كۇنى كەشە عانا قابىلدانعان 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنا رەسەيشىل «لاد» قوزعالىسى دا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپتى. ونى پىكىر، نە بولماسا ۇسىنىس دەۋگە دە بولماس: ۇيرەنشىكتى، كۇندەلىكتى كۇڭكىل. كۇنى ءوتىپ، زامانى اياقتالىپ بارا جاتقان ۇيىمنىڭ «ءپىشتۋى». قورىتا ايتساق، شاراسىزدىق پەن مازمۇنسىزدىق. جالپى العاندا، «لاد» قوزعالىسىنىڭ بۇل مالىمدەمەسى ۇيىم باسشىلىعىنىڭ ءيىسى قازاققا دەگەن  جەككورىنىش سەزىمى مەن شوۆينيستىك كوزقاراسىن تاعى دا اشكەرەلەگەندەي بولدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنەن مەملەكەتكە، ەلگە، ونىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن جيىركەنىش سەزىمى، مويىنداماۋ، مەنسىنبەۋ لەبى ايقىن سەزىلىپ تۇر.

قوزعالىس باسشىسى م.كرامارەنكو قابىلدانعان باعدارلامانى «اسىرەامبيتسيالىق ءھام پوپۋليستىك» دەپ باعالاپ، ونىڭ ورىندالۋىنا كۇمانىن كەلتىرگەن ەكەن. سونداعى ايتاتىن بار ءۋاجى - بيلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى باتىل ەندىرە باستاسا، ورىستار ەلدەن كەتىپ قالادى، سوندا قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ بولادى دەگەنگە سايادى. بۇدان ءارى كرامارەنكو جاۋىرىنعا قاراپ، «جاعداي ۋشىعىپ، قىرعىزستانداعىداي جاعداي ورنايدى»، - دەگەن ساۋەگەيلىك ايتادى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، «لاد» قوزعالىسى ءبىزدىڭ بيلىككە شانتاج جاساپ، قورقىتىپ وتىر. ولاردىڭ قيسىنىن تارقاتار بولساق، بيلىكتى قولداپ تا، ۇستاپ تا وتىرعان - ورىستىلدىلەر. ولار بولماسا نە ەلدەن كەتىپ قالسا، قازاعىم بىردەن بيلىگىن توڭكەرىپ تاستاپ، كۇلگە اۋناتادى-مىس.

كۇنى كەشە عانا قابىلدانعان 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنا رەسەيشىل «لاد» قوزعالىسى دا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپتى. ونى پىكىر، نە بولماسا ۇسىنىس دەۋگە دە بولماس: ۇيرەنشىكتى، كۇندەلىكتى كۇڭكىل. كۇنى ءوتىپ، زامانى اياقتالىپ بارا جاتقان ۇيىمنىڭ «ءپىشتۋى». قورىتا ايتساق، شاراسىزدىق پەن مازمۇنسىزدىق. جالپى العاندا، «لاد» قوزعالىسىنىڭ بۇل مالىمدەمەسى ۇيىم باسشىلىعىنىڭ ءيىسى قازاققا دەگەن  جەككورىنىش سەزىمى مەن شوۆينيستىك كوزقاراسىن تاعى دا اشكەرەلەگەندەي بولدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنەن مەملەكەتكە، ەلگە، ونىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن جيىركەنىش سەزىمى، مويىنداماۋ، مەنسىنبەۋ لەبى ايقىن سەزىلىپ تۇر.

قوزعالىس باسشىسى م.كرامارەنكو قابىلدانعان باعدارلامانى «اسىرەامبيتسيالىق ءھام پوپۋليستىك» دەپ باعالاپ، ونىڭ ورىندالۋىنا كۇمانىن كەلتىرگەن ەكەن. سونداعى ايتاتىن بار ءۋاجى - بيلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى باتىل ەندىرە باستاسا، ورىستار ەلدەن كەتىپ قالادى، سوندا قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ بولادى دەگەنگە سايادى. بۇدان ءارى كرامارەنكو جاۋىرىنعا قاراپ، «جاعداي ۋشىعىپ، قىرعىزستانداعىداي جاعداي ورنايدى»، - دەگەن ساۋەگەيلىك ايتادى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، «لاد» قوزعالىسى ءبىزدىڭ بيلىككە شانتاج جاساپ، قورقىتىپ وتىر. ولاردىڭ قيسىنىن تارقاتار بولساق، بيلىكتى قولداپ تا، ۇستاپ تا وتىرعان - ورىستىلدىلەر. ولار بولماسا نە ەلدەن كەتىپ قالسا، قازاعىم بىردەن بيلىگىن توڭكەرىپ تاستاپ، كۇلگە اۋناتادى-مىس.

وسىعان وراي، «ورىس ۇيىمدارىنىڭ وسىنشاما تاۋسىلىپ، ومىردەن تۇڭىلۋىنە سەبەپ بار ما؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ويلاپ قاراساق، باعدارلامادا ورىس ءتىلىنىڭ نە مادەنيەتىنىڭ قالپاعىن ۇشىراتىنداي ەشتەڭە دە جوق. كەرىسىنشە، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى مەن قوعامدىق ۇيىمدارى قۇجاتتى ءالسىز، پارمەنسىز دەپ سىناپ جاتىر. قاراپ وتىرساق، بيلىك ەكى وتتىڭ اراسىندا قالعانداي اسەر تۋادى. وسى جاعدايدى تالداپ كورەلىك.

ءوز باسىم باعدارلامانى كومپروميستىك تۇرعىدا دايىندالعان دەپ بىلەمىن. كەز-كەلگەن ىمىرا قارسىلاسۋشى جاقتاردىڭ ەڭ قىزۋقاندى تاراپتارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزاتىنى بەلگىلى. وسىنى ەسكەرسەك، قازاق پەن ورىس ۇلتشىلدارىنىڭ نارازىلىعىن تۇسىنۋگە بولادى. بىراق، وسى ەكى ءتۇرلى، ەكى ءپوليۋستى نارازىلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن تابيعاتى ءار ءتۇرلى. قازاق قاۋىمى ءوز ەلى مەن جەرىندەگى ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ 20 جىل وتسە دە دامىماي وتىرعانىنا قارنى اشادى. وسى سەبەپتى دە بيلىككە قىسىم جاساپ، ونى باتىل قادامدارعا يتەرمەلەيدى، كۇشتەيدى. رەسەيشىل كۇشتەر بولسا، ورىس الەمىنىڭ بالزاكتىڭ شاگرەن تەرىسىندەي ازايىپ، قىسقارىپ بارا جاتقاندىعىنا قىنجىلادى. ولار بۇگىنگى كۇنى باسىنان شىنايى مۇمكىندىكتەر مەن ارمان-قيالدارىنىڭ اراسىنداعى جۇيەلى داعدارىستى باسىنان كەشىپ جاتىر. سوندىقتان دا بولار، ولار وسىنداي قيسىنسىز مالىمدەمەلەردى تاراتۋعا قۇمار. بۇل جەردە ءبىر ماڭىزدى زاڭدىلىقتى بايقاۋعا بولادى: قازاق ۇلتشىلدارى دا، ورىس ۇلتشىلدارى دا داعدارۋدا. ولاردىڭ ۇراندارى بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنان، شىنايى كۇن تارتىبىنەن كەم دەگەندە 15 جىلعا كەشىگىپ، ارتتا قالىپ كەلەدى.

قاراپ وتىرساق، ماسەلە جازىلعان سوزدە ەمەس، اتقارىلار ءىستىڭ اۋقىمى مەن پارمەندىلىگىندە. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن التىنمەن كومكەرىلگەن ءسوز ەمەس، ساياسي جىگەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ناقتى قادامدار شەشپەك. قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تەك قانا بيلىكتىڭ قولىندا ەمەس. كەرىسىنشە، قازاق قوعامنىڭ دايىندىعىنا، ونىڭ پاراسات-پايىمىنىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. قاي ماسەلە بولماسىن، قوعامنىڭ تالابى بيلىكتىڭ مۇمكىندىكتەرىنەن بيىك، جوعارى، كەڭ بولعانى ابزال. ەگەر قوعام بيلىككە ءتيىستى پارمەنمەن قىسىم جاساي السا، بيلىك ونىمەن ساناسپاي قويمايدى. الايدا، بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ باستى قاتەلىگى - ءوز تالاپتارىن، ۇلتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تەك قانا تىلدىك ماسەلەگە بايلاپ قويۋىندا. وعان، بالكىم، بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ گۋمانيتارلىق شىعۋ تەگى سەبەپ بولار. الايدا، تاعى دا قايتالايىن، قازاق ۇلتىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ ءاربىر ماسەلەگە 20-30 جىل ارناپ، ولاردى رەت-رەتىمەن شەشىپ وتىراتىن تاريحي ۋاقىتى جوق. بۇگىنگى كۇنى تىلدىك ماسەلەمەن قاتار ۇلتتىق ەكونوميكا، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ساياسي جۇيەنى دامىتۋ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن رەفورمالاۋ سياقتى كوپتەگەن كەلەلى ماسەلەلەردى كوتەرەر ۋاقىت جەتتى. ەگەر ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ءدۇيىم كوپشىلىگى تىلدىك ماسەلەنىڭ كولەڭكەسىندە قالا بەرەتىن بولسا، ءبىز ۇزاققا بارا قويماسپىز.

ايتا كەتەرلىگى، ورىس ۇلتشىلدارىنان ءبىزدىڭ كوپتەگەن ارتىقشىلىعىمىز بار. ونىڭ ەڭ باستىسى - تابيعي-دەموگرافيالىق باسىمدىعىمىز. بۇگىنگى كۇنى مەكتەپكە اتتاناتىن 2,5 ميلليون مەكتەپ شاكىرتتەرىنىڭ 70 پايىزى - قازاقتار. لاد-تىڭ مالىمدەمەسىندەگى ءبىر قۋانتار جاڭالىق - ولار وزدەرىن "ۇلتتىق ازشىلىق" دەپ مويىنداپ قالىپتى. قازاقتىڭ سانى جىل سايىن 1-1,5 پايىزعا اسىپ وتىرسا، ورىستاردىڭ سانى ءدال وسىنداي كورسەتكىشكە ازايىپ كەلەدى.

ياعني، بولاشاق - قازاقتىكى، قازاق تىلىنىكى. ەندىگى ماقسات - وسى بولاشاقتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ت.ب. العىشارتتارى مەن قاجەتتى بازاسىن قامتاماسىز ەتۋ. بىزدەر ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنداعى جاعدايدى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، قوعامدىق پىكىرگە رەسەي باق-تارىنىڭ تيگىزىپ وتىرعان ىقپالىن ازايتۋ، شەكارالاس وبلىستارداعى قانداستارىمىزدىڭ سانىن ەسەلەپ ارتتىرۋ ماسەلەلەرىن شەشپەي جاتىپ، بىزدەر ءتىل سالاسىنداعى ساپالى سەكىرىستى جاساي المايمىز. ەگەر كورشى ەل گرۋزياداعى نە قىرعىزستانداعى ستسەناريلەردى ءبىزدىڭ ەلدە جاساپ جىبەرەتىن بولسا، وڭبايمىز. ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە نۇقسان كەلەدى. ياعني، قازاق ۇيىمدارىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى ساياساتى نامىس پەن پاراساتتى تۇيىستىرۋدەن باستالۋى ءتيىس. ساياسي ساحناعا جاڭا بۋىن ۇلتشىلدارى شىعۋى قاجەت. وسىعان قول جەتكىزسەك، لاد-تىڭ لاڭىنا "يت ۇرەدى، كوش جۇرە بەرەدى" دەپ قاراۋعا بولادى.

«حالىق ءسوزى» گازەتى، №7 (27.08.2010)