اۋىل  شارۋاشىلىعى – قازاقستاندا باسىمدىقتاعى سالالاردىڭ ءبىرى. جىل سايىن مەملەكەت كوكتەمگى ەگىس جانە كۇزگى ەگىن جيناۋ ناۋقانى كەزەڭىندە ديزەللىك وتىن باعاسىن ارزانداتۋ جولىمەن اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرىن سۋبسيديالايدى. سۋبسيديالاناتىن ديزەلدىك وتىن كولەمى جىلىنا 700 مىڭ توننانى قۇرايدى، ول جالپى تۇتىنىلاتىن جانارمايدىڭ 6/1-ءى.           

دەگەنمەن، جىل سايىن كوكتەمگى جانە كۇزگى ەگىن ناۋقانى تۇسىندا اۋىلشارۋاشىلىق ەڭبەككەرلەرى تاراپىنان ديزەلدىك وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى ارىز- شاعىمدار كوبەيە تۇسەتىنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەڭىلدىكتى جانارماي ءبولۋدىڭ قولدانىستاعى جۇيەسى ءتيىمسىز دەپ ەسەپتەيدى. بۇل، نەگىزىنەن، مەملەكەت تاراپىنان ديزەلدىك وتىنعا قويىلعان ناقتى باعامەن ساتىپ الۋعا قول جەتكىزۋدىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى تۋىندار وتىرعان جايت. 

قولدانىستاعى جۇيە بويىنشا، ەڭ الدىمەن،  سالالىق  مينيسترلىك (ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى) وڭىرلەردىڭ سۇرانىسىنا قاراي ارزانداتىلعان ديزەلدىك وتىننىڭ ناقتى كولەمىن بولەدى، ول جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ وتىنىشتەرىنىڭ نەگىزىندە جاسالادى. بۇدان كەيىنگى كەزەك  اكىمدىكتەردىڭ ەنشىسىندە، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ارزانداتىلعان ديزەلدىك وتىندى وڭىرلەرگە جەتكىزۋگە مىندەتتى وپەراتورلاردى تاعايىندايدى. بىراق، وسى تىزبەكتەگى بۇكىل كەمشىلىك ءدال وسى جەردە باستالادى. وبلىستاردا اكىمدىكتەر بەكىتكەن وپەراتورلار ديزەلدىك وتىننىڭ ءتيىستى كولەمىن تۇتاستاي ماقساتتى باعىتتا پايدالانباي، نارىقتىق باعاسىمەن ساتۋى ءجيى كەزدەسەدى. مۇنداعى باستى ماسەلە وپەراتوردى انىقتاۋ ءراسىمىنىڭ اشىق جۇرگىزىلمەيتىنىنە كەلىپ تىرەلەدى. ياعني، مەملەكەت سۋبسيديالايتىن ديزەلدىك وتىن كولەمىن ناقتى تۇتىنۋشىلارعا، ياعني اۋىلشارۋاشىلىق وندىرۋشىلەرىنە تىكەلەي جەتكىزەتىن كومپانيالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ايقىندالماعان.    اكىمدىكتەر وپەراتوردى ىرىكتەۋ تالاپتارىن تولىق جاريالامايدى، وعان قاتىسۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ ءتىزىمى دە اشىق كورسەتىلمەيدى. ياعني، كىمگە جانە قانشا بولىنگەنىن كورسەتەتىن تەتىكتەر جوق. بۇل نەگىزىنەن وپەراتورلاردى ىرىكتەۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسىندا كەمشىلىكتەر بار ەكەنىنىڭ دالەلى.

شارۋالاردىڭ نەگىزگى ماسەلەسى –  وزدەرىنە ارنالعان، مەملەكەت باعاسىن ناقتى بەلگىلەگەن ارزان وتىنعا قول جەتكىزە الماۋ. ديزەلدىك وتىن جەتكىزۋشى رەتىندە تاڭدالعان وپەراتورلار كوبىنەسە وبلىس ورتالىقتارىندا ورنالاسادى،  ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مەنشىگىندە قاجەتتى رەسۋرستار –  وتىندى ساقتاۋ قويمالارى، تاسىمالداۋعا ارنالعان كولىكتەر جوق.  اتالعان رەسۋرستاردى جالعا العان جاعدايدا تيىسىنشە ولاردىڭ شىعىندارى دا كوبەيەتىنى ءسوزسىز. ال،  بۇل شىعىنداردىڭ ورنىن وپەراتورلار جانار-جاعارمايدىڭ كوتەرمە باعاسىن نارىقتىق باعامەن تەڭەستىرۋ ارقىلى وتەۋگە تىرىسادى. وسىلايشا، مەملەكەت جاساپ وتىرعان جەڭىلدىكتەر قىمباتقا تۇسۋدە. جاساندى كەدەرگىلەر سالدارىنان ديزەلدىك  وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىندە تۋىنداعان تۇيتكىلدەر اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرىنىڭ ادىمىن جازدىرار ەمەس. 

وسى ۋاقىتقا دەيىن ديزەلدىك وتىن جەتكىزۋشى وپەراتورلاردى «جانار- جاعارماي» قاۋىمداستىعى ۇسىنىپ كەلدى جانە سودان كەيىن ولاردى اكىمدىكتەر بەكىتەدى. الايدا، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرى تاراپىنان شاعىمنىڭ كوبەيۋى، ارزان وتىننىڭ اۋىلعا جەتپەۋى  بۇل جۇيەنىڭ كەمشىلىگى كوپ ەكەنىن بىلدىرۋدە. سونداي-اق،  اۋىلشارۋاشىلىق وندىرۋشىلەرى جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن وتىندى بىركەلكى پايدالانا الماي وتىر. ايتالىق، ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ قولى ۇزىن جانە دە ولار ارزان وتىندى مۇناي بازاسىنا وزدەرى بارىپ، تيەپ الىپ كەتەدى.  ال، ۇساق شارۋاشىلىقتاردىڭ قولىندا ونداي مۇمكىندىك جوق ەكەنى ءمالىم، ولار جول، كولىك شىعىنى جانە  ت.ب. سەبەپتەرمەن وزدەرىنە تيەسىلى ديزەلدىك وتىنعا قول جەتكىزە المايدى. وسىدان بارىپ جاقىن جەردەگى جانارماي قۇيۋ بەكەتىنەن بولشەك ساۋدا باعاسىمەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولادى. وسى سەبەپتەن ەلىمىزدىڭ كەيبىر اۋداندارىندا ديزەلدىك وتىنعا سۇرانىس 30%-عا عانا قامتاماسىز ەتىلگەن.

سوندىقتان، جەڭىلدىكتى ديزەلدىك وتىن ءاربىر شارۋاشىلىققا  جەتۋى ءۇشىن قولدانىستاعى جۇيەگە وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ،  وپەراتورلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرۋ، جاڭا تەتىكتەر ازىرلەۋ ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەيدى. جەرگىلىكتى شارۋالار مەن كاسىپكەرلەر وپەراتورلار سانىن كوبەيتۋدى، ولاردى ىرىكتەۋ راسىمىنە جەرگىلىكتى جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرىنىڭ قوجايىندارىن قاتىستىرۋدى ۇسىنادى.  ديزەلدىك وتىندى ءبولۋ راسىمدەرىن وزگەرتۋ، وپەراتوردى تاڭداۋ ۇدەرىسىنىڭ اشىقتىعى – مىنە، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرىن مازالايتىن سۇراقتار وسىنداي.

سونداي-اق، وپەراتور رەتىندە بەكىتىلگەن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ  مۇناي ونىمدەرىن جەتكىزۋ سالاسىنداعى جۇمىستاردى ورىنداۋعا قۇقىعى بولۋى ءتيىس جانە ديزەلدىك وتىننىڭ ۆاگوندىق پارتيالارىن تاسۋعا جانە تولەپ الۋعا قاراجاتى بولۋى مىندەتتى. سوندا عانا ولار ججم-مەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىنا قاتىسا الادى. 

مۇنىڭ ءبارى شارۋالاردىڭ ەگىن ناۋقانى كەزىندە شىعىندارىن ازايتىپ، ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ قىمباتتاماۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس.

Abai.kz