2016 جىلدىڭ ءۇش توقسانىندا بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا (بجزق) كەلىپ تۇسكەن زەينەتاقى جارنالارىنىڭ سوماسى 510 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى، ال قوردان تولەنگەن زەينەتاقى تولەمدەرى 130 ميلليارد تەڭگەدەن استى.

قور كورسەتكىشتەرى تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتىڭ دالەلى بولۋدا: تولەمدەر تولەنىپ جاتىر، زەينەتكەرلەر وزدەرى جيناعان اقشاسىن الىپ جاتىر. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىندا جيناقتالعان زەينەتاقى اكتيۆتەرى 6,5 تريلليون تەڭگەدەن اسادى، ال ينۆەستيتسيالىق تابىس كولەمى 9 ايدىڭ ىشىندە عانا 432 ميلليارد تەڭگەدەن استى. «بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى» اق باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ساۋلە دۇيسەنوۆا قوردىڭ ونداعان جىلدارعا جەتەرلىك ورنىقتىلىق جيناقتاعانىن ايتادى. 

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە جاريالانعان ساۋلە دۇيسەنوۆامەن بولعان اڭگىمەنى "اباي" اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

– ساۋلە ساعىنتايقىزى، جا­­قىندا بىرىڭعاي جيناق­تاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ وپەراتسيالىق زالىندا بولدىم. كەلۋشىلەر كوپ بولسا دا، ابىگەرگە ءتۇسىپ جۇرگەن نەمەسە كۇيگەلەكتىككە سالىنىپ جۇر­گەن ادامداردى كورمەدىك. كەلۋ­شىلەر ءوز ماسەلەلەرىن جەدەل تۇردە، سونىمەن قاتار سابىرمەن شەشىپ، زەينەتكەرلىك قۇجاتتارىن قولما-قول راسىمدەپ جاتقاندارىن بايقادىق. الما­تى­داعى كەڭسەلەر عانا وسىلاي جۇمىس ىستەي مە، الدە قىزمەت كور­سەتۋدىڭ جاڭا ستاندارتى ەلى­مىز­دىڭ بارلىق ايماقتارىنا تارال­عان با؟

– قىزمەت كورسەتۋ ۋاقىتى، قۇجاتتى راسىمدەۋ مەن جابدىقتاۋ، مامانداردىڭ بىلىكتىلىگى سياقتى ستاندارتتار ءبىزدىڭ كەڭسەلەرىمىزدىڭ بارلىعىنا بىردەي تارالعان. بۇكىل ەلىمىز بويىنشا جۇيە وسىلاي جۇمىس جاسايدى. سونداي-اق كليەنت­تەردەن قىزمەت كورسەتۋ دارەجەسىنە مىندەتتى تۇردە باعا بەرۋلەرىن وتىنەمىز. بۇل مالىمەتتەر جيناقتالىپ، قىزمەت كورسەتۋ جانە ساپانى باقىلاۋ دەپارتامەنتىندە اۆتوماتتى تۇردە وڭدەلەدى. ازىرگە كليەنتتەردىڭ بەرگەن باعاسى ستاندارتتار ولشەۋىشى بولىپ وتىر، ايتسە دە الداعى ۋاقىتتا ءبىز مۇنى جەر-جەردە قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەك­اقىسىن تولەۋ بارىسىندا جاپپاي ەسكەرەمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.

قازىر بىزدە رەسپۋبليكا بويىنشا 232 ءبولىم جۇمىس ىستەۋدە. كوپتەگەن بولىمدەردە – ازىرگە ءىرى قالالاردا، وبلىس ورتالىقتارىندا جانە ستەپنوگور، ليساكوۆ، رۋدنىي، سەمەي سياقتى قالالاردا بەينەبايلانىس جانە باقىلاۋ جۇيەسى ورىن العان.

– بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ قۇرىل­عانىنا ءۇش-اق جىل بولعانىن، قوردىڭ قىزمەتى مەن شىعىن­دارى قاتاڭ تارتىپكە سالىنىپ، باقىلاۋعا الىنعانىن ەسكەرەتىن بولساق، قوردىڭ تەحنيكالىق جا­نە اقپاراتتىق بازاسىن جەتىل­دى­رۋ ءۇشىن قارجى قايدان الىندى؟

– بجزق قۇرىلعاننان كەيىن، شىنىمەن، كوپ نارسەنى جاڭارتىپ، جەتىلدىرۋگە تۋرا كەلدى. جەكە جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىن بىرىكتىرگەننەن كەيىن، ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز باعدارلامالارى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىنىن جانە جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنىن بايقادىق. ءبىز جالپى تاجىريبەدەن ەڭ ۇزدىك­تەرىن تاڭدادىق. وسىلايشا، باعدار­لامالىق ءونىم بىزگە مەملەكەتتىك جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنان قالدى. قولىمىزعا تيگەن مۇرانى جاڭارتىپ، سونىمەن قاتار حالىققا قىزمەت كورسەتۋدىڭ باسقا دا تۇر­لەرىن جەتىلدىرىپ جاتىرمىز.

بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەت­اقى قورى قۇرىلعاننان كەيىن اكىمشىلىك شىعىندار ايتار­لىقتاي ازايدى. 2014 جىلى قور­دىڭ كوميسسيالىق سىياقىسىن بۇرىن­عىسىنان ەكى ەسە قىسقارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى: ياعني، ينۆەس­تيتسيالىق تابىستىڭ 15 پايى­زىنان 7,5 پايىزىنا جانە ايى­نا زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ 0,05 پايىزىنان 0,025 پايىزىنا قىسقارتىلدى. سودان كەيىن كوميسسيالىق سىياقى تاعى دا ينۆەستيتسيالىق تابىستىڭ 30 پايىزىنا جانە زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ 10 پايىزىنا تومەندەتىلدى.

– كەڭسەلەرىڭىزگە حالىق كوپ كەلە مە؟ كوپتەگەن ادامدار بىر­ىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەت­اقى قورىنا حالىق جەكە زەينەت­اقى شوتىن اشۋعا جانە زەينەتكە شىعۋىنا بايلانىستى قۇجات­تارىن راسىمدەۋگە عانا كەلەدى دەپ ويلايدى…

– جىل سايىن، قاڭتار ايىندا جانە اقپاننىڭ العاشقى كۇندەرى حالىق مۇندا كوپتەپ كەلەدى. الماتى مەن استانا قالالارىنداعى ءىرى كەڭسەلەرىمىزگە كەلەتىن ادامداردىڭ سانى 3000 – 4000-عا جەتەدى. بۇل ايلاردا سالىمشىلار وزدەرىنىڭ جەكە زەينەتاقى شوتتارىنىڭ جاي-كۇيىن ءبىلۋ ءۇشىن ءۇزىندى-كوشىرمە الۋعا كەلەدى. كەيىن كۇندەلىكتى كەلۋشىلەر سانى 1000 – 1500 ادامعا دەيىن ازايادى.

زەينەتاقى تولەمدەرىن راسىمدەۋ جىل بويى اعىمداعى ءتارتىپ بويىنشا ءجۇرىپ جاتادى. بۇل ءراسىم بارىنشا جەڭىلدەتىلگەن جانە از ۋاقىت الادى. ادامنىڭ تالاپ قويىل­عان جاسى جەتكەن كەزدە، قوردان زەينەت­اقى تولەمدەرىن راسىم­دەۋ ءۇشىن سالىمشىنىڭ جەكە باسىنىڭ كۋالىگى مەن بانكتەگى ەسەپشوتىنىڭ ءنومىرى بولسا جەتكىلىكتى. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا ءتيىستى قۇجاتتار وتكىزىلگەننەن كەيىن بەرىلۋى ءتيىس سوما زەينەتكەردىڭ بانكتەگى ەسەپشوتىنا 10 كۇنگە جەتپەي-اق تۇسەدى.

– بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن قۇرۋ كوپ تالاس تۋدىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولدى. ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن جەكە قورلارمەن سالىستىرعانداعى ونىڭ تيىمدىلىگى جونىندە ايتۋعا بولا ما؟

– بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەت­اقى قورىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەيتىن كورسەتكىشتەر بار. 2013 جىلى كىرىستىلىك 2,2 % بولسا، 2015 جىلى قۇنسىزدانۋ 13,6 %-دى قۇراعان كەزدە، ءبىزدىڭ كىرىستىلىگىمىز 15,65 % بولدى.

جۇيەنى كولەمدى تۇردە اۆتومات­تاندىرۋ جۇزەگە اسىرىل­دى. تۇرعىندارعا اقپارات بەرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى ەنگىزىلدى. ادامدار ەندى وزدەرىنىڭ زەينەتاقى جيناق­تارىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى مالى­مەتتەر جازىلعان كونۆەرتتى ءبىر جىل بويى كۇتپەيدى. قازىر ءاربىر ادام كەز كەلگەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ www.enpf.kz سايتىمىز ارقىلى نەمەسە ENPF ۇيالى قوسىمشاسىنىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ جەكە زەينەتاقى شوتىن باقىلاي الادى. ايتا كەتەتىن جاعداي، 2016 جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىن بۇل ءتاسىلدى 2,3 ميلليون ادام تاڭداعان بولاتىن. سونداي-اق 214 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ ەلەكتروندى مەكەنجايىنا ءۇزىندى كوشىرمە جىبەرىلىپ وتىرادى. وسىنداي ادامدار سانى كوبەيۋدە. ۇيالى قوسىمشانى جۇكتەپ العاندار سانى 357 مىڭنان استى. وسىلايشا، قازىر 2,5 ميلليوننان استام ادام، ياعني ءاربىر ءتورتىنشى سالىمشى ەلەكتروندىق تاسىلمەن اقپارات الىپ وتىرادى، وسىنىڭ بارلىعى جۇيەنى باسقارۋ شىعىستارىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى.

بۇدان باسقا دا ارتىق­شىلىق­تارى بار. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن قۇرۋ سالىم­شىلاردىڭ بىرىڭعاي بازاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىنىڭ نەگىزىندە جوعارى دارەجەدەگى پارامەترلىك مالىمەتتەرگە مونيتورينگ جانە ساراپتاۋ جۇرگىزىپ، ەلىمىزدەگى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن دامىتۋدىڭ جاڭا باعىت­تارىن ايقىنداۋعا بولادى.

2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىلەتىن شارتتى-جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋدا ءبىزدىڭ اكتۋارلىق ور­تالىقتىڭ ەسەپتەرى نەگىزگە الىندى.

– كۇمانشىلدەر مەن ۇرىس­قاقتار بولعان، بار جانە بولادى دا. سوعان قاراماستان، جالپى العاندا، بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا قاتىستى ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىندە وزگەرىستەر بايقالا ما؟

– بۇل جۇيەگە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن ادامدار سانى ازايعان. ءبىز ادامداردى بۇل جۇيەمەن «دوس­تاستىرۋ» ماقساتىندا جۇيەنى قولجەتىمدى، تۇسىنىكتى، سەنىم تۋدىراتىنداي ەتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. سەنىمسىزدىك، ەڭ الدىمەن، تۇسىنبەگەندىكتەن تۋىندايدى. ءبىز زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ بارلىق قىرلارىن تۇسىندىرۋگە بارىنشا تىرىسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، ءبىز رەسپۋبليكالىق تەلەارنالارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋدامىز: 24.kz تەلەارناسىندا «زەينەت.كز»، ال «قازاقستان» تەلەارناسىندا «بەينەت ءتۇبى — زەينەت» دەپ اتالاتىن اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ، تانىمدىق باعدارلامالارى اپتا سايىن كورسەتىلەدى. ءبىز ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىمەن وقۋ ورىندارىنا بارىپ تۇرامىز. قوردىڭ رەسمي ۆەب-سايتى ادامداردىڭ تەز ءتۇسىنىپ الۋىنا بەيىمدەتىلىپ جاسالىنعان، وندا ارنايى ۇيرەتۋگە ارنالعان بولىمدەر بار. سونداي-اق وندا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاقسى دەپ باعالاۋعا بولاتىن «زەينەتاقى كالكۋلياتورى» دەگەن قۇرال بار، ونىڭ كومەگىمەن كەز كەلگەن ادام بولاشاقتا ءوزى الاتىن زەينەتاقى مولشەرىن شامالاپ ەسەپتەپ بىلە الادى. ءبىز جاڭا پىشىمدەر مەن قۇرالداردى قولدانۋعا كۇش سالىپ جاتىرمىز. جاقىندا زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى تۋرالى قىسقا مەتراجدى اقپاراتتىق فيلم كورسەتەتىن بولامىز.

ايتسە دە بارلىق ماسەلەلەر شەشىلە قويعان جوق: قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن حالىق سانى – 9 ميل­ليونعا جۋىق ادام، بىراق زەينەتاقى جارناسىن جۇيەلى تۇردە تولەپ وتىراتىندار سانى – 6,4 ميلليوننان ءسال عانا اسادى. سوندىقتان ەڭبەككە جارامدى، جۇمىس ىستەيتىن، بىراق رەسمي تۇردە تىركەلمەگەن جانە زەينەتاقى قورىنا اقشا اۋدارمايتىن ازاماتتاردى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە تارتۋ – قوردىڭ جانە جالپى مەملەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى مىن­دەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءبىز زەينەتاقى جۇيەسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسۋ ارقىلى ءاربىر ادام مەملەكەتپەن جانە الداعى ۋاقىتتا جۇمىس بەرۋشىسىمەن بىرگە ءوزىنىڭ زەينەتاقى اكتيۆىن جاساپ، وزىنە ءتيىمدى ءارى مۇددەلى ارەكەت ەتەتىنىن ءاربىر ادامعا جەتكىزگىمىز كەلەدى.

– كوپتەگەن ادامدار قار­جىلىق تۇراقسىزدىقتان قاۋىپ­تەنەدى. قورعا قانشا اقشا ءتۇسىپ تۇرسا، تولەم دە سونداي مولشەردە بولىپ قالۋى مۇمكىن عوي؟! مۇن­داي كۇدىكتەردىڭ بولۋىن تۇسى­نۋگە بولادى: 90-شى جىلدارى قان­شاما تولەمدەر وتەلمەي قال­دى، دەپوزيتتەر قۇنسىزدانىپ كەتتى، زەينەتاقىلار دا تولەنبەي قال­عان بولاتىن…

– ورتاق جانە جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەلەرىنىڭ اراسىندا بىرقاتار تۇبەگەيلى ايىر­ماشىلىقتار بار. ورتاق زەينەت­اقى جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار زەينەتكە شىققان زەي­نەتكەرلەردى زەينەتاقى تولە­مىمەن قامتاماسىز ەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا مۇنىڭ 1998 جىلعا دەيىن ەڭبەك ءوتىلى بار ادامدارعا قاتىسى بار. ولارعا زەينەتاقى بيۋدجەتتەن تولەنەدى. بىرتىندەپ بۇل قۇرامداۋىش جۇيەدەن شىعادى. سول كەزدە تاۋەكەل دە جويىلادى.

ال جيناقتاۋشى جۇيەدە بىر­ىڭ­عاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ ءاربىر سالىمشىسى ءوزىنىڭ جەكە زەينەتاقى شوتىنا اقشا اۋدارىپ وتىرادى، ول دەربەس تۇردە ەسەپتەلىنەدى جانە سالىمشى زەينەت جاسىنا جەتكەن كەزدە، زەينەتاقى تولەمدەرى ونىڭ ءوزىنىڭ زەينەتاقى جيناعى ەسەبىنەن تولەنەتىن بولادى. سالىمشى قانشا سوما جيناسا، سونشا اقشا الادى. سون­دىقتان دا دەموگرافيالىق جاع­داي سالىمشىنىڭ زەينەتاقى تولەمدەرىنە اسەر ەتپەيتىن بولادى.

– زەينەتاقى جۇيەسى دامىپ كەلەدى، الداعى ۋاقىتتا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟

– بۇگىنگى تاڭداعى كوكەيكەستى ماسەلە – اۋىستىرۋ كوەفيتسيەنتىنىڭ جەتكىلىكتى بولۋىن ساقتاپ قالۋ، ياعني ادامدار زەينەتكە شىققان كەزدە، حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمى ستاندارتتارىنا سايكەس جوعالتقان تابىسىنىڭ 40%-نان كەم ەمەس مولشەرىنە يە بولۋى ءتيىس.

ورتاق زەينەتاقى جۇيەسى بىر­تىن­دەپ ازايىپ، جويىلعاننان كەيىن ونىڭ ورنىن شارتتى-جيناقتاۋشى قۇرامداۋىش باسۋى ءتيىس. 2015 جىلى 2 تامىزدا ەلباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەي­بىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. سونىمەن 2018 جىلدان باستاپ شارتتى-جيناقتاۋشى قۇرامداۋىش نەمەسە جۇمىس بەرۋ­شىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى (جمزج) ەنگىزىلەتىن بولادى. جۇمىس بە­رۋشى بۇل جارنانى ەڭبەك جاع­دايلارىنا قاراماستان بارلىق جۇمىسكەرلەرىنىڭ شارتتى زەينەت­اقى شوتىنا تولەيتىن بولادى. بۇل شوت بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەت­اقى قورىندا اشىلاتىن بولادى.

جۇمىس بەرۋشى بۇل شوتقا جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەت­اقى جارناسىن (جمزج) قىزمەتكەردىڭ ايلىق تابىسىنىڭ 5%-ى كولەمىندە ءوز ەسەبىنەن تولەپ وتىرادى. جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەي­نەتاقى جارناسىنىڭ (جمزج) ارتىقشىلىعى سول، ەگەر جۇمىس بەرۋشى كەم دەگەندە، ءۇزىلىسسىز 60 اي وسىنداي تولەم جاساسا، زەينەتكەر شارتتى زەي­نەتاقى شوتىنداعى اقشا تاۋسىلىپ قالسا دا، وسى جيناقتان ءومىر بويى زەينەتاقى تولەمدەرىن الىپ تۇراتىن بولادى.

سونداي-اق ەلىمىزدەگى جيناق­تاۋشى زەينەتاقى جۇيەلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ايتىپ وتەيىن: ءبىر دە ءبىر جيناقتاۋشى زەينەت­اقى جۇيەسىندە، ءتىپتى جوعارى دامىعان ەلدەردە دە زەينەتاقى جي­ناقتارىنىڭ ساقتالۋىنا كە­پىل­دىك بەرەتىن مەملەكەتتىڭ تىكەلەي جاۋ­اپكەرشىلىگى جوق. ال قازاق­ستاندا قۇنسىزدانۋ دەڭ­گەيىن ەسكەرە وتىرىپ، زەينەت­اقى جيناقتارىن ساقتالۋ جاۋا­پكەر­شىلىگىن مەملەكەت ءوز موي­نىنا الىپ وتىر.

سوندىقتان، ماسەلەن، 2008 جىلى جيناعان اقشاسى قۇنسىزدانىپ قالعان ءبىزدىڭ زەينەتكەرلەر، ياعني نارىقتاعى قارجىلىق تۇراقسىزدىق سەبەبىنەن جانە جەكە جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ ساياساتى سەبەبىنەن زارداپ شەككەن سالىمشىلار زەينەت جاسىنا جەتكەن كەزدە بيۋدجەتتەن تولەماقى الادى. مۇنداي جاعدايعا قاراي ەسەپ­تەۋ الگوريتمى دايىندالعان. ەگەر سالىمشىلار زەينەتاقى جيناق­تارىن جەكەمەنشىك قورلارعا سالىپ، شىعىنعا ۇشىراعان بولسا، سول شىعىننىڭ ورنى تولتىرىلادى.

وكىنىشكە قاراي، ادامدار جاقسى زەينەتاقى الۋ ءۇشىن قاجەتتى سومانى جيناقتاي الماي جاتادى. سوندىقتان قازاقستاندىقتارعا ايتارىمىز، ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارىن سالىڭىزدار، جۇمىس بەرۋشىنىڭ دەر كەزىندە جانە تولى­عىمەن مىندەتتى زەينەتاقى جار­نالارىن اۋدارىپ تۇرۋىن قادا­عالاڭىزدار.

اكتۋارلىق ەسەپتەرگە سايكەس، 1998 جىلعا دەيىن ەڭبەك ءوتىلى بولماعان ادامدارعا ورتاق زەي­نەتاقى تولەنبەيدى، قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققان كەزدە ولار ءۇشىن بازالىق زەينەتاقى تولەنەدى جانە ولار وزدەرى جيناقتاعان سوماعا يە بولادى. بۇل جەتكىلىكسىز بولىپ تابىلادى، سوندىقتان زاڭناماعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ، جاڭا قۇرام­داۋ­ىش ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە زەينەتاقىمەن قام­سىزداندىرۋ بارىسىنا مەملەكەت، سالىمشى جانە جۇمىس بەرۋشى قاتىسادى. جاڭا شارتتى-جيناقتاۋشى قۇ­رام­داۋىشتى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق­ستاندا حا­لىقارالىق ەڭبەك ۇيى­مىنىڭ جۇمىس ىستەۋشى ازامات­تىڭ ايلىق تابىسىنىڭ 40%-ىن قام­تاماسىز ەتۋ تالابى ورىندالادى.

– جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ مىندەتتى كاسىپتىك زەي­نەت­اقى جارناسى سياقتى جاڭا قۇرامداۋىشتارى قانشالىقتى ءساتتى دامىپ كەلەدى؟

– مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارناسى – جۇمىس بەرۋشى 2014 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەڭبەك جاعدايى زياندى جانە قاۋ­­ىپتى جۇمىسپەن اينالىساتىنى جۇمىسكەرلەر ءۇشىن تولەپ كەلە جاتقان جاڭا جارنا ءتۇرى. مۇنداي كاسىپتەر ءتىزىمى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋ­لىسىمەن بەلگىلەنگەن. 2016 جىل­دىڭ ءۇش توقسانىنداعى ستاتيستيكانى مىسالعا كەلتىرەيىن. 1 قازاندا مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارناسى بويىنشا سالىمشىلار سانى 411 220 ادام بولىپ وتىر. ياعني، زياندى جانە قاۋىپتى كاسىپ وكىلدەرى تولىعىمەن وسى جارنا تۇرىمەن قامتىلعان.

– بۇرىنعى جەكە قورلار سياقتى، بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى دا ەرىكتى زەي­نەتاقى جارناسىن دامىتا الماي وتىر. مۇنداي جارنا ءتۇرىن 39 مىڭعا جۋىق ادام تولەيدى. مۇن­داي سالىم ءتۇرىن دامىتۋ ءۇشىن ىنتالاندىرۋلار بار ما؟

– وكىنىشكە قاراي، ەرىكتى زەينەتاقى جارناسى كەڭ تارالىپ وتىرعان جوق. مۇنداعى باستى ىنتالاندىرۋ – سالىمشىنىڭ ءوزى ءۇشىن ءتيىمدى ەكەنىن ءتۇسىنۋى. بۇل – ءوزىنىڭ زەينەتاقى كاپيتالىن ايتارلىقتاي تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تاسىلدەردىڭ ءبىرى. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ سايتىنداعى «زەينەتاقى كالكۋلياتورى» بولاشاق زەينەت­اقىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەۋگە مۇم­كىندىك بەرەدى جانە از سالىنعان جار­نالاردىڭ ءوزى جيناقتاردى ايتار­لىقتاي ۇلعايتۋعا بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر. ولاردى مەملەكەت تە ىنتالاندىرۋدا: ءوز پايداسىنا سالىناتىن ەرىكتى زەينەتاقى جارناسىنا سالىق سالىنبايدى. مۇنداي جارنانى باسقا ادام ءۇشىن دە تولەۋگە بولادى. وسىنداي جولمەن جيناقتالعان جيناقتاردى جالپىعا ورتاق بەلگىلەنگەن زەينەت جاسىنا جەتپەي-اق، ياعني، 50 جاستان باستاپ الا بەرۋگە بولادى.

بۇل ماسەلە بۇگىندە كوكەيكەستى بولىپ وتىر. ويتكەنى كەيبىر سالىمشىلاردا اۋىر سىرقاتتارىنا بايلانىستى، ءبىلىم الۋ نەمەسە ءۇي ساتىپ الۋ جاعدايلارىنا بايلانىستى، زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن ەرتەرەك الۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋدا. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، زەينەتاقى جيناق­تارىن مەرزىمىنەن بۇرىن الۋ سالىمشى زەينەت جاسىنا جەتكەن كەزدە ونىڭ جيناعان اقشاسى ناقتى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتكەن جاعدايدا عانا مۇمكىن بولادى. زەينەتاقى قورىنا ءوز ەر­كىمەن جارنا سالۋ وسى دەڭگەيدى قام­تاماسىز ەتۋدىڭ ءبىر كوزى بولار ەدى.

قازىر بۇل ماسەلە زەرتتەلىپ، ەسەپتەلۋ ۇستىندە. كەيىن ءتيىستى ۇسىنىستار ەنگىزىلەتىن بولادى.

– بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ ءوزىنىڭ دامۋ تۇجىرىمداماسى بار. قانداي جاڭا ۇسىنىستار ايتاسىزدار؟

– ءبىز كليەنتتەرمەن جاڭا قارىم-قاتىناس ورناتاتىن بولامىز. ەگەر بۇگىنگى كۇنى كوپ جاعدايدا سالىمشى بىزگە كەلەتىن بولسا، بۇدان بىلاي ءبىز وعان قاراي جۇرەتىن بولامىز. ءبىز «وڭىرلىك جەلىنى دامىتۋدىڭ جول كارتاسىن» جانە «اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋدىڭ جول كارتاسىن» دايىندادىق. بۇكىل باعدارلاما 2-3 جىلعا ارنالىپ جاسالىنعان جانە وڭىرلىك جەلىدەگى جىلدامدىعى جوعارى بايلانىس ارنالارى بار زاماناۋي كوشپەلى كەڭسەلەردى دامىتۋعا باعىتتالعان.

سونداي-اق vpn-اۆتوماتتار ۇيىمداستىرعىمىز كەلەدى، ولار وپەراتورمەن قاشىقتىقتان قاتى­ناس جاساۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بولادى: ادام قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ايماعىندا ءجۇرىپ، بىرىڭ­عاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا حابارلاسىپ، وپەراتورمەن قاشىقتىقتان قاتىناس جاساۋ ارقىلى قۇجاتتارىن تاپسىرىپ، ونىمەن سكايپ ارقىلى سويلەسىپ، ءوتىنىش جازا الادى ءارى وعان سول جەردە قىزمەت كورسەتىلەتىن بولادى.

بۇدان وزگە، 7-8 ميلليون ادامدا بانكتەردىڭ تولەم كارتالارى بار. ءبىز بانك جۇيەسى بويىنشا ادامدى سايكەستەندىرۋ جۇيەسىمەن بايلانىس ورناتىپ، سول ارقىلى سالىمشىعا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ بانكوماتتارى ارقىلى قىزمەت كورسەتكىمىز كەلەدى.

مۇنداي ءتاسىل كۇنىنە 2-3-اق ادام كەلەتىن شالعاي جەردەن قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىن اش­پاي-اق قىزمەت كورسەتۋگە مۇم­كىندىك بەرەدى. ءبىز ءموبيلدى اۆتوموبيلدەر ساتىپ الۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز، ولار بايلانىسپەن، تەحنيكامەن جابدىقتالاتىن بولادى جانە كەستە بويىنشا ەلىمىزدىڭ شەت ايماقتارىنا بارىپ تۇرادى. ارينە، مۇنداي اۆتوموبيلدەردىڭ كەلەتىنى جونىندە جەرگىلىكتى حا­لىققا الدىن الا ەسكەرتىلەدى. زەينەت­اقى جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ بويىنشا ۇسىنىستاردى قاراستىرعان كەزدە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى، ەڭ الدىمەن، سالىمشىلاردىڭ مۇددەلەرى مەن تالاپ-تىلەكتەرىن باسشىلىققا الاتىن بولادى. ءبىز بايلانىس ورتالىعى، وپەراتسيا زالى، سايت نەمەسە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كەلىپ تۇسكەن ءبىر دە ءبىر مالىمەتتى نازاردان تىس قالدىرمايمىز. بار­لىق ۇسىنىستارعا، اقىل-كەڭەس، تىلەك­تەرگە، سۇراقتارعا تالداۋ جاسايمىز، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ شەشىمىن تابۋعا تىرىسامىز. وسىلايشا، سالىمشىلارعا حالىق­ارالىق ستاندارت­تارعا سايكەس قىزمەت كور­سە­تۋگە تىرىسامىز.

اڭگىمەلەسكەن

الەۆتينا دونسكيح

Abai.kz