«شىڭعىسحاندى قازاق قىلام دەۋ – ۇيات مءاسەلە», – دەدى الماتىلىق ءبىر تاريحشى. «سەن انا قىتايدان كەلگەن تىلەۋبەردىنى جاقتاپ شاتاسپا! مەن موڭعوليادان كەلگەنمىن. بءاءرىن ءوز كءوزىممەن كءورگەنمىن, – دەدى استانالىق ءبىر تاريحشى. بۇعان, مەنىڭشە, رەنجۋگە بولمايدى. ءويتكەنى, ءبىزدىڭ ءبىلىمي, مءادەني دءارەجەمىز دءال وسىلاي. بىرەۋىمىز پىكىر ايتامىز, ەكىنشىمىز وعان قارسى شىعامىز. سەبەبى, قارسى شىعۋ بىلىمدىلىك سانالادى. ال تاريحشىنىڭ تاريحشى ەمەسپەن كەلىسۋى ءوءلىم سانالادى. ءايتكەنمەن مەنسىنبەي-اق تۇرىپ: «وسى نەمەلەردىڭ ايتىپ جءۇرگەنى نە سءوز, تەكسەرىپ كءورەيىنشى», – دەپ, ونىڭ ايتقانى مەن ءوءزىڭ وقىعان كىتءاءپتىڭ پىكىرىن سالىستىرىپ كءورۋ تاريحشىنىڭ مءادەنيەتى سانالادى. كەز كەلگەن تاريحشىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى – تءۇپنۇسقاعا نەمەسە جاڭا پىكىرگە قۇرمەتپەن قاراۋ. ونداي تاريحشىنىڭ تابىلماۋى – قورقىنىشتى.

ماسەلەنىڭ شىنىنا كەلسەك، تاريحتى بۇرمالاپ، تۇپنۇسقاعا جۇگىنبەي، نەگىز­سىز­دەن-نەگىزسىز شىڭعىسحاندى زورلاپ قازاق قىل­عالى جۇرگەن كىمدەر؟ وندايلار بار ما؟

1993 جىلى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى­نىڭ ء«تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كى­تابى جارىق كورگەندە، شىڭعىسحان ما­سەلەسى ەپتەپ-سەپتەپ ءسوز بولعان-دى. نە قا­زاق شەجىرەسىن بىلمەيتىن، نە شىڭ­عىس­حان­نىڭ شىن تاريحىن بىلمەيتىن جۇرت وعان وسقىرىنا قارادى. ەجەلدەن ماڭعول دەپ قانعا ءسىڭىپ كەتكەن ادامدى قازاق ىشىن­دەگى جالايىرعا جاتقىزعانى ءۇشىن بۇلان-تالان بولسا دا، 1776 جىلى قازا بو­لىپ كەتكەن ادامدى جاۋاپقا تارتۋ ەش­كىم­نىڭ قولىنان كەلمەدى. بىرەۋ ونداي ادام جوق دەدى، بىرەۋ ول كىتاپتى كازىرگىلەر جاز­دى دەدى. ونىڭ ءبارى سول كەزگە ءتان ءبىلى­مى­مىز بەن دارەجەمىز بولاتىن.

ەندى كونە قىتاي ءتىلىن بىلەتىن، كونە پى­شى­گىن (يەروگليفتى) وقي الاتىن تىلەۋ­بەر­دى ابەنايۇلى شىڭعىسحان تۋرالى كو­نە قىتاي پىشىگىندەگى جازۋدى وقىپ، شىڭ­عىسحاننىڭ تۇرىك جەرىندە تۋىپ-وس­كەن، تۇرىك تىلىندە سويلەگەن، مۇسىلمان ءدى­نىن ۇستانعان ادام ەكەنىن دالەلدەپ، دا­لەل­دى جازبالاردى قىتاي تىلىنەن تىكەلەي اۋ­دارىپ كورسەتە باستاپ ەدى، مارالباي ىس­قاقباي كوكەمىز باستاعان ءبىراز زيالى بۇل ماسەلەگە بۇل جولى كادىمگىدەي ءمان بەر­دى. تىلەۋبەردىنىڭ ماقالاسىن دۋلات يسا­بەكوۆ «مادەنيەت» جورنالىنا باستى. «قا­زاق ادەبيەتى» گازەتى دە جەدەل ۇلەس قوس­تى. اقىرى تىلەۋبەردىنىڭ پىكىرى تاريحقا ۇل­كەن توڭكەرىس اكەلدى. بىراق «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» بولۋ ءبىزدىڭ قا­نىمىزدا بار بولىپ شىقتى. كوپ ادام شىڭ­عىسحاندى تۇرىك، ونىڭ ىشىندە قيات دەگەنگە كەلىسەدى دە، جالايىرعا جاقىنداتا باس­تاساڭ ات-تونىن الا قاشادى. ونىڭ ار­عى تۇبىندە انا جاقتىڭ ادامى، انا جاق­تىڭ تاريحى دەگەن دەرت تۇرادى.

ەندى مەن وسى «ۇيات ماسەلەگە» ءوز ۇياتىم­دى كولدەنەڭ تارتايىن. تاريحشىمىز دە­­گەندەر ءۇشىن ەمەس، شىن مەن وتىرىكتى تال­داي بىلەدى-اۋ دەگەن كوپشىلىك ءۇشىن. شىڭ­عىسحاننىڭ ومىرىنە قاتىستى تۇپنۇسقا سا­نالاتىن ءۇش قولجازبا بار: «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «التىن توپشى» جانە ءراشيد ء اد-ءديننىڭ «جىلنامالار جينا­عى». تىلەۋبەردى ابەنايۇلى «ماڭعولدىڭ قۇ­پيا شەجىرەسى» دەپ جۇرگەن قولجازبانىڭ شىن اتى «شىڭعىسحاننىڭ قۋزاۋىرى» ەكە­نىن قىتاي پىشىگىنەن وقىپ جاريا ەتتى. مەن وعان سەندىم. سەبەبى، «ناۋكا» باسپا­سى­نان شىققان «التان توبچي» (موسكۆا، 1973) كىتابىنىڭ العى سوزىندە تاريحشى ن.د. شاستينا «پەرۆوناچالنوە  جە نازۆا­نيا پامياتنيكا بىلو «رودوسلوۆيە چينگيسحانا» – چينگيس-كاگانۋ حۋدجاۋر، – دەپ جازدى (23-بەت). مۇنى دۇرىستاپ ايتساق، «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» بولىپ شىقپاي ما؟

ەگەر بۇل ەسكەرتكىشتى العاش اۋدارعان ادام­دار تاريحقا ادال بولسا، قولجازبانىڭ شىن اتىن نەگە جاسىرادى؟ ونى «قۇپيا شە­جىرە» دەپ اتاۋعا قانداي قاقىسى بار؟ ورىس­تار ونى وسى كۇنى «سوكروۆەننايا يس­توريا مونگولوۆ» «موڭعولدىڭ قاسيەتتى شە­جىرەسى» دەپ اسپەتتەپ ءجۇر. بۇلاي وتىرىك جازۋ نەگە «ۇيات ماسەلەگە» جاتپايدى؟

شىڭعىسحان تەمىرشىڭ اتالعان كەزدە ءومىر سۇرگەن بۇرقان تاۋى كازىرگىموڭعوليا اتالاتىن مەملەكەتتىڭ جەرىندە جوق. ولار حەنتەي دەگەن تاۋىن بۇرقان بولۋى كەرەك دەپ بولجايدى. ال بولجاۋدى بەكىتەتىن دا­­لەلدەرى جوق. الايدا، بۇرقان اتالاتىن قا­راعايلى تاۋ جاركەنت قالاسىنىڭ سول­تۇستىك جەلكەسىندە بار ەكەنىن مەن بالا كە­زىمنەن بىلەم. بىراق ونىڭ شىڭعىسحانعا قا­تىسى بارىن مەن بەرتىنگە دەيىن بىلگەم جوق، سولاي اتالاتىن تاۋ تولىپ جاتقان شى­عار دەپ جۇرە بەرىپپىن. تەك تىلەۋ­بەر­دى­نىڭ قىتاي تىلىنەن اۋدارعان «شىڭ­عىس­حاننىڭ قۋزاۋىرىن» وقىپ وتىرىپ، تە­مىر­شىڭنىڭ بۇرقاننان قاشىپ بارىپ تۇر­گەن تاۋىنداعى توعايعا تىعىلعانىن بىل­گەندە ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم. ويتكەنى، بۇرقان مەن تۇرگەننىڭ اراسى 1,5-2 شاقىرىمداي عانا جەر ەكەنى، دەمەك شىڭ­عىسحاننىڭ وسى بۇرقاندا تۋىپ-وس­كەنى ماعان بىردەن ەلەستەدى. سەگىز عاسىر بويى اتى وزگەرمەگەن جەردى ەندى ەشكىم وز­گەرتە المايتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم دە، تى­لەۋبەردىنى جاقتاپ شىعا كەلدىم. بۇرقان مەن تۇرگەننىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي اتا­لاتىنىن بىلە تۇرىپ، ۇندەمەي قالۋىم نا­عىز «ۇيات ماسەلە» بولماس پا ەدى؟

ء«بىر ءسوزدىڭ ارتىن ءبىر ءسوز تۇرتەدى» دەگەن راس. تىلەۋبەردىنىڭ اۋدارماسىنا قا­راپ وتىرسام، ماعان تانىس جەر-سۋ اتتارى تىم كوپ بولىپ شىقتى جانە ءبارى دە قول­جاز­بادا  جازىلعان  جەر ىڭعايىنا دال­مە-ءدال كەلەدى. ونىڭ ىشىندە، ءتىپتى مۇلدەم داۋ تۋ­دىر­مايتىنى دا بار. ماسەلەن، زەرەن قاپ­شاعايدىڭ الماتى تۇبىندەگى قاپ­شاعاي ەكەنىنە قالاي داۋلاسارسىڭ؟ داۋلاسايىن دەسەڭ، سول ارادان اشۋلانىپ قايت­قان جامۇقا جول-جونەكەي 70-كە تارتا  جانىستى قىرىپ كەتەدى. جانىس وتەگەن باتىردىڭ  وسى  كۇنگى  شەڭگەلدى ماڭايىن­دا ءۇرىم-بۇتاعىمەن ءومىر سۇرگەنىن، سول اراعا جەر­لەنگەنىن ەجەلدەن بىلەم عوي. ءبىر-بىرى­مەن قيىسىپ تۇرعان تاريحتى قالاي مويىن­داماسسىڭ. تىلەۋبەردى اۋدارماسىندا شىڭعىسحاننىڭ سوگەتى دەگەن جەردە اڭ اۋلاپ جۇرگەنى ايتىلادى. ول سوگەتىنىڭ ىرگەسىنەن مەن اۋىلىما بارا جاتىپ، كەلە جاتىپ جىلىنا الدەنەشە رەت وتەم عوي. جام­ۇقا مەن شىڭعىسحان ەكىنشى  رەت كۇي­تەڭ دەگەن جەردە سوعىسادى. ۇلكەناعاش پەن قىزىلەسپە اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسىندا كي­تىڭ اتالاتىن اڭعار بار، ەكى تاۋدىڭ ور­تاسىنداعى ۇزىن جازىق. شىنداپ كەلگەندە، كۇيتەڭدى قىتاي تىلىنەن كىيتىڭ دەپ تە اۋدارۋعا بولاتىن كورىنەدى. بىراق مەنى كۇي­تىڭ دەپ وتىرعانى وسى كيتىڭ ەكەنىنە يلان­دىرعان  جاعداي مىناۋ: شىڭعىسحانعا كو­مەككە كەلگەن كەرەي حانى وڭحان وتقيا ار­قىلى كۇيتەڭگە كەلسە، شىڭعىسحان كو­رەن­لىك دەگەن جەردەن شىعادى. وتقيا دەپ وتىر­عانى وسى كۇنى قىزىلقيا اتالسا، كو­رەنلىك دەپ وتىرعانى باركورنەۋ بولىپ شىعادى. وعان دا كۇماندانايىن دەسەم، وتقيا – قىزىلقيانىڭ كيتىڭگە قاراي اسىپ تۇسەتىن ءبىر سايى كەرەيساي دەپ اتالادى. ال كەرەيلەر ءبىزدىڭ جاقتا جوق. دەمەك، ءسوز جوق، كەرەي حانى وڭحان وسى سايعا قوسىن تىككەن. ءبارى ءبىر-بىرىنە ساي كەلەدى. ونى بىلە تۇرىپ، پىكىرىمدى ورتاعا سالماسام، ناعىز ۇياتسىز مەن بولمايمىن با؟

شىڭعىسحان ەكى بولەكتاۋدىڭ ماڭىن­دا تەلىگەنبولتاق، شۇبار، ارالتوبە دەگەن جەردە تۋىپتى. جەلمەنىڭ اكەسى شىڭ­عىس­حان­عا: «سەن ونەن مۇراننىڭ تەلىگەن بول­تاق جەرىندە تۋعاندا، ساعان بۇلعىن جورگەك بە­رىپ ەدىم»، – دەيدى. («قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇ­پياسى». الماتى، 2010, 486-بەت. تىلەۋ­بەر­دىنىڭ اۋدارماسى). مەن وسى وڭىردە تۋىپ-وسكەندىكتەن، ءبىر-بىرىنە تەلىگەندەي قوس قوتىرقاي تاۋىنىڭ ىرگەسىندە شۇبار، ارالتوبە دەگەن جەرلەردىڭ دە بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ولار وربۇلاقتان 7-8 شا­قىرىم عانا جەردە.

جامۇقامەن بىرگە شۇبار دەگەن جەردە ءبىر جارىم جىلداي ءۇي ىشىمەن قوناقتاعان شىڭ­عىسحان بورتەنىڭ اقىلىمەن ونىڭ قاسىنان ءبىر تۇندە كوشىپ كەتىپ، كورەنلىك دەگەن جەرگە بارىپ قونىستانادى. ءبىر ءتۇن­نىڭ ىشىندە موڭعولياداعى حەنتەي تاۋىنا، ارينە، ول كوشىپ بارا المايدى، ال ارال­توبە ماڭىنداعى شۇباردان 15-20 شا­قىرىم جەردەگى باركورنەۋگە كوشىپ با­را الاتىنى كۇمانسىز.

بۇل كۇندە وزگەگە كۇماندانسا دا، مۇ­قا­ليدىڭ جالايىر ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. سول مۇقالي جانە قايشىلى دەگەن جالايىر ساعان قوسىلامىز دەپ، شىڭ­عىسحاندى كورەنلىككە ىزدەپ كەلەدى. ال جالايىرلاردىڭ سول شىڭعىسحان زا­ما­نىندا وتىرعان جەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن وتىرعانىن ءراشيد ءاد-دين انىق-قانىق جازادى. جانە مۇقالي جالايىر ەكەنى راس بولسا، وندا ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك شىڭ­عىس­حاندى قاي جونمەن ىزدەپ كەلەدى؟

شىڭعىسحان اۋەلى ءوز تايپاسىنىڭ حانى بولىپ، كوكنور دەگەن جەردە سايلانادى. وسى كۇنى جاسىلكول دەپ اتالاتىن جەردى مەن سول ارا دەپ سانايمىن. ويتكەنى، ول جازىلعان جاعدايعا ساي كەلەدى. اينالاسى تاۋمەن قورشالعان، تەك وڭتۇستىك جاعى عانا اتپەن كەلۋگە بولاتىن جەر.

ءبيچۋريننىڭ «سوڭعى ءتورت حاننىڭ تاريحى» دەگەن ەڭبەگi بار. سوندا شىڭعىس­حان­نىڭ ارعى اتالارىن جالايىرلاردىڭ قا­لاي قىرعانى باياندالادى. سەبەپ بىرەۋ عانا: الان-قۋانىڭ كۇيەۋسىز تۋعان، ياعني نۇردان جارالعان (نيرۋن) ءۇش بالاسىنىڭ ۇرپاعى وزگە جالايىرلاردان اسىپ بارادى. سودان جالعىز قايدۋ دەگەن ناعاشى قو­لىندا بولعان ءبىر عانا بالا امان قالىپ، قال­عانىن جالايىرلار قىرىپ تاستايدى. كەيىن جالايىردىڭ اقساقالدارى بالالار­دى قىرىپ تاستاعان جالايىرلاردى جاز­عىرىپ، ولاردى قايدۋعا ءبىرجولا باعى­نىش­­تى قىلىپ  بەرەدى. سول قايدۋ قاراقول دەگەن جەردى  جايلادى،– دەپ جازادى بيچۋرين. سول قاراقول كۇنى بۇگىنگە دەيىن قا­را­­قول اتالادى. كەرەيسايدىڭ باتىسىن­دا، سۋى كوكتەرەك وزەنىنە كەلىپ قۇيادى، كۇ­نى بۇگىنگە دەيىن انداس جالايىرلار وتىر­عان ارالتوبەدەن ون شاقتى شاقىرىم عانا جەردە.

ال ەندى ويلاپ قارايىق. شىڭعىس­حان­نىڭ جالايىرلارعا ەشقانداي قاتىسى جوق بولسا، ونىڭ اتالارىن ءبىر جالايىرلاردىڭ قىرىپ، ەكىنشى جالايىرلاردىڭ ول جا­لايىر­لارعا  ۇكىم شىعارىپ، تەمىرشىڭنىڭ اتالارىنا جاناشىرلىق تانىتىپ نەسى بار؟ سونوۋ مۇحيت تۇبىندە جاتقان ماڭعول­دار­دىڭ  كوبەيگەنى، ازايعانى جالايىر­لارعا قانشالىقتى قاجەت؟ ماسەلە شىڭ­عىسحان ارالارىنىڭ وزگە جالايىرلاردان اسىپ بارا جاتقانىندا بولىپ تۇرعان جوق پا؟ قازاقشالاپ ايتقاندا، اعايىننىڭ اسىپ بارا جاتقانىن كورەالماۋشىلىق قوي.

مەن، جالپى، شىڭعىسحاننىڭ جا-لايىر ەكەنىن ەرتەرەكتەن ەستىپ كەلە جات­قان ادام­مىن. ونىڭ ءبىر سەبەبى: جالايىرلار جايلايتىن ارالتوبە مەن ءبىزدىڭ ەل جاي­لايتىن بەلجايلاۋ – ورتاق. ەكى تاۋ­دىڭ ورتاسىنداعى ءبىر القاپ. اتامنىڭ قا­رىنداسى ءۇمينا، قىزى توقتار وسى انداس جالايىرلارعا ۇزاتىلعان. سوندىقتان ءبىز­دىڭ ۇيدە جالايىرلار تۋرالى اڭگىمە از­دى-كوپتى بولىپ تۇراتىن. اتام ەش­مۇ­قام­بەت اسىرەسە جالمەندە بالاسى ءپىشان تۋرالى كوپ ايتاتىن. ءپىشان – 1921 جىلى اتى­لىپ كەتكەن ادام. بەينەلەپ ايتقاندا، ول – جالايىرلاردىڭ سەگىز سەرىسى. سول ءپىشان  اشىركۇل جانە زەينەپ دەگەن انداس قىزدارىمەن ايتىسىپ قالادى دا، ەكى قىز: ء«بىزدىڭ بابامىز – شىڭعىس سياقتى سەنىڭ بايشەگىر اتاڭ ەشقاشان شىڭ-قۇز اتالعان ەمەس»، – دەگەندە، ءپىشان ورنىنان ۇشىپ تۇ­رىپ: «ويباي، بابامىزدىڭ اتى اتالعان سوڭ، مەنىڭ توقتاماعانىم ۇيات بولادى!» – دەپ، قۇلدىق ۇرادى. بۇل – ەل اراسىنا تا­را­عان اڭگىمە. ال شىمكەنتتىك اقىن قا­زانعاپ بايبولوۆ: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا شىڭعىسحاننىڭ ىلە وڭى­رىندە تۋىپ-وسكەنىن، اڭشىلىقپەن كۇن كەشكەنىن شەجىرەلەپ اتالارىن تاراتا جىر­عا قوسادى. جانە قازىبەك بەك تە ونى جا­لايىرلاردان تاراتادى. وسىنىڭ ءبارى ەرىكسىز مەنى مويىنداتادى.

باسقا ۇساق-تۇيەك جەر-سۋ اتتارىن تەر­مەلەمەي-اق قويايىن. ەندى رەسمي تاريحقا جۇگىنەيىن. ءراشيد ءاد-ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىن» وقىپ كورسەم، شىڭعىس ءومىر سۇرگەن ونون وزەنى شىعىستان اعادى دەپ انىق-قانىق جازىلعان. ال موڭ­عو­ليا­داعى ونون دەپ جۇرگەنىمىز ونىن وزە­نى، كارتاعا قاراسام، وڭتۇستىكتەن تىكە سول­تۇستىككە قاراي اعىپ جاتىر. بۇل نە دە­گەن ءسوز؟ شىڭعىسحان ءومىر سۇرگەن ونون ول ەمەس دەگەن ءسوز، ونىڭ ۇستىنە ونىن، ونون دەگەننىڭ موڭعولشا ماعىناسىن ما­عان ماڭعول ءتىلىن بىلەم دەگەندەردىڭ ەش­قايسىسى ءتۇسىندىرىپ ايتا المادى. مەن، ءوز بولجامىم بويىنشا، ونوننىڭ ءتۇپ ءمانى ءونان دەگەنگە سايادى دەپ ويلايمىن. ء«نان» «ۇلكەن» دەگەن سوزدەن تۋىنداعان بولۋ كە­رەك دەپ ويلايمىن. بۇل وزەننىڭ ءوز اتى ەمەس، ونىڭ سيپاتى دەپ تۇسىنەم. تىلەۋبەردى ونوندى ىلە دەيدى، مەن وعان قوسىلام. ىلە شىڭعىسحان زامانىندا دا ىلە اتالعان.

كارتاعا قاراپ وتىرىپ، تاعى مىنانى سا­لىستىرايىق. بارلىق قولجازبادا بۇر­قان تاۋى ونون وزەنىنىڭ باستالار تۇسىندا دەلىنەدى، ال موڭعولياداعى ونىن بۇرقان وسى بولۋ كەرەك دەگەن حەنتەي تاۋىنىڭ ءدال وزىنەن باستاۋ الادى، سايكەسپەيدى. نەگە؟ ويت­كەنى، حەنتەيدىڭ بۇرقان ەكەنى، ونىن­نىڭ ونون ەكەنى – ءبارى وتىرىك.

شىڭعىسحان ءۇش وزەننىڭ بويىن جاي­لا­عان: كەرۋلەن، تۇرگەن، ءونان. ءراشيد ءاد-ديننiڭ «جىلنامالار جيناعىندا» كە­رۋلەن ەكi تاۋدىڭ اراسىنان اعادى دە­لiن­گەن. ول مەنiڭشە، بەلجايلاۋداعى تەرى­س­­اق­قان. كونە سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىن زەرت­تەۋشى عالىم ءا.نۇرماعامبەتوۆ قاس­كە­لەڭنىڭ ءتۇپ ماعىناسى قاسقا ولەڭ، ياعني قاس­قاسۋ دەگەن سوزدەن وزگەرگەن دەيدى. ولاي بول­سا، كەرۋلەن دەپ جۇرگەنىمىز كەرى ولەڭ، ياعني كەرى وزەن دەگەن بولىپ شىعادى. كە­رىولەڭ مەن تەرىساققاننىڭ ماعىنالاس ەكە­نىن كەز كەلگەن قازاق تۇسىنەدى. ءراشيد ءاد-ءديننىڭ جازعانىنا ونون دا، كەرۋلەن دە ءدال كەلەدى. ال موڭعولياداعى حەرلەن­دى­ قانشاما كەرۋلەن دەپ وزگەرتكەنمەن، ول دا حەنتەيدەن باستالىپ، ونىنمەن باعىت­تاس وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي اعىپ جا­تىر. بۇل دا سايكەسپەيدى. ءبارى سايكەس­پە­سە، ولاردى «ۇيالتىپ جاتقان» ەشكىم جوق.

ونون، ءوناننىڭ ىلە ەكەنىن مىنادان اڭ­عارۋعا دا بولادى. «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرىندا: «شىڭعىس حان مەن تۇعىرىل حان ەكەۋى قۇلجا وزەنىن قۇلداي اتتانعان…تاتاريلار قۇستى-شاتى جانىنداعى نا­راتى-شاتى جەرىندە قورىق قۇرعان ەكەن»،– دەلىنگەن (الماتى، 2010 ج. 496-بەت). مۇندا ءبارى انىق. بىراق تىلەۋبەردىنىڭ اۋدارماسىنان باسقالاردا قۇلجانىڭ اتى بىرەسە ۋلد­جا، بىرەسە ۋلدزن دەپ بۇرمالانىپ كەل­گەن. ال ەندى كارتاعا قارايىق. ىلەنى ورگە بوي­لاي قاراساق، قىتاي جەرىندە ناراتى جو­تاسى، ونىڭ جوعارعى جاعىندا قۇلجا قا­لاسى تۇر. ءبارى الداسا دا، كارتا الداماي­دى عوي. سەنبەگەن ادام دەرەۋ قاراي سالسا بو­لادى، سوندا «ۇيات ماسەلە» ءوز-وزىنەن شە­شىلەدى.

وسىنشاما عىلىمي دەرەككە ءمان بەر­مە­گەن تاريحشىمەن «ۇيات ماسەلە» جايىندا اي­تىسىپ جاتۋ ماعان دا ۇيات. ءوزىمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىمدەگى وسىنشاما شىن­دىق­تى بىلە تۇرىپ مەن شىرىلداماسام، وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟

تەمىرشىڭنىڭ باسىنان كەشكەن ءاربىر وقي­عاسى وسى ءوڭىردىڭ جەر-سۋىندا جازىلىپ قالعان، تاريحتاعى جەر-سۋ اتتارى، قان­شاما وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ ايتسا دا وسى كۇن­گى ماعىناسى ءدال كەلىپ وتىرادى. ما­سە­لەن، تايجىگىتتەر (تايچيۋدى) شىڭعىس­حان­دى تۇرگەن بويىنداعى توعايدان توعىز كۇن­نەن كەيىن ۇستاپ الادى. تايجىگىتتەر ونون بويىمەن ونى اكەتىپ بارا جاتقاندا، كۇزەتشى بالانى ۇرىپ جىعىپ، تەمىرشىڭ قا­شىپ شىعادى دا، قۇتىلىپ كەتەدى. تۇر­گەن مەن ونوننىڭ جانە بۇرقاننىڭ ءبىر-بى­رىنە جاقىن جەردە جاتقانىن وسى وقي­عادان-اق اڭعارۋ قيىن ەمەس. تۇرگەنىمىز – ۇسەك وزەنى، ءونانىمىز – ىلە.

مەركىتتەردىڭ بورتەنى تارتىپ اكەتەتىن وقي­عاسى دا وسىنداي. شىڭعىسحان بۇركەي-ىرگە دەگەن كوكتەۋدە وتىرادى. ول ارا كازىر ىرگەتاۋ اتالادى. بۇركەي-ىرگە دەگەن ىق-ىرگە دەگەن ماعىنا بەرمەي مە؟ تۇرىك، ونىڭ ىشىن­دە قازاق ءسوزى ەكەنى اپ-ايقىن.

كيتىڭ جاقتان كەلە جاتقان مەر­كىت­تەر­دىڭ ءدۇبىرىن كۇتۋشى ايەل ىرگەتاۋدا جاتىپ ەستيدى دە، ءبارى قايشىنىڭ بەلى ارقىلى بۇرقانعا قاشادى. اربامەن قاشىپ بارا جاتقان بورتەلەردىڭ الدىنان مەركىتتەر شىعادى. اربا ىشىندەگى بورتەنى بايقاماي، ولار ىرگەتاۋعا قاراي كەتەدى دە، ەسۋگەيدىڭ ۇلكەن ايەلىن اتقا مىڭگەستىرىپ قايتا كەلەدى دە، اربا ىشىندەگى بورتەنى مەركىتتەر تاۋىپ الا­دى. دەمەك، بورتەنىڭ اربا ىشىندە ەكە­نىن ەسۋگەيدىڭ ۇلكەن ايەلى ايتىپ قويعان عوي. كەيىن ونىڭ قايتا ورالىپ بۇرقانعا قايتپاي قويۋىنا دا وسى كىناسى سەبەپ.

ىرگەتاۋدان قايشىنىڭ بەلى ارقىلى بار­كورنەۋ اسىپ قاشقان شىڭعىسحاندى مەركىتتەر بۇرقانعا وكشەلەي قۋىپ بارادى. بىراق تابا المايدى. وسى جەردە تۋىپ-وسكەن مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى دالمە-ءدال كوز الدىما ەلەستەپ وتىرادى. مەنىڭ سە­نىم­دى سويلەيتىنىم سوندىقتان.

جاقىندا قىتايدا تۇراتىن اقپار ءما­جيت باۋىرىمىزدىڭ «مۇقالي» اتتى كى­تابى شىقتى. سوندا ول مۇقاليدىڭ تۋ­عان-تۋىستارى ىشىندە تەك نەمەرەسى انتۇن­نىڭ عانا اتا-باباسىنىڭ مەكەنى المالىعا ءبىر  ورالىپ سوققانىن  جازادى. مۇقالي­دىڭ اتا قونىسى المالى بولسا، شىڭعىس­حان­نىڭ مەكەنى دە سول وڭىردە بولادى عوي، ءسوز جوق. ال كونە المالى قالاسىنىڭ ورنى جار­كەنتتىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا اق بۇر­قان اتالاتىن جەردىڭ ماڭىندا جاتىر، المالى اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسىندا. بۇل دەرەككە سۇيەنۋدىڭ نەسى «ۇيات ماسەلە»؟ ونى كورمەۋ-بىلمەۋ ۇيات ەمەس پە؟

جارايدى، تاريحي دەرەكتەردى دە، شە­جى­رەسىن دالەلدەۋدى دە جيناپ قويىپ، قا­زا­قى وي مەن قازاقى قيالعا جول بەرىپ كو­رەلىكشى.

شىڭعىسحان ءدىنى، ءتىلى بولەك ماڭعول بول­سا، ءتىنى، ءدىنى  بولەك قوڭىرات داي شەشەن قىزى بورتەنى قانداي سەبەپپەن ماڭعولعا بەرۋى ءتيىس؟ شەكجەردە، ياعني حارازم ىرگە­سىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان داي شەشەن ماڭ­عول جەرىندە تەمىرشىڭ دەگەن بىرەۋ بار ەكە­نىن قالاي بىلگەن؟ ءبىر-بىرىمەن قالاي سوي­لەسكەن؟ ول كەزدە قوڭىراتتاردىڭ مۇ­سىل­­مان ەكەنىنە مەن ەش كۇماندان­باي­مىن. ويتكەنى، شىڭعىسحان ورداسىن ىزدەپ كەلگەن ەۋروپالىق كارپيني مەن رۋبرۋك تا ەكۆيۋس (تاريحشىلار ەكى وگىز دەيدى، مەن ەكى وزەن، ياعني قوسوزەن قالاسى دەپ ويلايمىن) قالاسى مەن قايىلىق (قويلىق ەمەس) قالاسىندا تساراتسيندەردى كەزىكتىردىك دەپ تاڭ قالىسادى. مەن تساراتسيندەر دە­گەن­دى تۇسىنبەگەن ەدىم، سويتسەم، ەۋرو­پا­لىق­تار مۇسىلمانداردى سولاي اتاعان ەكەن، گەرمانياداعى تۇرىكتەردى كازىر دە سو­لاي اتايدى ەكەن.

ەجەلدەن جالايىرلار جايلاعان ەكى وزەن (تالدىقورعاننان 18 شاقىرىم شى­عىس­تا، كوكسۋ مەن قاراتالدىڭ قوسىل­عان جەرىندە ورنى جاتىر) مەن قايىلىق ەلى مۇسىلمان بولسا، سولاردىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان انداستار، ياعني شىڭعىس­حان قا­لايشا مۇسىلمان بولمايدى؟

ماڭعول ەزگىسىندە ءۇش ءجۇز جىل جەم بول­دىق دەيدى ورىستار. سوعان جۋىق وتا­رىن­دا بولعان قازاققا ورىس ءسوزى ءسىڭدى: كە­رەۋەت، ساماۋىر، پوشتا دەگەندەي. ال ءۇش ءجۇز جىل ەزگىسىندە بولعان ماڭعولدىڭ قان­شا ءسوزى ورىسقا ءسىڭىپتى؟ بىردە-ءبىر ءسوزى جوق دەۋگە بولادى. ەسەسىنە، قازاق ءسوزى قانشاما! ماحمۇد قاشعاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىنە» قاراساق، «ۇتىك»، «كاپتان» (قاپتان), «شتان» ء(ىش­تان), «يوعۇرت»، «جير»، «تاۋار» – ءبارى تۇ­رىك سوزدەرى، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە جا­قىن سوزدەر. ال ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دا­لەلىنە قۇلاق اسساق، مۇنداي سوزدەر ءبىر مىڭ­نان اسىپ كەتەدى. سوندا قالاي بول­عانى؟ ورىستاردى بىرنەشە عاسىر بويى بي­لەگەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى ماڭعول ەمەس، قازاق بولعانى ەمەس پە؟

ورىستىڭ اتاقتى عالىمى ك.كونونوۆ «رۋس­سكيە فاميلي تۋركسكوگو پرويسحوجدە­نيا» دەگەن كىتاپ جازدى. ارعى-بەرگى ورىس اتاقتىسىنىڭ كوبى تۇرىك تەكتى ەكەنىن سودان بىلدىك. بۇل الىپ-قاشتى ءسوز ەمەس، عى­لىمي كۋالىك قوي. وسىنىڭ ءبارىن بىلگەن ادام ءوزى دە ويلانباي ما؟ جانە دە اراپ سايا­حاتشى بابۋتا التىن وردانىڭ حانى ءاز جانىبەككە كەلگەندە ونىڭ تۇرىكشە سوي­لەگەنىن جازىپ، تۇرىك سوزدەرىن تىزبەلەپ كور­سەتەدى. ال التىن وردانى بيلەگەن شىڭ­عىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىنە كىم كۇمان كەلتىرەدى؟ ونىڭ ۇستىنە قىتايشادان تىلەۋبەردى اۋدارعان «جىلنامالار جي­ناعىندا» ءراشيد ءاد-دين ۇيعىر، تاتار، مون­عول قاۋىمدارى تەك تۇرىكتەر ەكەنىن اشىق ايتقان عوي.

«تورە» دەگەننىڭ ءوزى ءتوردى مەڭزەيتىن قا­زاق ءسوزى. تورەنىڭ ءبارى قازاقتا عانا. وسى­نىڭ ءبارى شىڭعىسحاننىڭ اتا-تەگىن انىق­تاۋعا ءبىزدى جەتەلەيتىن ءجىپ ەمەس پە!

شىڭعىسحان ءسوزىنىڭ ء«ارى بيىك، ءارى تە­رەڭ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شىڭ-قۇز» دە­گەن سوزدەن وزگەرۋىنىڭ ءوزى-اق، ونىڭ تەگى قا­زاق ەكەنىنە مەڭزەمەي مە؟ وسىنىڭ ءبارى بە­كەر  بولسا، وندا تاريحتا شىڭعىسحاننىڭ بول­عانى دا بەكەر. ماعان ەڭ اۋىر تيەتىنى – وسىنشاما جەردى قازاققا شەگەلەپ بەرىپ كەت­كەن شىڭعىسحاندى وزىمىزدەن وزگەگە قا­راي يتەرۋ.

شىڭعىسحانعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ەڭ تۇيتكىل جەرى – ونىڭ قايدا جەرلەنۋى مەن «ماڭ­عول» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى. عىلىم ونى دا ونشا قۇپيالاپ وتىرعان جوق. تىلەۋ­بەردى ەكەۋمىز دە شىڭعىسحان بەيىتى الا­شا حاننىڭ كۇمبەزىنە جەرلەنگەن دەپ جو­رامالدادىق.

الايدا، «التىن توپشى» (التىن نەمە­سە «اسىل توپتاما») كىتابىندە شىڭ­عىس­حان­نىڭ سۇيەگىن ونون بويىنداعى دەلي­گۋن-بولداگقا ارباعا ارعىماقتاردى جە­گى­پ الىپ كەلگەنى انىق ايتىلادى («التان توپچي»، موسكۆا، «ناۋكا»، 1973, 241-بەت). «سودان بەرى ونىڭ ورالعان ماڭگى رۋ­حى حاندار مەن جايساڭداردىڭ تىرەگىنە اينالدى. بۇكىل حالىقتىڭ قاسيەتتىسى بول­دى»، – دەپ جازىلعان وندا (سوندا، 242-بەت). الايدا، ونىڭ سۇيەگى بۇرقاندا، التايدا جەرلەنىپتى دەگەن قاۋەسەتتىڭ دە بار ەكەنىن ەسكەرتە كەتەدى.

ەگەر «التىن توپشىنىڭ» ايتقانىن نەگىزگە الساق، وندا شىڭعىسحان ءوزىنىڭ تۋعان جەرى تەلىگەن بولتاقتىڭ (قوس بولەك تاۋدىڭ) ماڭايىنا اكەلىپ جەرلەنگەن بولىپ شىعادى.

«شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» 1240 جى­لى جازىلىپ بىتكەن. ال شىڭعىسحان 1227 جىلى قايتىس بولعان. سوعان قارا­ماس­تان، وندا شىڭعىسحاننىڭ قايدا جەر­لەن­گەنى بەلگىسىز دەپ جازىلعان. بۇل – سە­نىم­سىز جاعداي. ويتكەنى، ولگەنىنە 13-اق جىل وتپەي جاتىپ حان تۇگىل قاراشانىڭ دا قايدا جەرلەنگەنى ۇمىتىلىپ قالۋى مۇم­كىن ەمەس. بۇل، ءسوز جوق، بۇرمالانعان ما­سەلە. «التىن توپشى» قولجازباسى تەك 1926 جىلى عانا تابىلعان. سوندىقتان بۇل قولجازبادا شىڭعىسحاننىڭ قايدا جەر­لەنگەنى بۇرمالانباعان. ونى بۇرمالاۋ­شى­لار الدەقاشان ءولىپ قالعان. سون­دىقتان بۇل قولجازباداعى مالىمەتكە سەن­­گەندى ءجون سانايمىن. بۇرىن شىڭ­عىس­حان كەزىندە كوكسۋ بويىنداعى لاباستان قورعاسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان تاۋ جالپىلاي بۇرقان اتالعان. قوس قوتىرقاي تاۋى­نىڭ وڭتۇستىك جاق ىرگەسىندە اراسى 60-70 قادام ەكى ۇلكەن وبا تۇر. توڭىرەگىندە وز­گە وبا دا، بەيىت تە جوق. قارسى بەتىندە عا­نا ۇساق وبالار بار. بۇل ەكى وبا نەگە وق­شاۋ تۇر؟ ويتكەنى، ول، مەنىڭشە، شىڭ­عىس­حان­نىڭ اكە-شەشەسى ەسۋكەي مەن ولەڭ جەر­­لەنگەن وبالار. ولار ءوز اتامەكەنىندە جەر­­لەنبەگەندە  قايدا جەرلەنەدى؟ ال شىڭ­عىس­حاننىڭ بەيىتى قايدا؟

اۋەلى شىڭعىسحاننىڭ جوشى قاسىنا جەر­لەنۋى مۇمكىن ەمەسىن ايتا كەتكەن ءجون. ول ءۇشىن بالالارىن جيناپ الىپ، شىڭ­عىس­حاننىڭ ولارعا ۇلەس بەرىپ، وسيەت ايت­قان كەزىن ەسكە الايىق. اڭگىمە جوشىعا كەل­گەندە، «ول – مەركىتتىڭ تۇقىمى» دەگەن­دى كولدەنەڭ تارتىپ، بالالارى اكە كوزىنشە ادەپسىزدىك جاسايدى عوي. ءسويتىپ وتىرعان بالالارى ولگەن اكەسىن جوشىنىڭ قاسىنا قالايشا اپارىپ جەرلەي قويسىن-اۋ؟ سون­دىقتان «التىن توپشىنىڭ» جازعا­نىن شىندىق دەپ قابىلداعانىمىز ورىندى.

ەسۋكەي مەن ولەڭ جەرلەنگەن دەپ وتىر­عان قوس وبانىڭ قاسىندا قاعان جەرلەندى دەي­تىندەي كورنەكتى وبا جوق. بۇرقان تاۋ مەن قورعاس بويىنداعى وبالاردىڭ دا اي­رىقشا ەشتەمەسى جوق. تەك…

تاريحي جازبالاردا شىڭعىسحاننىڭ ار­عى اتا-بابالارى قاراقورىم دەگەن جەردە بولعانى جازىلادى. جەرگىلىكتى قارتتار ەرتەدە ماتاي تاۋى مەن قاراشوقىنى قو­سىپ قاراقورىم دەپتى دەگەندى ايتادى. ونى مىنا وقيعا دا قۇپتايدى. ەنشى بو­لىس­كەن­دە ەكى اعاسى كىشىسىنە ەنشى بەرمەي قۋىپ جىبەرەدى. ول ونوننىڭ بويىندا قول­قان دەگەن جەردە قۇس اۋلاپ كۇن كورەدى. قول­قانى قالقان بولۋ كەرەك. ول ماتاي تا­ۋى مەن بەسشاتىردىڭ قارسىسىندا، اي­عايقۇمنىڭ شىعىسىندا مىڭبۇلاق دەگەن جەر، قۇس اۋلاۋعا كازىر دە قولايلى جەر. وسى­لاي دەسەك، قاراقورىم شىڭ­عىس­حان­نىڭ ءاۋ باستاعى اتامەكەنى بولىپ شىعادى. ما­تاي تاۋى التىنەمەلمەن ۇشتاسىپ جا­تىر.  ال التىنەمەلدiڭ شىعىسىندا شىڭ­عىس ساي دەگەن ساي جاتىر. ول سايدىڭ اۋ­زىن­دا نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆتىڭ تۋعان اۋى­لى دولانالى جاتىر. سايدى جۇرت بە­كەردەن-بەكەر سولاي اتاي ما؟

سارىوزەكتىڭ شىعىسىندا، قاسپان دەگەن اۋىل­دىڭ شىعىس جاق ىرگەسىندە، ماتاي تاۋى­نىڭ قارسىسىندا، سولتۇس­تى­گىن­دەگى شا­عان تاۋىنا ارقاسىن سۇيەپ ۇل­كەن ءبىر وبا جاتىر. ۇلكەندىگى قوس قوتىر­قاي تاۋى­نىڭ ىرگەسىندەگى ەكى وبادان دا ءداۋ. ءدال وسى وبا شىڭعىسحان جەرلەنگەن وبا بولۋ كەرەك. ويتكەنى، شىڭعىسحان قۇپيا جەرلەنبەگەن. قۇپيا جەرلەنەتىندەي ول بانديت ەمەس، قاعان. ونىڭ جەرلەۋىنە جەر-جەردەن، تۇس-تۇستان ەل باسشىلارى مەن ەل سىيلىلارى كەلگەن. قوس قوتىرقايدىڭ ماڭىندا ون­داي ءدۇيىم ەلدى سىيعىزاتىنداي كەڭ جا­زىق جوق. ال جەكەتاۋ – شاعاننىڭ وڭتۇس­تىگى ماتاي تاۋىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جازىق. ونى ەل قويانكوز جازىعى دەيدى. مەنىڭشە، وسى ۇلكەن وبا – شىڭ­عىس­حان جاي تاپقان جەر. كىنامىزدى قۇداي كەشىرسىن، ول وبانىڭ ۇستىنە ماشينەمەن دە، جاياۋ دا تا­لاي شىقتىق. بىلمەستىك جاسادىق. با­بامىزدىڭ بەيىتىن باسىپ ءجۇرمىز دەپ وي­لامادىق. بۇل  جورامالدىڭ انىق-قانىعىن ەندى تەك ارحەولوگيالىق قازبا مەن دنك-نى تەكسەرۋ عانا تولىق شەشەدى.

ال ەندى «ماڭعول» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى «ماڭ­گى ەل» دەگەن سوزدەن وزگەرگەن دەگەن حا­سەن قوجاحمەتوۆ ءىنىمىزدىڭ پىكىرىنە مەن تو­لىق قوسىلام. سەبەبى، قازاق ۇندەستىك زاڭى بويىنشا «ماڭگى ەل»  دەگەندى «ماڭ­گەل» دەپ ايتادى. بالالارىنا ۇلەس بەرگەندە، شىڭعىسحان كەنجەسى تولىعا ءوز ورداسىن جانە ونىڭ شىعىس جاعىن بەرگەن. ماڭ­گەل­گە يە بولعان تولىنىڭ يەلىگىنە كازىرگى موڭعوليا دا ەنگەن. بۇددا ىلىمىنە ەلىك­تە­گەن تولى اقىرىندا ءوز ءدىنىن دە، ءوز تىرشى­لى­گىن دە تولىق پۇتقا باعىندىرىپ، سولارعا ءسىڭىپ كەتەدى. ونى «التىن توپشى» انىق جا­زادى. ءسويتىپ «ماڭگەل» «ماڭعول» دەگەن  وز­گەرىسپەن تولى بيلەگەن ەلدە قالىپ قوي­عان.

قازاق جەرى، كەيبىرەۋ ايتىپ جۇرگەندەي، جوشى قۇرعان جەر ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قۇرعان جەر. ول تەك ول جەردى ۇلكەن ۇلى جو­شىنىڭ باسقارۋىنا بەرگەن. جوشى شىڭ­عىسحاننان بۇرىن ءولدى. ول – تەك اكە تاپ­سىرماسىن ورىنداۋشى. تاريحقا ادىل­دىكپەن كەلسەك، بۇگىنگى جەر-سۋعا يە بولىپ وتىر­عا­نىمىز – شىڭعىسحان قىزمەتىنىڭ جەمىسى.

شىڭعىسحاننىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى كەيىن موعولستان اتانعانىن ءراشيد ءاد-دين دە، قادىرعالي جالايىر دا جازادى. «ماڭ­گەل» ءسوزىن قازاقتان وزگەلەرى تۇسىنە قوي­ماعان. ال «ڭ» دىبىسىن ايتا المايتىن پارسىلار ونى «موعول» دەگەن. وسىدان بارىپ موعولستان ءسوزى تاراپ كەتكەن. سون­دىقتان تاريحي نەگىزگە قاراساق، «ماڭعول» ءسوزى مەن «موعول» ءسوزىنىڭ ورتاق توركىنى «ماڭ­گەل» بولىپ شىعادى.

مۇنىڭ ءبارى – «ۇيات ماسەلە» ەمەس، ىز­دەنىس ماسەلەسى. ىزدەنۋدى ۇيات ساناعان ادام ءوزى ۇياتقا قالادى.

بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى

جازۋشى، قر ەڭبەك ءسىڭىرگەن قايراتكەرى

«قازاق ءادەبيەتى» گازەتءى

Abai.kz