ءبىز، جاستار قوعامعا قاراپ بوي تۇزەيمىز، وي توپشىلايمىز. وسەمىز، رۋحاني ازىق الىپ، كەلەسى ۇرپاققا تاعىلىم مەن ونەگە قالدىرار جولدى ىزدەيمىز. مۇندايدا، ارينە، قوعامنىڭ كەلبەتى بولعان زور تۇلعالاردىڭ ورنى ايرىقشا. ولار ءبىزدى، ياعني، جاستاردى باعىتتاۋشى، جول سىلتەۋشى ۇلكەن مەكتەپ ىسپەتتەس. ولاردىڭ ءاربىر جۇرگەن جولى، قاجىرلى ەڭبەگى، قيىن-قىستاۋ تاعدىرى ءبارى-ءبارى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ونەگە. ونىڭ قادىرىن تەك بويىنا اسىلىن ءسىڭىرىپ، تاعىلىم الا العان جان عانا تۇسىنەدى. ەندەشە، سونداي قوعامدا ءبىز ۇلاعاتتايتىن ارداقتىلاردىڭ بارىن باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ جۇرگەن جولىن بۇگىنگى وقىرمانعا تاعى ءبىر ۇلاعاتتاپ جەتكىزسەك. سانالى ۇرپاق وزىنە كەرەگىن الا جاتار.

اڭگىمە قازاقتىڭ زور ماقتانىشىنا اينالعان اسىل ازامات توقتار اۋباكىروۆ ءومىرى جايلى بولماق. ارينە، قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى تۋرالى سان مارتە جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا جاتىر. شىن مانىندە، ايتىلۋعا دا، جازىلۋعا دا ءتيىس. ول وعان بىردەن-ءبىر لايىق تۇلعا.

ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى (1988), قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتور جانە تاعى باسقا كوپتەگەن ماراپات پەن قۇرمەت يەسى، ەڭ باستىسى قازاقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ەل اعاسى تۋرالى وزگەنىڭ اۋزىنا تۇسپەگەن، كوپ ايتىلماعان سىرلارى مەن قىرلارىن اشۋعا تىرىستىق. قانشالىقتى تىرىسىپ، ويىمىزدى ءدوپ جەتكىزە الدىق، ول جاعىنا وقىرمان ءوزى سارالاي جاتار. ال ءبىز شاعىن سىرلى اڭگىمەلەر جەلىسىن سىزدەرگە تومەندە ۇسىنىپ وتىرمىز.

         «اپام مەن اقىل توقتاتار كەزدە اۋىلعا كوشىپ كەتتى»

«مەنىڭ مەكتەپكە بارعان تۇسىمدا ەلدە قازاق مەكتەپتەرى جوقتىڭ قاسى ەدى» دەپ باستادى توقتار اۋباكىروۆ وسىدان ءبىراز ۋاقىت سۇحباتتاسقالى بارعان ءبىر كەزدەسۋىمىزدە. بۇل جولى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز «قازاق ۇستازى» جۋرنالىنا توقتار اۋباكىروۆتىڭ بالالىق شاعىنداعى قىزىقتى ساتتەرىن تىزبەكتەپ الۋدى ءجون ساناپ بارعان ەدىك. ارينە، توقتار اعانىڭ اسەرلى اڭگىمەسىنەن ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ ءدال قازىرگى بالالاردىڭ «بالمۇزداقتاي ءتاتتى» عۇمىرلارىنا اسا ۇقساي قويمايتىندىعىن سەزىنىپ وتىردىق. بىراق سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى ءومىر جولىنىڭ سىناعى مەن ءۇشىن بالا توقتاردى ءدال بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتكىزگەندەي سەزىلدى. ءيا، قاجىرلى ەڭبەك، ەرتە ەسەيۋ، ۇلكەن امانات ءبارى-ءبارى توقتار اۋباكىروۆتى اسىل ارمانى ۇشقىش بولۋمەن ۇشتاستىردى، ەڭ باستىسى، قازاق تاريحىندا تۇڭعىش عارىشكەر اتانۋىنا زور مۇمكىندىك جاسادى. ەندەشە، اڭگىمە جەلىسىن توقتار اعانىڭ ءوز سوزىمەن باياندالىق.

«مەن تەمىرتاۋداعى پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى №8 مەكتەپتە ء بىرىنشى سىنىپ تابالدىرىعىن اتتادىم. سودان ءتورتىنشى سىنىپقا دەيىن ءتورت جىل بويى وسى ءبىلىم ورداسىندا ءبىلىم الدىم. جاسىراتىنى جوق، بىراق سول جىلدارى مەكتەپكە باردى دەگەن اتى بولماسا، بالالاردىڭ كوبىسى دالا كەزىپ ءجۇرۋشى ەدىك. سوعىستان كەيىنگى قيىن ساتتەردە، كۇنكورىس قامىن ۇلكەندى قويىپ، كىشكەنتاي بالانىڭ ءوزى ويلاپ، كۇن ۇزاققا دالادا جۇرەتىن. شەشەي مارقۇم سونىڭ ءبارىن كورىپ، سەزىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ جانۇشىرىپ ۇيگە ءبىر ۋىس ءدان اكەلۋ ءۇشىن ساباققا اسا كوڭىل بولمەگەنىمىزگە الاڭداعان بولار، ءتورتىنشى سىنىپتان كەيىن  اۋىلعا، قارقارالى جاققا كوشىپ كەتتى. بەسىنشى سىنىپتى اۋىلدا وقىدىم.  قازىر ويلاپ وتىرسام، بۇل مەنىڭ ناعىز اقىل توقتاتقان، ءبىلىم الاتىن شاعىم ەكەن. «بالانىڭ كوڭىلى دالادا، انانىڭ كوڭىلى بالادا» دەمەكشى شەشەم ناعىز ءبىلىم الاتىن شاعىمدى ەسكەرىپ، مەن ءۇشىن اۋىلعا قونىس اۋدارىپتى. وتباسىنداعى جالعىز ەركەك كىندىك بولعاندىقتان شەشەيگە قولقابىس بولىپ، اسىراۋ كەرەكتىگىن مەن قاي كەزدە دە ەسىمدە مۇقيات ۇستايتىنمىن. نەبارى ون جاسىمدا جۇمىسقا ورنالاسىپ، ەكى ايدان سوڭ العاشقى جالاقىمدى الدىم. سول كەزدەگى شەشەي مارقۇمنىڭ: «مەنى اسىرادىڭ، اكەڭە بەرگەن ۋادەم ورىندالدى» دەپ كوزىنە جاس العانى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.

ەڭ العاشقى جالاقىما شەشەي ەكەۋمىز بيداي ساتىپ الىپ، ديىرمەننەن ۇن ۇكتىردىك. شاعىن باقشامىزعا كارتوپ سالىپ، جۇمىستان كەيىن ونى ءوزىم سۋارىپ، باپتايمىن. كيىم-كەشەك تە مەنىڭ موينىمدا. قىستا پيما كيەمىز، ال كۇز-جاز كەزىندە كەرزى ەتىك قانا. بالالىق شاعىمدا ودان باسقا اياق كيىم كيىپ كورمەپپىن دە. جاسىم وندا بولسا دا،  ول كەزدە  وي توقتاتىپ،  دارداي ەسەيىپ قالدىم. سودان بولار، باس الماستان كىتاپ وقيتىنمىن. اۋىلداعى شاعىن كىتاپحانانى وقىپ بىتىرگەن سوڭ، كىتاپحاناشى ۇيىنەن كىتاپ تاسيتىن بولدى. سوسىن ءومىرى ۇيدە ساباق وقىمايتىنمىن. مۇعالىم ساباقتا تاپسىرما بەرىپ جاتقان كەزدە، مەن ونى ورىنداپ ۇلگەرىپ جاتاتىنمىن. ماتەماتيكا جاعىنان سۇمدىق شەشەتىنمىن. ورىس ءتىلى دە اسا قيىن بولمادى. ويتكەنى، اۋىلداعى ورىستارعا قاراپ، نامىسقا تىرىسقاندىقتان جاقسى سويلەپ شىعا كەلدىم. جەتىنشى سىنىپتا ەمتيحان تاپسىرعان كەزدە، مەن عانا بەس الدىم.

اۋىلدا سەگىزىنشى سىنىپ بولمادى. ىشتەي  تەمىرتاۋعا كەتەتىنىمدى سەزىپ ءجۇردىم".

«ون بەس جاسىمدا تولقۇجات الدىم»

«سول جىلدارى مەن تەمىرتاۋدى ابدەن ساعىنىپ ءجۇردىم. قالاعا كەلگەن بەتتە، جۇمىسقا ورنالاسۋدى كوزدەدىم. امال قانشا، تولقۇجات جوق، ون بەس جاستاعى بالانى كىم جۇمىسقا الادى؟ جۇك تاسىمالداۋشى بولىپ ورنالاستىم. ءبىر اي بويى توزىپ ءجۇرىپ ىستەگەن جۇمىسىڭا 35 سوم عانا الاسىڭ.

«بىلاي بولماس!» دەپ ءبىر كۇنى  تولقۇجات راسىمدەيتىن جەرگە كەلدىم. «ماعان پاسپورت بەرىڭىزشى؟» دەسەم مەتركەمە قاراپ الىپ، «كەلەسى جىلى 16-عا تولعاندا كەل» دەيدى.  تۇراتىن جەرىمىز باراق.  كۇنى بويعى اۋىر شارۋادان ابدەن قاجىدىم. وقۋ وقۋعا انا جۇمىسپەن ەشقانداي مۇرشا جوق.

- وندا مەتركەنى ءسىز الىڭىز، مەن وسى جەردە تاپجىلماي وتىرامىن، - دەپ تۇرعان جەرىمە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم. اناۋ ادام:

- نەگە؟ - دەپ داۋسى توسىرقاي شىعىپ، ماعان تاڭىرقاپ قاراپ قالدى.

- ماعان شەشەمدى اسىراۋ كەرەك. ول كىسى ەگدە جاسقا كەلدى. كۇنكورىس قامىن مەن جاساۋىم كەرەك، - دەپ وزىمنەن ۇلكەن اپام بارىن ايتپادىم.  قاسارىسىپ وتىرعان مەنىڭ وڭاي كەتپەسىمدى ءبىلدى مە، الدە شارشاپ-قاجىپ تۇرعان بالا بولمىسىمدى مۇسىركەدى مە ايتەۋىر ءبىاز ۋاقىتتان كەيىن الگى ادام باستىقتارىنا الىپ باردى. ول ماعان ءبىر قاراپ الىپ: «تى كتو؟» دەدى. مەن: «مەن سىزدەردەن اقشا سۇراپ تۇرعان جوقپىن، ماعان كومەكتەس دەپ وتىرعان جوقپىن، مەنىڭ ەگدە جاستاعى اناما جاساعان كومەكتەرىڭ بولسىن، تولقۇجات جاساپ بەرىڭدەر» دەپ توسىننان قاتقىل داۋىسپەن ويىمدى جەتكىزدىم. سول جەردە بۇكىل ءمان-جايدى باسىنان اياعىنا دەيىن زۋلاتىپ شىقتىم.

- قازىر نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ –دەپ باستىق اعاي مەنىڭ جايىمدى سۇراي باستادى.

- جۇك تاسىپ ءجۇرمىن، سونىمەن قاتار كەشكى مەكتەپتە وقيمىن. ءبىر اي بويى سالپاقتاعانىما بار-جوعى 35 سوم عانا الامىن. 

- ولار قايتىپ سەنى جۇمىسقا الدى؟

- كەلىسىمشارت ارقىلى. ەندى ماعان تاماق كەرەك قوي.

بۇل اڭگىمەدەن كەيىن از ويلانعان الگى باستىق:

- كىم بولىپ جۇمىس ىستەگىڭ كەلەدى؟ - دەدى. مەن ءبىر جاقسىلىقتى سەزگەندەي جىميا ءتۇسىپ:

-توكار بولماسا، قاي جەرگە جۇمىسقا الادى بارا بەرەمىن، -دەدىم.

- بۇل ەندى ەرەكشە جاعداي، دەگەنمەن بۇل بالاعا پاسپورت بەرۋگە بولادى، سەن بارىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ كەل، - دەدى.

مەن جىمىڭ ەتىپ قالتامداعى دايىن سۋرەتتى الىپ شىقتىم. ولار ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. سودان قۇجاتىمدى السام، «جىلدامداتىپ بەرىلگەن تولقۇجات» دەپ جازىلعان پاسپورت ەكەن، ءتۇرى وزگەشەلەۋ، بىراق مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى زور قۋانىش. تۇرىنە ءمان دە بەرگەن جوقپىن. قۋانعانىمنان توبەم كوككە ءبىر ەلى عانا جەتپەي ۇيگە جۇگىرىپ جەتتىم. جۇك جاسيتىن جۇمىستى تاستاپ، از ۋاقىت جۇمىس ىزدەپ، زاۋىتقا تەمىر جونۋشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. سودان 1962 جىلدان 1965 جىلعا دەيىن ءتورت جىل قۇيما-مەحانيكا زاۋىتتا توكار بولدىم. بۇل قىزمەتتە ءبىراز جەتىستىگىم بار. العاشقى  «كوممۋنيستيچەسكايا ترۋدا» دەگەن كىتاپشانى ماعان بەردى. «تەمىر جونۋشى زەرگەر» دەگەن تاقىرىپپەن گازەتكە دە مەن تۋرالى ۇلكەن ماقالا شىقتى. قۇرمەت تاقتاسىنا ءىلىندىم. كەتكەنىمشە سول جەردە تۇردى. وبلىستىق قۇرمەت كىتابىنا مەنىڭ اتىمدى التىن ارىپپەن جازدى. كومسومول جەتەكشىسى بولدىم. ەلباسىمەن العاش كەزدەسكەن كەزىم دە وسى كەز بولاتىن. سول ءبىر عانا قۇجاتتىڭ ارقاسىندا مەنىڭ بۇكىل تاعدىر جولىمدا ساتتىلىكتىڭ جولى اشىلىپ كەتە بەردى".  

«ارمانىم ۇشقىش بولۋ ەدى»

"كەشكى مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قاراعاندىداعى نۇركەن ءابدىروۆ اتىنداعى اۋە بازاسىندا بولىپ، تانىستىم. وسى جەردە مەن العاش پاراشيۋتتەن سەكىرىپ ۇيرەندىم. سونداعى ماعان ۇشۋدىڭ ۇناعانىن، ءتىپتى، سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. عاجاپ، عالامات بولاتىن. كوكپەڭبەك اسپان. اياعىڭ جەرگە تيمەي، سول اسپاننىڭ زور سەڭگىرىندە سەن قۇستاي قالىقتاپ ءجۇرسىڭ. مۇنىڭ اسەرى وتە عاجاپ بولاتىن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسىدان كەيىن اۋەدە ۇشۋعا دەگەن قۇشتارلىعىمدا شەك بولمادى. ول كەزدە ۇلتتىق كادر ماسەلەسىنە ەرەكشە قارايتىن. سودان جان-جاقتان ماعان بىرنەشە ۇسىنىستار ءتۇستى. ەڭ الدىمەن، قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا ەمتيحانسىز، ايلىق جالاقىمەن قابىلدايتىندىقتارىن جەتكىزدى. ودان كەيىن زاۋىت باسشىلىعى الماتىعا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتقا بار جاعدايىمدى جاساپ جىبەرەتىندىگىن، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن وسىندا قايتىپ كەلىپ باس ينجەنەر بولاسىڭ، ودان ءارى قاراي زاۋىتتى باسقاراسىڭ دەپ جاتتى.

مەن ۋىزداي جاس جىگىتپىن. ەشكىمگە ء«يا» نەمەسە «جوق» دەپ ەشتەڭە ايتپادىم. ءۇنسىز تىڭداپ، ءۇنسىز ويلانىپ جۇرە بەردىم. بىراق بار ويىم، ارمانىم – ۇشۋ ەدى. ۇشقىش بولۋ ەدى.  

كەيىن اسكەر قاتارىنا شاقىرعان كەزدە، اعا لەيتەنانت ميحەەۆ دەگەن ازاماتقا اقىرىن سىبىرلاپ «ارماۆير»  دەدىم. ول قۇجاتىما قاراپ: «سەنى اسكەرگە المايىن دەپ جاتىرمىز» دەدى. «نە سەبەپتى؟» دەدىم. «وبكومنان ۇلتتىق كادرعا تيىسپەڭدەر!» دەگەن ەسكەرتۋ كەلدى. مەن وعان ءبىر تابان جاقىنداپ: ء«سىز ەشتەڭە كورگەن جوقسىز» دەپ ىمىمدى ءبىلدىرىپ، جالىنعانداي ءتۇر تانىتتىم. ول ءسال ويلاندى دا، ءۇنسىز «جارايدى» دەگەندەي باسىن يزەدى. سول جەردە بىردەن قۇجاتتى راسىمدەپ جىبەردى. ال مەن ءۇنسىز جىميا تۇرىپ، بولاشاققا دەگەن ۇمىتپەن سان مىڭ ۇشاقتىڭ ىشىندە قالقىپ ۇشىپ بارا جاتقانىمدى، بيىك اسپانعا قازىر دە تۇرعان ورنىمدا كوتەرىلىپ كەتەتىندەي ەرەكشە ءبىر كۇيدە تۇردىم. كوزىم جانىپ تۇردى. ويىم سان-سالالى بولسا دا، ونىڭ ءبارى دە تەك عانا ۇشۋمەن ۇشتاسىپ جاتتى. ءوزىمدى سول ساتتەگى باقىتتى سەزىنگەنىمدى ەشكىم دە اڭعارعان جوق، ولار ءتىپتى قاپ-قارا قازاق بالاسىنىڭ ءۇنسىز عانا الىسقا كوز تاستاپ تۇرعانىن سەزبەدى دە... 

ال مەن سول كەتكەننەن مول كەتىپ، ەلگە عارىشتى اينالىپ ءبىر-اق كەلدىم".

سەرىكگۇل سۇلتانقاجى

Abai.kz