ميا تامىرى. بۇل وسىمدىكتى كوسمەتولوگيادا تەرى داقتارىن كەتىرۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار تەرىنىڭ قارتايۋىنا قارسى قولدانادى. ال ونەركاسىپتە ۋلى حيميكاتتاردىڭ ءيىسىن كەتىرۋ ءۇشىن پايدالانادى. ەڭ باستىسى ميا تامىرى ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋدا تاپتىرمايتىن «تابيعات قۇدىرەتى» بولىپ تابىلادى.

الايدا سول «سۇلۋلىق سيقىرى» قازاق ساحاراسىندا وسسە دە، بۇگىندە ميا تامىرى زاڭسىز ساۋدانىڭ قۇربانى بولۋدا.

بۇل وسىمدىكتىڭ قاسيەتىن الەمنىڭ كوپ ەلدەرى ەرتەدەن انىقتاعان. قازىر ونى تاماق ونەركاسىبىندە، كوسمەتولوگيادا قولدانبايتىن ەلدەر كەمدە كەم. ماسەلەن، گەرمانيادا ميا تامىرىنان جاقپا مايلاردىڭ 20-30 پايىزى جاسالادى. تيبەتتە ميا تامىرىن «ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ سيقىرلى تامىرى» دەپ اتايدى، جاستىق رەڭدى ساقتاۋ ءۇشىن قايناتىپ ىشەدى. ال قىتايدا ميا تامىرىنىڭ ادامدى جاسارتاتىن قاسيەتى 3000 جىل بۇرىن دالەلدەنگەن. بۇل ەلدىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىندا ميا تامىرىنسىز بىردە-ءبىر ءدارى جاسالمايدى. تاماق دامدەۋىش قوسپالارعا دا ميا تامىرى قوسىلادى. ءتىپتى، شيكىزات تاپشىعىلىنان قىتاي بيلىگى 2008 جىلدان باستاپ ميا تامىرىن باج سالىعىنسىز تاسىمالداۋعا رۇقسات بەرگەن. ياعني، قىتاي ميادان 70-80 پايىزعا دەيىن پايدالى زاتتاردى ءوندىرىپ الادى.

كوسمەتولوگيادا كوشى ىلگەرىلەپ وتىرعان وڭتۇستىك كورەيا دا ميا تامىرلارىن ۇدايى قولدانۋشىلاردىڭ قاتارىندا. الايدا، شيكىزات تاپشىلىعىنان ولار ميانى بۇگىندە قولدان وسىرۋگە كوشكەن.

ءبىر كەزدەرى نارىقتى جاۋلاپ العان «لاكريچنىە كونفەتى» ەسىڭىزدە مە؟ قازىر دە بار. ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن بۇل تاتتىلەردى فينليانديا، نورۆەگيا، دانيا، اقش مەملەكەتتەرى شىعارادى. نەدەن جاسايدى دەپ ويلايسىز؟ كادىمگى ميا تامىرىنان.

ءتىپتى، ميا تامىرىن اۋىر ونەركاسىپتە دە، ونىڭ ىشىندە،  تەمىردىڭ قۋاتىن كۇشەيتۋگە، توقىما ونەركاسىبىندە دە قولدانادى ەكەن.    

قازىر گازدالعان ءتاتتى سۋسىنداردىڭ دەنساۋلىعىمىزعا زيان ەكەنىن ءجيى ايتامىز. الايدا، بۇل سۋسىنداردىڭ قۇرامىنا قانت قوسپاي-اق، ميا تامىرى ارقىلى ەمدىك قاسيەتىن كۇشەيتۋگە بولادى. تاتتىلىگى جاعىنان بۇل وسىمدىك قانتتان 50 ەسەگە ارتىق بولسا كەرەك.  

ميا تامىرىنان جاسالعان ونىمدەردىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى، قانت ديابەتىنە شالدىققاندار ءۇشىن وتە پايدالى. بىرىنشىدەن، قانتتىڭ ورنىن الماستىرادى، ەكىنشىدەن ەمدىك قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنەدى.

شىنتۋايتىندا ميا تامىرىنان 1000-نان استام پايدالى ءونىم جاساۋعا بولادى.

ال قىزىل ميا تامىرىن حالىق مەديتسيناسىندا كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەۋ ءۇشىن، ماسەلەن سترەسس العاندا جانە كۇردەلى وپەاتسيالاردان كەيىن، ءىرىڭدى جارالاردى، ۇمىتشاقتىق، قالقانشا بەز اۋرۋلارىن ەمدەۋگە  ۇدايى قولدانعان ەكەن.

قويناۋى قۇت قىزىلوردا  

ميانىڭ ءبىر قىزىلوردا وبلىسىنىڭ وزىندە 5 ءتۇرى كەزدەسەدى. ولار ەسەك ميا، اق ميا، جالاڭ ميا، قىزىل ميا، مياتامىر. قىزىل ميا جانە مياتامىر تۇرلەرىنىڭ تامىرىندا گليكوزيد، ساحاروزا، ەفير مايى، ورگانيك، قىشقىلدار، مينەرال تۇزدارى بار.

سوڭعى جىلدارى ارزان تابىستى كوزدەگەندەر ميا تامىرىن اسقان ايۋاندىقپەن جۇلىپ، زاڭسىز ساۋدالاۋعا كوشىپ وتىر. بۇل ماسەلە قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان بىرنەشە مارتە كوتەرىلىپ، ونىڭ الدىن الۋدا بىرقاتار شارالار دا جاسالدى. الايدا كەدەرگىلەر دە بولعانى انىق.  دەگەنمەن ماسەلەنى مەملەكەتتىڭ موينىنا عانا جۇكتەي سالعان بولماس. مۇندا وزەكتىلىك ءار ادامنىڭ بۇل ارەكەتكە بارماستان بۇرىن سانالى ويلانباۋىندا. ەلگە-جەرگە دەگەن سۇيسپەنشىلىكتىڭ سارقىلىپ، ازاماتتىق رۋحتىڭ السىرەگەنى... بۇل قاسكۇنەمدىكتىڭ ارتىندا «4-5 جىلدا ميا تامىرىنىڭ مۇلدە قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانا المايتىندار تۇر.  

بۇل ورايدا، قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا رەسمي مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، 2015 جىلى ميا تامىرىن زاڭسىز تاسىمالداۋدىڭ 14 دەرەگى انىقتالىپ، 59100 كەلى ميا تامىرى زاڭسىز دايىندالعان. بارلىق دەرەكتەر بويىنشا ميا تامىرلارى مەملەكەتتىك ورمان قورىنان تىس جەرلەردە (شارۋاشىلىق، شارۋا، فەرمەر قوجالىقتارى جەرلەرىندە) ورىن العان جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا بارا جاتقان كەزىندە ۇستالعان. وقيعاعا بايلانىستى ىشكى ىستەر بولىمدەرىندە قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، قىلمىس قۇرامى بولماۋىنا بايلانىستى قىسقارتىلعان.

ال ەندى 2016 جىلدىڭ وسى كەزەڭىنە دەيىنگى دەرەككە كوز جۇگىرتسەك. قازىر زاڭسىز تاسىمالداۋدىڭ 10 دەرەگى تىركەلىپ ۇلگەرىپتى. جىل اياعىنا دەيىن تاعى قانشاسى تىركەلەتىنى بەلگىسىز. بۇل جولى 17390 كەلى ميا تامىرى زاڭسىز دايىندالعان. بۇل دا مەملەكەتتىك ورمان قورىنان تىس جەرلەردە (شارۋاشىلىق، شارۋا، فەرمەر قوجالىقتارى جەرلەرىندە) ورىن الىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراي تاسىمالدانىپ بارا جاتقان جەرىنەن ۇستالعان.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، جەكە قوجالىقتار يەلىگىندەگى جەرلەردە كوبىنەسە قۇجات جۇزىندە كوكونىس، ەگىن شارۋاشىلىقتارى وسىرەتىن شارۋاشىلىقتار بولىپ تىركەلەدى دە، كەيىن ميا تامىرىن جاسىرىن كاسىپكە اينالدىرىپ الادى ەكەن. 

بۇعان قاتىستى وبلىستىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسىنىڭ باس مامانى ايبەك جولاقانوۆ «قىتايدا، كورەيادا، اقش-تا ميا تامىرىنا دەگەن سۇرانىس قىزىپ تۇر. سونىڭ كەسىرىنەن ءوز ازاماتتارىمىز ءوز جەرىمىزدەگى دارىلىك شوپتەردى اياۋسىز جۇلىپ، ارزان اقشاعا ساۋدالايدى. قىزىلوردا وبلىستىق پروكۋراتۋراسىندا بەكىتىلگەن باعدارلاما اياسىندا مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندارعا ميانى قورعاۋ بويىنشا مىندەتتەمەلەر جۇكتەلدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ينسپەكتسيا تەك ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن شەكتەلمەيدى، ۇنەمى باقىلاۋ جاسايدى. الايدا جەكە قوجالىقتارداعى دارىلىك وسىمدىكتەرگە باقىلاۋ جاساۋ وتە قيىن. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، ول جاققا بىزگە اياق باستىرتپايدى، ەكىنشىدەن، ءتىپتى دارىلىك شوپتەرگە زالال كەلتىرىلگەن كۇننىڭ وزىندە ءىس اياعى سوتقا دەيىن بارىپ، كوبىنەسە شارۋا قوجالىقتارىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەتىپ جاتادى».

ميا تامىرىنان پايدانىڭ كوزىن تاپقاندار، ونى ءجون-جوسىقسىز قازۋ بارىسىندا تاعى ءبىر نارسەنى ەسكەرمەيدى. ماسەلەن،  ميا تابيعي جابايى وسىمدىك. ونىڭ اينالاسىندا ەلىمىزدىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار وزگە وسىمدىكتەر دە بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ميا تامىرىنا جاسالعان ءاربىر قاسكۇنەمدىك قازاق جەرىنىڭ قۇتىن قاشىرعانمەن بىردەي ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.

ەلىمىزدە دارىلىك وسىمدىكتەر قالاي قورعالۋدا؟

جەر، جەر دەيمىز، ال سول جەرىمىزدە وسەتىن ەلىمىزدەگى دارىلىك وسىمدىكتەر قالاي قورعالۋدا؟

بۇل كۇندەرى كورشىلەس شەت مەملەكەتتەردە قىزىلميا تامىرىنا دەگەن ۇلكەن سۇرانىس ارتىپ وتىر. سول سەبەپتى رەسپۋبليكادا ول جاپپاي جينالادى. بۇل ۇدەرىس الەمدىك نارىقتا وسى شيكىزات تاپشىلىعىنىڭ ارتۋىمەن جانە نەگىزگى جابىقتاۋشى ەلدەردىڭ  (قحر، يران اۋعانستان، وزبەكستان) قىزىلميا  تامىرىن سىرتقا شىعارۋدى شەكتەۋىمەن تۇسىندىرەدى.

قىزىل ميا تامىرىن باقىلاۋسىز دايىنداۋدىڭ سالدارىنان ونىڭ جابايى وسەتىن تارالىمى قۇريدى، تابيعي ەكوجۇيەلەرگە نۇقسان كەلتىرىلەدى، بۇل بولاشاقتا وتاندىق فارماتسەۆتيكا ءوندىرىسىن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ تاپشىلىعىنا اكەپ سوعادى. 

 جۋىردا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ جايى جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا وتىرىسىندا دا قىزۋ تالقىلاندى. كوميسسيا مۇشەلەرى  اقىن ءجۇرسىن ەرمان مەن بەلگىلى جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسىپ مينيسترلىككە حات جولداپ، بوس جاتقان جەرلەردەگى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ەلگە تيگىزەر قىرۋار پايداسىنا جان-جاقتى توقتالىپ وتكەن ەدى. حاتتا «...قازiرگi تاڭدا قازاق جەرiندە بوس جاتقان جەرگە بiرجاقتى قاراۋ ۇستەم بولىپ وتىر. سول بوس جاتقان جەردە نەشە ءتۇرلi ەمدiك جانە دارiلiك وسiمدiكتەر بار. بiر عانا ميا وسiمدiگi سوڭعى بiرنەشە جىلدا ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلىپ، قىتايعا ساتىلىپ كەلەدى. قىتاي الەمدiك فارماتسەۆتيكا سالاسىندا ۇلى توڭكەرiس جاساپ جاتىر. نەنiڭ ەسەبiنەن؟ نەگiزiنەن، قازاقستان، موڭعوليا سەكiلدi ەلدەردiڭ تابيعي دارۋمەندەرگە باي دارiلiك وسiمدiكتەرى ەسەبiنەن. قازاقستاننىڭ دارiلiك وسiمدiكتەرiنiڭ ەسەبiن الىپ، ونى كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان وتاندىق فارماتسەۆتيكادا ولاردى پايدالانىپ، تابيعي بايلىعىمىزدى دۇرىستاپ يگەرۋدiڭ كەشەندi باعدارلاماسى بار ما؟ ەگەر وسى سالا دۇرىس جولعا قويىلسا، ميللليون گەكتارلاپ ەگiن ەكپەي-اق، قازاقستان ەكونوميكاسىنا ميللياردتاعان تابىس اكەلۋگە بولار ەدi عوي؟!... تيiستi مامانداردان ساراپشىلار توبىن جاساپ، پارلامەنتكە دارiلiك وسiمدiكتەردi قورعاۋ جونىندە زاڭ جوباسىن ۇسىنۋ قاجەت دەپ بiلەمiز»، دەلىنگەن بولاتىن. راسىندا دا مەملەكەتتىك ورمان قورىن قوسپاعاندا، دارىلىك جابايى وسەتىن شيكىزات كەزدەسەتىن اۋماقتاردا ونى دايىنداۋ قولدانىستاعى زاڭداردا رەتتەلمەگەن. بۇل رەتتە قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىك ورمان قورىنىڭ اۋماعىنان تىسقارى جەرلەردەگى دارىلىك وسىمدىكتەردى جينايتىن قاجەتتى اگروتەحنيكالىق قۇرالداردىڭ تاپشىلىعى مەن ولاردى ۇقىپتىلىقپەن جيناپ الۋ تالاپتاردىڭ ساقتاماي جۇرگىزىلىپ جاتقانى راس. مۇنىڭ وسىمدىكتەر ءۇشىن كەرى جاقتارى بار، ارينە. 

دەگەنمەن، ەلىمىزدەگى سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن ساناتقا  جاتقىزىلعان وسىمدىك تۇرلەرىن اكەتۋ مىندەتتى تۇردە ليتسەنزيالاۋمەن جۇرگىزىلەدى. ليتسەنزيا بەرۋدى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىمەن كەلىسىم بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنىڭ يندۋستريالىق دامۋ جانە ونەركاسىپتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جۇزەگە اسىرادى.

بۇل اتىشۋلى ماسەلە ءبىر عانا ميا تامىرىنا قاتىستى بولىپ وتىرعان جوق. بۇل رەتتە، ەل اۋماعىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن وسىمدىكتەر ءتۇرىن، سونداي-اق، دارىلىك وسىمدىكتەردى قورعاۋ، ولاردى وتاندىق فارماتسەۆتيكادا قولدانۋ ماسەلەسى قاشاندا وزەكتى ەكەنى ايدان انىق. 

 سەرىكگۇل سۇلتانقاجى،