiمگە سەنەدi? الدە جوعارىدا ولاردى قولداپ-قورعاشتاپ وتىرعان بiرەۋ بار ما؟ بولسا، ول كiم؟

ۇشiنشiدەن، شەتەلدiكتەرگە جالعا جەر بەرiپ، ينۆەستيتسيا تارتپاق بولىپ جۇرگەن بيلiككە وسى وقيعا ۇلكەن ساباق بولۋى تيiس. وسىدان 3 جىل بۇرىن كەلگەن ينۆەستيتسيانىڭ سوڭى نە بولعانىن، بiرiككەن كاسiپورىننىڭ جەردi دۇرىس پايدالانعان-پايدالانباعانىن ەشبiر مەكەمەنiڭ تەكسەر­مەۋi دە تاڭقالدىرادى. ەگەر ەرتەڭ جەر قازاقستاندىقتارعا ساتىلا قالسا، ءدال وسى سحەما بويىنشا شەتەلدiكتەردiڭ قولىنا ءوتiپ كەتپەۋiنە ەش كەپiلدiك جوق.

تورتiنشiدەن، جوعارىدا اتى اتالعان بiرنەشە قىتايلىق كومپانيانىڭ قارماعىنا ءتۇسiپ، تال قارماعان ادام جالعىز س.بەيسەقوجاەۆ پا، الدە باسقالار دا بار ما؟ قىتايدان قانشا ينۆەستيتسيا كەلدi? ول قايدا جۇمسالدى؟ تاعى بiرiككەن قانشا كاسiپ­ورىن بار؟ ولاردىڭ جاي-كۇيi قالاي؟ بiرiككەن كاسiپورىن­داردىڭ يەلiگiندەگi جەردiڭ ءبارi يگەرiلiپ جاتىر ما الدە “سپك قورداي حالال-ەت» كووپەراتيۆi­نiڭ جەرi سەكiلدi «قاڭتارىلىپ» تۇر ما؟ مiنە، وسى ساۋالدارعا شۇعىل جاۋاپ iزدەلۋi شارت.

ارينە، ەلگە بۇيرەگi بۇراتىن، جەرگە جانى اشيتىن بيلiك بولسا! 

سانسىزباي نۇربابا

«جاس الاش» گازەتى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قازاق كاسiپكەرi قىتاي كومپانياسىنىڭ قاقپانىنا قالاي ءتۇستi?

Abai.kz