تاۋەلسىزدىك تاريحىننان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن تاعى ءبىر ايرىقشا وقيعا – حالىقارالىق ەكسپو-2017كورمەسىنىڭ قازاقستاندا وتەتىندىگى جونىندە شەشىم قابىلدانعان ءسات. بۇل 2012 جىلدىڭ 22 قاراشاسى بولاتىن. شەشىم ەكسپو حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى باس اسسامبلەياسىنىڭ پاريجدەگى 152-سەسسياسىندا وسى ۇيىمعا مۇشە 161 مەملەكەتتىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋى ناتيجەسىندە قابىلداندى. بۇل، ءسوز جوق، قازاقستاننىڭ جاھان جۇرتى الدىنداعى بەدەلىنىڭ تاعى ءبىر بيىكتەگەنى، مەملەكەتتىڭ مەرەيى، - دەپ حابارلايدى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.

ۇمىتىلماس ۋاقىت

تاعدىردىڭ تارتۋى بولار، ءدال وسى وقيعامەن ورايلاس كۇندەرى تورتكۇل دۇنيە نازارىن وزىنە اۋدارعان فرانتسيا استاناداسى پاريجدە بولۋ ماعان دا بۇيىردى. ارينە، جۋرناليستىك ساپارمەن بارعانبىز. وسى وقيعاعا وراي پاريجگە اتتانعان «ەگەمەننىڭ» ەكى ءجۋرناليسىنىڭ ءبىرى جاقسىباي سامرات حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى باس اسسامبلەياسىنىڭ پاريجدەگى 152-سەسسياسىنان ماقالا جازسا، مەن شەشىم شىققانعا دەيىنگى سوڭعى رەت وتكىزىلگەن قورىتىندى ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا قاتىستىم. بۇل ءباسپاسوز ءماسليحاتى باس اسسامبلەيا سەسسياسىندا داۋىسقا تۇسەتىن قوس ەل – بەلگيا مەن قازاقستاننىڭ ءوزارا پىكىرسايىس جەكپە-جەگىمەن ەرەكشەلەندى. باستى ۇمىتكەر ەكى شاھاردىڭ ءبىرى – استانا، ەكىنشىسى بەلگيانىڭ لەج قالاسى ەدى. وسىلايشا جەڭىسكە دەيىن اتقارىلعان جۇمىستار قورىتىندىلاندى. ءباسپاسوز ءماسليحاتى مىنبەرىنەن ورىن العان باس سپيكەرلەرىمىز – سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قايرات كەلىمبەتوۆ پەن سول كەزدەگى استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الەم جۋرناليستەرىنىڭ الدىندا سان ساۋالعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامدارى مەن جەتىستىكتەرىن باياندادى. ال قازاقستاندىق جۋرناليستەر باسەكەلەس توپ بەلگيالىقتارعا قارسىلاستىق تانىتىپ، ۇتىمدى ءارى سالماقتى سۇراقتارىمەن ەلدىڭ بەدىلىن ودان ءارى ۇستەۋگە ءۇن قوستى.

«الەمنىڭ 2,5 ملرد حالقى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تىكەلەي جاقىن ءومىر سۇرەدى. استانادان 3 ساعاتتا ءۇندىستان استاناسىنا، 5 ساعاتتا قىتاي استاناسىنا جانە 3 ساعاتتا ماسكەۋگە جەتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ بايلانىستارىمىز بەن مۇمكىندىكتەرىمىز مول. ءبىز جاھاندىق شارالاردى بىرنەشە رەت وتكىزدىك. ماسەلەن، قىسقى ازيا ويىندارىن، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءسامميتتىن قابىلدادىق. استانانىڭ مۇنداي شارالاردى وتكىزۋدە تاجىريبەسى مول، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ ەلىمىز 2017 جىلى الەمدىك ۋنيۆەرسيادا وتكىزۋدى جوسپارلاۋدا. استانانىڭ مۇمكىندىگى كورمەنى وتكىزۋگە جانە «جاسىل ەكونوميكا» يدەياسىن وڭىرگە عانا ەمەس، الەمنىڭ وزگە ەلدەرىنە تاراتۋعا جەتەدى» دەگەن سىڭايلى دايەكتى پىكىرلەردىڭ ۇلەسىمەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءباسى بيىك ءتۇستى.

ءباسپاسوز ءماسليحاتىنان ءبىر كۇن بۇرىن ۇيىمداستىرۋ القاسى ارنايى دايىندىق جۇمىسىن وتكىزىپ، جۋرناليستەر ءۇشىن سەمينار-تەرينينگ جاساۋى دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋاپكەرشىلىگى زور ءساتتىڭ تۇرعانىن اڭعارتقانداي ەدى. شىنايى باسەكەنىڭ بەت-بەينەسى وسى ءجارىسسوز بارىسىنان-اق بايقالدى. ەڭ قۋانتارلىعى، قاي جاعىنان بولسىن، ساقاداي-ساي كەلگەن ءبىزدىڭ توپ بۇل كۇنى جوعارى دەڭگەيدەن كورىندى. ارينە، ءبىزدى جەڭىسكە جەتەلەگەن ەلىمىزدىڭ بۇگىنگە دەيىنگى جەتىستىكتەرىنىڭ جەمىسى. ەۋروپانىڭ قاق تورىندە الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ جۋرناليستەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا جاپ-جاس تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى جيىن تىزگىنىن قولدان بەرمەدى. وسىلايشا ءبىر كۇن قالعان داۋىس بەرۋ ساتىنە دەيىن شەتەلدىكتەر الدىندا قازاقستاننىڭ جەڭىسكە دەگەن زور قۇلشىسىنى تاعى ءبىر دالەلدەندى.

ءباسپاسوز ءماسليحاتىنان كەيىنگى كەلەسى كۇنى فرانتسيا استاناسى پاريجدە وتكەن حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسى باس اسسامبلەياسىنىڭ 152-ءشى سەسسياسىندا الەمنىڭ 161 مەملەكەتى جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى ەكسپو-2017 كورمەسىن وتكىزەتىن مەملەكەت انىقتالىپ، استاناعا ۇلكەن ءۇمىت ارتىلدى. ونداعى حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ 103 قاتىسۋشى-مەملەكەتى استانانى قولداپ، 44-ءى قارسى داۋىس بەرگەن.

«بەلگيانىڭ لەج قالاسىن باسىپ وزعان ارۋ استانانىڭ، ارينە، بۇل كۇندە ابرويى اسقاق، مەرەيى ۇستەم. ال بۇل جەتىستىك ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ كوڭىلىن شاتتىققا بولەپ، بويىن ماقتانىش كەرنەدى. ولاي بولسا، ەكسپو-عا قاتىستى جوسپارلى جۇمىستاردىڭ ءبارى ەندى ەلىمىزدە ناقتى جۇزەگە اسىرىلماق. ال ول ءبىزدىڭ الەم ەلدەرى الدىنداعى ابىروي-بەدەلىمىز عانا ەمەس، قازاق ەلى ءۇشىن قىرۋار جۇمىس ورنى، تابىستىڭ كوزى بولىپ، ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا قوسىلار ۇلەس، الەۋمەتتىك جاعدايىمىزدىڭ ارتۋىنا زور مۇمكىندىك بولارى انىق. ەندەشە، قۋان، قازاق جۇرتى»، دەپ جازدىق ءبىز سول كۇندەرى.

جەڭىس سول ءساتتىڭ نەمەسە سول كۇنگى شەشىمنىڭ عانا قورىتىندىسى ەمەس، ارينە. بۇل بەلەستى باعىندىرۋىمىزدىڭ بەدەرىندە ءبىزدىڭ بۇعان دەيىنگى جەتىستەرىمىزدىڭ بارلىعى شوعىرلاندى. وندا ەلىمىزدىڭ بۇعان دەيىنگى قانشاما قاجىرلى قايراتى، زور ەڭبەگى جاتىر. ونىڭ الدىندا، ياعني وعان دەيىنگى ەكى جىل بۇرىن ەقىۇ-عا توراعالىق جاساپ، ءسامميتىن وتكىزۋىمىزدىڭ ءوزى وسى جولعا وزىندىك ۇلەس قوستى. ال سول سامميتتە ءبىراۋىزدان قورىتىندى قۇجات – استانا دەكلاراتسياسىنىڭ قابىلدانۋى دا الەم الدىندا بيىكتەي تۇسكەن ابىرويدى ودان سايىن اسقاقتاتتى. الەمدىك جانە ءداس­تۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن قايتا-قايتا ۇيىمداستىرۋ دا، ءدۇبىرلى ازيادا جارىستارىن ويداعىداي وتكىزۋىمىز دە الەمگە تانىلۋىمىزدى، ءجاي عانا تانىلىپ قويماي، ونى ناقتى ىستەرمەن دالەلدەپ جۇرگەنىمىزدى جەتكىزدى. ەندەشە، وسىنداي ابىرويلى جەتىستىكتەر جەتەگىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكسپو سياقتى ءىرى شارانىڭ دا شىرايىن كەلتىرەرىنە سەنىم زور بولاتىن.

تاريحي كۇن

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پاريجدە سويلەگەن سوزىندە بۇل كۇندى «تاريحي كۇن» دەپ اتاعان بولاتىن. سول ۋاقىتقا تاعى ءبىر ورالساق، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ول كۇندەرى فرانتسيادا ساپارمەن بولدى. ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ قازاقستاندا وتەتىندىگى جونىندە شەشىم قابىلدانعانعان ساتتە پرەزيدەنت ەل حالقىنا قۇتتىقتاۋىن پاريجدەن جولدادى. ەلباسى بارشا قازاق­ستاندىقتاردى زور جەڭىسپەن قۇتتىقتاپ، ەندى ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكس­پو-2017 كورمەسىن لايىقتى دەڭگەيدە وتكىزۋ مىندەتى تۇرعانىن جەتكىزدى. «بۇل ەلىمىز ءۇشىن سىناق قانا ەمەس، كورمە ءبىزدىڭ جاسامپاز الەۋەتىمىزدى اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. استانادا ەكسپو كورمەسىن وتكىزۋ رەسپۋبليكامىزدىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. ەكسپو كورمەلەرىندە الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتى وزدەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق، عىلىمي، مادەني جەتىستىكتەرىن كورسەتەدى. ولار جاھاندىق دامۋدىڭ جاڭا كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرادى. مۇنداي ءىس-شاراعا بارلىق قۇرلىق­تىڭ ونداعان ەلىنەن ميلليونداعان ادام قاتىسادى. ءباسى بيىك باسەكەدە استانانىڭ جەڭىپ شىعۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. بىرىنشىدەن، ەلوردامىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى شارانى لايىقتى وتكىزە الاتىن ورتالىق رەتىندە قالىپتاس­قانى بارشاعا بەلگىلى بولدى. ەكىنشىدەن، تاڭداۋدىڭ قازاقستان پايداسىنا شەشىلۋى مەملەكەتىمىزدىڭ تابىستارى جوعارى باعالانعانىن بىلدىرەدى جانە ەۋرازيا وڭىرىندە دە ونىڭ دامۋ كەلەشەگى كەمەل ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى. ۇشىن­شىدەن، ءبىزدىڭ «بولاشاقتىڭ ەنەر­گياسى» اتتى وزەكتى تاقىرىپتى ۇسىنۋىمىز جە­ڭىسكە جەتۋىمىزگە كومەكتەستى. ەڭ باستىسى، استانانى تاڭداۋى – قازاقستاننىڭ بارشا حالقىنىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ناقتى جەمىسى»، دەدى ەلباسى.

بۇدان بولەك، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكسپو-2017 كورمەسىن وتكىزۋ قۇقىعىن يەلەنگەن ەلىمىزدىڭ قۇرمەتىنە وراي حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ قابىل­داۋىنا قاتىستى. مەملەكەت باسشىسى ءىس-شاراعا قاتىسقاندار الدىندا سويلەگەن سوزىندە ەكسپو-2017 كورمەسىن استانادا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتىنان العىسىن ايتتى. پرەزيدەنت كەلەم دەۋ­شىلەردىڭ بارلىعىن قازاق قوناقجايلىلىعىن سەزىنىپ، تابيعاتتىڭ جانە ۇلى دالا كەڭىستىگىندەگى زاماناۋي قالانىڭ عاجايىپ اسەمدىگىن تاماشالاۋ ءۇشىن قازاقستانعا شاقىردى.

 كورمە كەرەمەتتەرى

جالپى، ەكسپو دەگەنىمىز يندۋستريالاندىرۋدىڭ سيمۆولى. تەحنيكالىق جەتىستىكتەر مەن تەحنيكانىڭ ءوزىن نازارعا سالاتىن حالىقارالىق كورمە. ەكسپو كورمەلەرىندە الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتى وزدەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق، عىلىمي، مادەني جەتىستىكتەرىن كورسەتەدى. ەكسپو-نىڭ بۇكىل حالىقارالىق كورمەلەردىڭ اراسىندا الار ورىنى ايرىقشا. بۇكىلالەمدىك كورمەلەردە ەلدەر ادامزاتتىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن شەشۋگە جول اشاتىن عىلىمي-تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق شەشىمدەردى كورسەتۋگە، تانىستىرۋعا، تالقىلاۋعا مۇمكىندىك الادى. ال ول كەزدە جاريا بولعان جەتىستىكتەر قازىرگى كۇنگى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا جول اشتى. ارينە، ەكسپو-لاردىڭ ارقاسىندا اينالىمعا ەنىپ، الەمدى تاڭقالدىرعان كورمەنىڭ كەرەمەتتەرى كوپ. الايدا، تاقىرىبىمىزعا تۇزدىقتاپ، ولاردىڭ اراسىنداعى نەگىزگى ون جەتىستىككە قانا توقتالىپ وتەيىك. مىسالى، تۇڭعىش تەلەفون اپپاراتى وسىنداي كورمەلەردىڭ كومەگىمەن الەمگە جول تارتقان. 1876 جىلى فيلادەلفياداعى بۇكىلالەمدىك كورمەدە «سويلەيتىن تەلەگراف» قالاي جۇمىس جاسايتىنى تانىستىرىلىپ، ادامزاتتى تامساندىرعان ەكەن.

ال 1878 جىلى پاريجدەگى بۇكىلالەمدىك كورمە كەزىندە فونوگرافتى (دىبىستى جازۋعا ارنالعان قۇرىلعى) كورگەندەر تىپتە «ەستەن تاڭدى». بۇل ءبىر سيقىرداي تاڭعاجايىپ دۇنيە بولعان. 1893 جىلى چيكاگودا وتكەن بۇكىلالەمدىك كورمەدە العاشقى ەڭ بيىك اينالانى شولۋ دوڭگەلەگى كورمەگە قويىلعان. دوڭگەلەكتىڭ بيىكتىگى 80 مەتردەن اساتىن، ال سالماعى 2 مىڭ تونناعا دەيىن جەتەتىن. بۇل قۇرىلعىنى امەريكالىقتار وسىنىڭ الدىندا پاريجدە وتكەن كورمەدەگى ەيفەل مۇناراسىنا جاۋاپ رەتىندە ويلاپ تاپقان دەسەدى. تاعى ءبىر كەرەمەت، قازىرگى قولدانىستا كوپ پايدانالاتىن سىدىرما ىلگەك تە («مولنيانى») 1893 جىلعى چيكاگوداعى بۇكىلالەمدىك كورمەدە ۇسىنىلىپتى. ارينە، ول كەزدەگى نۇسقاسى قازىرگىلەردەن الدەقايدا قارابايىرلاۋ بولعان، بىراق جەتىلدىرىلە كەلە، قازىرگى كۇنى تۇرمىستا وتە قاجەتتى دۇنيەگە اينالدى. سونداي-اق، 1901 جىلى بۋففالوداعى كورمەگە قويىلعان رەنتگەن اپپاراتى، 1904 جىلى سان-لۋيستەگى كورمەدە تانىلعان بالمۇزداققا ارنالعان ۆافليدان جاسالعان ستاقان، 1939 جىلى نيۋ-يوركتەگى كورمەدە نەيلون ماتا، 1970 جىلى وساكاداعى كورمەدە كوپشىلىكتى تاڭعالدىرعان ۇيالى تەلەفون، 1982 جىلى نوسكۆيلدەگى كورمەدە تانىستىرىلعان سەنسورلىق ەكران سياقتى عاجايىپتار شىنىمەن ادامزات يگىلىگىنە ەندى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن كەرەمەت، 1939 جىلى نيۋ-يوركتەگى كورمە العاش رەت تەلەحابار ارقىلى تاراعان. بۇل كورمەدە تەلەديدار سالاسىنداعى RCA-نىڭ العاشقى جەتىستىكتەرى جانە العاشقى سۋ تۋربينالارى كورسەتىلدى.

ەكسپو ەۆوليۋتسياسى

الەمنىڭ ايگىلى كورمەلەرىنىڭ ەڭ العاشقىسى پاريج ماڭىندا وتكەن ەكەن. ونىڭ نەگىزىن 629 جىلى داگوبەرت كورول قالاعان دەسەدى. XVIII-XIX عاسىرلار ارالىعىندا ونەركاسىپتىك توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە ونىمدەردى ساتۋعا شىعاراتىن جارمەڭكەلەردەن كەيىن، تاۋاردى شىعارۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن كورسەتەتىن جيىندار، ورىندار پايدا بولا باستادى. وندا ساتىلاتىن تاۋارلار ەمەس، تەك ۇلگىلەرى عانا قويىلدى. سول كەزەڭدەردە «الەم كورمەلەرى» دەگەن تەرمين پايدا بولعان.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك كورمە 1851 جىلى لوندونداعى گايد-ساياباعىندا مەملەكەت قايراتكەرى، كاسىپكەر جانە ديزاينەر گەنري كوۋلدىڭ جانە البەرت دەۆيز حانزادانىڭ باستاماسىمەن وتكەن. كورمە «بارلىق ەلدەر ۇلى ءىس – ادامزاتتى جەتىلدىرۋمەن اينالىسسىن» دەگەن ۇراندا بولىپتى. كورمەنىڭ نەگىزگى كورنەكتى جەرى دجوزەف پاكستون سالعان تەمىردەن جانە شىنىدان تۇرعىزىلعان «حرۋستال ساراي» بولعان. عيمارات جەڭىل جينالاتىن جانە بولشەكتەنەتىن جەكەلەگەن قۇرىلىمنان تۇرعىزىلعان. «التىن عاسىردى» بەينەلەيتىن سارايدىڭ ۇلگىسىمەن كەلەسى جىلداردا ءىرى قالالاردا شىنى مەن تەمىردەن وسىعان ۇقساس عيماراتتار سالىنا باستاعان. ويتكەنى، ول كەزدەردىڭ وزىندە كورمەلەردە كورسەتىلگەن جەتىستىكتەر نازارعا الىنىپ، ونى ادامزات وركەنيەتىنە پايدالانۋعا شەشىمدەر شىعارىلىپ وتىرعان. سەبەبى، ول كورمەلەردىڭ نەگىزگى ماقساتى دا سول – جاڭادان شىققان عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى پاش ەتىپ، بولاشاقتا دامىتۋ بولعان. سونداي-اق، قاتىسۋشى ەلدەردىڭ تاريحىن، سالت-داستۇرلەرىن جانە مادەنيەتىن كوپشىلىككە كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن.

كورمەلەردىڭ تابىستى بولعانى سونشالىقتى، كەيبىر ەلدەر ونى قايتالاۋعا شەشىمدەر قابىلدادى. 1855 جىلى ناپولەون III كورمەنى پاريجدە وتكىزۋگە بۇيرىق بەردى. 1862 جىلى فورۋم لوندوندا قايتادان ءوتتى. 1867 جىلى پاريجدە قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ەكسپوزيتسيالارىن ارنايى سالىنعان ۇلتتىق پاۆيلوندارعا ورنالاستىرۋ ءداستۇرىن باستاعان كەزەكتى دۇنيەجۇزىلىك كورمە ءوتتى. فرانتسيانىڭ استاناسى ۇزاق ۋاقىتقا باستى كورمە ورتالىعى بولدى. 1889 جىلعى ەيفەل مۇناراسى ءالى كۇنگە دەيىن پاريج كورمەسىنىڭ جارقىن بەلگىسى بولىپ ساقتالعان.

ال 1900 جىلى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە 51 ميلليون ادام كەلىپتى. بۇل XIX عاسىردىڭ بۇكىل تاريحىنداعى كورەرمەندەردىڭ رەكوردتىق سانى بولعان. 1904 جىلى سان-لۋيستە (اقش) كەلۋشىلەر العاش رەت مۇزى بار شايدىڭ، ىستىق بۇرشاقتىڭ، بالمۇزداعى بار تۇتىكشەنىڭ ءدامىن تاتىپ كوردى جانە جاڭادان تۋعان نارەستەلەرگە ارنالعان ينكۋباتورلاردى العاش رەت تاماشالادى.

1939 جىلعى نيۋ-يوركتەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەدەن باستاپ، كورمەلەردىڭ باستاپقى سيپاتى وزگەرە باستادى جانە ولاردى قوعامعا ارنالعان جارقىن بولاشاقتى بولجاي وتىرىپ، ناقتى مادەني تاقىرىپتارعا ارنادى. كورمەلەر يننوۆاتسيالاردى الماستىرۋ ماقساتىندا بەلسەندى مادەنيەتارالىق بايلانىستى قولدادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەننەن كەيىن ادامزات قالجىراپ، رۋحاني جاڭارتۋدىڭ قاجەتتىگىن سەزىندى. بەيبىتشىلىك پەن ىلگەرىلەۋگە دەگەن ۇمتىلىس بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن قۇرۋعا ۇلاسىپ، ول دۇنيەجۇزىلىك كورمەلەردىڭ رۋحىنان كورىنىس تاپتى. ال بريۋسسەلدىڭ اتوميۋمى، فۋللەردىڭ گەودەزيالىق كۇمبەزى جانە 1967 جىلعى مونرەالداعى يزرايلدىك ساۋلەتشى موشە سافدي جوبالاعان «حابيتات 67-ءسى»، سيەتلدەگى «عارىشتىق ينە» جانە وساكاداعى «كۇن مۇناراسى» ادامزاتتىڭ بارلىق جاڭا جانە زاماناۋي نارسەلەرگە دەگەن تالپىنىسىنىڭ كورىنىسى. بۇدان ءارى دۇنيەجۇزىلىك كورمەلەر ويىن-ساۋىق جانە بوس ۋاقىتتى وتكىزۋ ورىندارىنا اينالدى. مونرەالداعى «لا روند» ساياباعى، وساكاداعى «EXPOland» وسىنىڭ مىسالدارى. 1988 جىلدان باستاپ ەلدەر وزدەرىنىڭ كورمەلىك پاۆيلوندارىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن جاقسارتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانا باستادى.

ەكسپو جانە قازاقستان

قازاقستان حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە 1997 جىلى قابىلدانعان بولاتىن. ەندەشە ەكسپو-نىڭ الەمدىك تاريحىن تىزبەكتەۋدى قويىپ، ەلىمىز مۇشە بولعان جىلداردان بەرگىسىنە ويىسايىق.

ءبىزدىڭ ەل مۇشە بولعاننان كەيىنگى كورمە 1998 جىلى پورتۋگاليادا «مۇحيت – بولاشاقتىڭ مۇراسى»تاقىرىبىندا ءوتتى. تاقىرىپ پورتۋگالدىق تەڭىزشى ۆاسكو دا گامانىڭ ۇندىستانعا دەيىن اشقان تەڭىز جولىنىڭ 500 جىلدىعىنا بايلانىستى تاڭدالىپتى. كورمەگە شامامەن 11 ملن ادام بارعان. ەكسپو-1998 الاڭى 5 كم-گە سوزىلدى. كورمەنىڭ باستى جاڭالىعى شۆەيتساريالىق «Swatch» ساعات كاسىپورىنى بولدى، ولار ماگنيتتەۋدەن كەيىن وتكىزىپ تۇراتىن تۋرنيكەتتەردەگى كىرۋ بيلەتىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن كىرىكتىرمە ءچيپى بار ارنايى قول ساعاتتار شىعاردى.

ەكسپو-2000 كورمەسى «ادام – تابيعات – تەحنيكا – جاڭا الەمنىڭ تۋى» دەگەن تاقىرىپپەن گەرمانيادا ءوتتى. فەدەراتسيالىق رەسپۋبليكا ءۇشىن ەكسپو ءوزىن 10 جىلدان كەيىن الەمگە قوناقجاي ەل ەكەندىگىن، مادەنيەتى جوعارى دامىعان جانە زاماناۋي عىلىمى بار ۇلت ەكەندىگىن كورسەتۋگە جاقسى مۇمكىندىك بولدى.

يسپانيادا تۋعان يدەيا

قازاقستان كورمەگە بەلسەندى ەكسپونەنت رەتىندە 2005 جىلدان بەرى قاتىستى. بۇل جىلى كورمە جاپونيادا ءوتتى. وندا 100-دەن استام ەل بولدى. كورمەنىڭ نەگىزگى ارەكەت ەتۋشى «تۇلعالارى» – اينالانى تازالاۋمەن اينالىسقان، كەلۋشىلەرگە اقپارات بەرگەن جانە بالالارمەن ويناعان سانسىز روبوتتار بولعان. ال 2008 جىلى يسپانيا «سۋ جانە تۇراقتى دامۋ» ۇرانىمەن بولعان بۇكىلالەمدىك كورمەنى قابىلدادى. ءۇش اي ىشىندە ءبارىنىڭ نازارى سۋ تاقىرىبىندا بولدى. كورمەنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قاتىسۋشى 104 ەلدىڭ اراسىندا، «س» ساناتى بويىنشا قازاقستاننىڭ پاۆيلونى سىرتقى جانە ىشكى بەزەندىرۋ بويىنشا ءۇشىنشى ورىن – قولا جۇلدەگە لايىق بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى وسى ساراگوساداعى ەكسپو-2008 حالىقارالىق كورمەسىنە جاساعان ساپارى كەزىندە مۇنداي شارانى استانا قالاسىندا دا وتكىزۋگە بولاتىنىن ايتقان بولاتىن.

سودان كەيىنگى كورمەلەردە قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرى ارتا بەردى. ماسەلەن، 2010 جىلى قىتايدىڭ شانحاي قالاسىندا وتكەن بۇكىلالەمدىك كورمەدە دە ەلىمىز ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. كورمەنىڭ تاقىرىبى «جاقسى قالا – جاقسى ءومىر» دەپ اتالعان بولاتىن. وعان 198 ەل مەن 27 حالىقارالىق ۇيىم قاتىستى. ونداعى قازاقستاننىڭ پاۆيلونى «ازيا» ايماعىندا جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيامەن كورشىلەس ورنالاستى. شانحاي كورمەسىندە قازاقستاندىق پاۆيلوننىڭ نەگىزگى ماقساتى – استانانىڭ حالىقارالىق جايعاسىمىن، ونىڭ ەڭ جاس جانە سەرپىندى تۇردە دامىپ كەلە جاتقان استانا ەكەندىگىن كورسەتۋ. قازاقستاننىڭ «استانا – ەۋرازيا جۇرەگى» ۇلتتىق پاۆيلونىنا شامامەن 1 ملن-داي ادام كەلدى.

2012 جىلى وڭتۇستىك كورەيانىڭ يوسۋ قالاسى ء«تىرى مۇحيت جانە جاعالاۋ» دەگەن ۇرانمەن حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەنى وتكىزدى. بۇل جولى قازاقستان ءوزىنىڭ پاۆيلونىن بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ەكسپو امبەباپ كورمەسىندە ءتورتىنشى رەت كورسەتتى. قازاقستاننىڭ پاۆيلونى مادەنيەت پەن عىلىمداعى، بيزنەس پەن تۋريزمدەگى داستۇرلەر مەن يننوۆاتسيالاردى ەسكەرە وتىرىپ، سالىنعان. پاۆيلون سۋ تاقىرىبىنا ارنالدى جانە قازاقستاننىڭ تاريحى مەن سالت-داستۇرلەرى تۋرالى، ونىڭ زاماناۋي ءومىرى مەن بولاشاعى تۋرالى باياندادى.

قازاقستاندىق پاۆيلون 6 ايماقتان تۇردى. كەلۋشىلەر بۇكىل پاۆيلون بويىنشا تاراتىلعان ينتەراكتيۆتىك شوۋلاردى تاماشالادى. قازاقستاننىڭ پاۆيلونى استاناعا ەرەكشە نازار اۋداردى. سول كەزدىڭ وزىندە ول «بولاشاقتىڭ قۋاتى» ەكسپو-2017-ءنى وتكىزۋگە ۇمىتكەر قالا بولعان.

مۇمكىندىكتەر ەلى

ەلىمىز يتاليانىڭ ميلان قالاسىندا وتكەن 2015 جىلعى حالىقارالىق كورمەگە دە قاتىستى. ميلانداعى ەكسپو-2015 دۇنيەجۇزىلىك كورمەسىندە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق پاۆيلونى «تاقىرىپ پەن مازمۇننىڭ ۇزدىك اشىلۋى» نوميناتسياسى بويىنشا ەڭ ۇزدىك پاۆيلونداردىڭ ۇشتىگىنە ەندى. قازىلار القاسىنىڭ باعالاۋىنشا، قازاقستاندىق پاۆيلوننىڭ مازمۇندى بولىگى كورمەنىڭ تاقىرىبىن اشا الدى، سونداي-اق، كەلۋشىلەردى ەگىنشىلىكپەن، گەوگرافيامەن، ازىق-تۇلىكپەن قامسىزداندىرۋدىڭ داستۇرلەرى جانە ەرەكشەلىكتەرىمەن، سونداي-اق، ۇلتتىق تاعامدارىمەن تانىستىرا الدى. جالپى اۋدانى 3000 شارشى مەترلىك اۋماقتا ورنالاسقان قازاقستان پاۆيلونىنىڭ تاقىرىبى «قازاقستان – مۇمكىندىكتەر ەلى» دەپ اتالدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ پاۆيلونى كورمەنىڭ بۇكىل كەزەڭى بويىنا كورەرمەندەر ەڭ كوپ كەلگەن پاۆيلوندار قاتارىنا كىردى جانە كورمەنى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى وتكىزگەن داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرى بويىنشا كوشباسشى بولدى.

بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى

الداعى جىلى استانادا وتكىزىلەتىن ەكسپو-2017 كورمەسىنىنىڭ باستى تاقىرىبى «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» دەپ اتالادى. بۇل تاقىرىپتى ۇسىنۋدىڭ سەبەبى، ول ەڭ الدىمەن، بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدى قوسا العاندا، ەنەرگەتيكاداعى ساپالى وزگەرىستەر جولى مەن ونى تاسىمالداۋ تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋگە باعىتتالعاندىعى بولىپ تابىلادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ورنىقتى ەنەرگيامەن جابدىقتاۋ وسى كۇندە جاھاندىق كولەمدەگى نەگىزگى ماسەلە بولىپ سانالادى جانە ونى شەشۋ ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ جانە قورشاعان ورتاعا كەلەر زياندى تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىنىڭ باستى نەگىزى – ەلىمىزدىڭ ءداستۇرلى ەنەرگيالىق رەسۋرستاردىڭ ەلەۋلى قورىنا يە بولا وتىرىپ، بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ جونىندەگى شارالاردى دايەكتى تۇردە قابىلداۋدا جانە «جاسىل» ەكونوميكا قۇرۋ باعىتىن ۇستانعاندىعى.

حالىقارالىق كورمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبى قازىرگى تاڭدا وزەكتى بولىپ وتىر. بۇگىندە كۇللى الەمدە ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالىپ وتىرعانى بەلگىلى. الەم ەلدەرى ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ، كۇن، جەلدەن بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن الۋعا كوشە باستادى. قاۋىپسىزدىك جاعىنان تالاپقا ساي كەلەتىن ءارى ارزان ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋعا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى قۇشتار. وسى سالاداعى تاجى­­ريبەلەر كىم-كىمنىڭ دە قىزىعۋ­شى­لىعىن تۋدىرارى ءسوزسىز. قازاق ەلى «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبىن كوتەرۋ ارقىلى كۇللى ادامزاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلەنى ءدوپ باستى. سوندىقتان جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق پروبلەمالاردىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە باعىتتالعان حا­لىقارالىق كورمە بالامالى ەنەرگيا كوزدەرى سالاسىندا ادامزاتتىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىن ايشىقتايتىن الاڭعا اينالارىنا سەنىم زور.

شاراعا دايىندىق ويداعىداي

ۋاقىت شىركىن، جۇيرىك قوي. سول ساتتەرى وسى ايتۋلى شارانىڭ وتۋىنە ءالى ءبىرتالاي ۋاقىت – باقانداي بەس جىل بار دەسكەن ەدىك. ال ەندى الداعى جاڭا جىلدان كەيىن بۇل شارانىڭ دا شىمىلدىعىن تۇرگەلى وتىرمىز. قازىرگى كۇنى ەلىمىز كورمەنى ويدايعىداي وتكىزۋگە بارىنشا دايىن. مۇنى حالىقارالىق كورمە بيۋروسىنىڭ باس حاتشىسى ۆيسەنت لوسسەرتالەس تە راستاپ وتىر.

شاراعا دايىندىق بارىسىندا ەلىمىز قۇرىلىس جۇمىستارىن باستاماس بۇرىن ونىڭ ەسكيزىن سىزىپ، ەمبلەماسى بەكىتتى. كەشەننىڭ ۇزدىك ەسكيز-يدەياسى حالىقارالىق ارحيتەكتۋرالىق كونكۋرستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاريالاندى. وندا امەريكالىق جوبا جەڭىمپاز اتاندى. بايگەدە ءباسى بيىك بولىپ، باعى جانعان «Adrian Smith+Gordon Gill Architecture» كومپانياسىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ەسكيزى ەكسپو نىساندارىنىڭ ورنالاسۋىن بەلگىلەدى.

ەكسپو وتەتىن الاڭنىڭ جالپى اۋماعى 173,4 گەكتاردى قۇرايتىنى بەلگىلى. ونىڭ ىشىندە 25 گەكتارى كورمە كەشەنىنىڭ وزىنە تيەسىلى بولسا، 148 گەكتار اۋماقتا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى، الەۋمەتتىك-مادەني، ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى، ساۋدا جانە ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى، ساياباقتار، گۇلزارلار، جولدار ورنالاستى. ونداعى قازاقستان پاۆيلونى كيىز ۇيگە ۇقسايدى.

ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ باستى سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن ءىشى بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن، شار تەكتەس نىساننىڭ اۋدانى 24000 شارشى مەتردى قۇرايدى ەكەن. پاۆيلون ديزاينى «زاماناۋي كيىز ۇيگە» ۇقساس جاسالعان. بۇل جوبا ءداستۇرلى قازاق ارحيتەكتۋراسىنىڭ جاھاندىق وركەنيەتكە ۇلاسقان زاماناۋي كەلبەتىن پاش ەتەدى، دەيدى ساراپشىلار. بۇل ەسكيز-جوبانىڭ اۆتورى – ادريان سميت باستاعان اقش ساۋلەتشىلەرى توبى. امەريكالىق اۆتورلار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ويىن ءداستۇرلى كيىز ءۇيدىڭ وتباسى كولەمىنە اۋقىمدالعان كىشىرەك تۇجىرىمداماسىن بۇكىل قوعام كولەمىنە جاۋاپ بەرەتىن ۇلكەن زاماناۋي كيىز ۇيگە ۇلاستىرا وتىرىپ بەرۋگە تىرىسىپتى. اۆتورلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا، وسى ەسكيز-جوبا قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىن ء«ۇشىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا» جانە «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» قاعيدالارىمەن بايلانىستىرادى.

قازاقستان ەلتاڭباسى نەگىزىندەگى زاماناۋي كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى اسپان اياسىنداعى كۇمبەز رەتىندە اينالاعا ساۋلە شاشادى. اتالمىش ەسكيز-يدەيانىڭ نەگىزگى تۇجىرىمداماسى بويىنشا بۇل بولاشاق قالالاردىڭ ۇلگىسى بولۋمەن قاتار، ول جاڭعىرمالى ەلەكتر قۋاتىن دامىتۋ جانە تاراتۋ ورتالىعى بولماق. ال بۇل زاماناۋي تەحنولوگيالاردى اشاتىن زەرتحانالار بولاشاقتا ۇرپاق يگىلىگىنە اينالماق.

استاناعا بۇيىرعان ەكسپو حالىقارالىق كورمەسى 2017 جىلدىڭ 10 ماۋ­سىمىنان 10 قىركۇيەككە دەيىن سوزىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا، 103 ەل مەن 17 حالىقارالىق ۇيىم وزدەرىنىڭ قاتىساتىندىقتارىن راستادى. 98 سەكتسيانىڭ كوميسسارلارى تاعايىندالدى. حالىقارالىق ۇيىمداردى قوسا العاندا، ەلدەرمەن 82 قاتىسۋ شارتتارىنا قول قويىلدى جانە 61 مەملەكەت ۇلتتىق كۇندەرىن بەلگىلەپ قويدى. «وسىلايشا، شارتتارعا قول قويۋ ۇدەرىسىن اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اياقتاۋدى جوسپارلاۋدامىز»، دەدى جاقىندا «استانا ەكسپو-2017» ۇك» اق باسقارما توراعاسى احمەتجان ەسىموۆ كورمەگە دايىندىق جايىن بايانداۋ بارىسىندا.

بيىلعى جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا بۇكىل الەم بويىنشا كورمەگە بيلەتتەردى ساتۋدىڭ رەسمي سايتى ىسكە قوسىلعان بولاتىن. ال 10 جەلتوقساندا تيكەت-وفيستەردە جانە بيلەت كاسسالارىندا ەكسپو-2017 كورمەسىنە بيلەتتەردى وفلاين ساتۋ باستالادى.

2017 جىلى استانادا وتەتىن كورمە ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى عانا ەمەس، تمد اۋماعىندا وتكىزىلەتىن العاشقى حالىقارالىق كورمە بولعالى وتىر. ءبىز بۇل بيىككە دە بۇكىل تمد كەڭىستىگىنىڭ، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ، بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ قول جەتكىزدىك. جالپى، ەكسپو-نى وتكىزگەن ەلدەر بۇكىل ازيانىڭ وزىندە ساۋساقپەن سانارلىق. ماسەلەن، كورمە وتكىزۋ تاجىريبەسى بار جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي سياقتى الپاۋىت ەلدەر قاتارىن قازاقستان تولىقتىرعالى تۇر.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلىنە اينالۋ جولىندا تالاي بەلەستەردى باعىندىردى، تامىرى تەرەڭدە جاتقان ءتول تاريحىمىزدىڭ جاڭا بەتتەرى اشىلدى. وسى قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى زور جوبالاردى قولعا الىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالاردىڭ وتۋىنە ۇيىتقى بولا ءبىلدى. ال الداعى جىلى وتەتىن ەكسپو وسى بەلەستەردىڭ تاعى ءبىر ەڭ بيىگىنە اينالارىنا سەنىمىمىز زور.

دينارا بىتىكوۆا

Abai.kz