تەاتر قاي كەزدە دە حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە ۇيىپ، ءوسىپ-وركەندەۋىنە ىقپال ەتەتىن ۇلى كۇش ەكەندىگى ابدەن مويىندالعان اقيقات. ءتىپتى كەشەگى كەڭەس زامانىنا كوز سالساق تا قازاق حالقىنىڭ اسقاق رۋحى، كوركەم دە باي ءتىلى، ەجەلگى سالت-ءداستۇرى ناق وسى قازاق تەاترلارىندا عانا جوعالماي ساقتالىپ كەلگەنىن بايقار ەدىك. وسى رەتتە قازىر ەلىمىزدە ارتىق-كەمى جوق الۋان تىلدە سويلەيتىن 50 تەاتر جۇمىس ىستەپ تۇرعاندىعىن ۇلكەن جاقسىلىق نىشانىنا بالاساق كەرەك. البەتتە، بۇل  تەاترلاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الەم الدىنداعى مارتەبەسى مەن ابىروي-بەدەلىنە ساي بولۋى وزىنشە ءبىر بولەك اڭگىمە.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازار¬باەۆ¬تىڭ جالپى مادەنيەت پەن ونەر¬گە، ونىڭ ىشىندە وركەنيەتتىڭ اسا ءبىر ورەلى بەلگىسى سانالاتىن تەاتر¬لارى¬مىزدى وركەندەتۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولۋى تەگىن ەمەس. ەلباسىنىڭ بيىل¬عى ءساۋىر ايىندا تەاتر قايرات¬كەر¬لەرىمەن كەزدەسۋى ايرىقشا ماڭىزدى وقيعا بولعاندىعى ءمالىم. وسى كەز¬دەسۋ بارىسىندا نۇرسۇلتان ءابىش¬ۇلى: “وتاندىق تەاترلاردىڭ رەپەر¬تۋارىنا تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىك تالاپ¬تارىنا ساي، وسى زامانعى تاقىرىپ¬تارعا جازىلعان، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى جاڭا پەسالاردى كوپتەپ الۋ كەرەك”، دەپ اتاپ كورسەتىپ، ساحنا ونەرىن جاڭا بيىكتەرگە كوتەرۋ جونىندەگى نەگىزگى ماقسات-مىندەتتەردى بەلگىلەپ بەرگەن ەدى.

تەاتر قاي كەزدە دە حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە ۇيىپ، ءوسىپ-وركەندەۋىنە ىقپال ەتەتىن ۇلى كۇش ەكەندىگى ابدەن مويىندالعان اقيقات. ءتىپتى كەشەگى كەڭەس زامانىنا كوز سالساق تا قازاق حالقىنىڭ اسقاق رۋحى، كوركەم دە باي ءتىلى، ەجەلگى سالت-ءداستۇرى ناق وسى قازاق تەاترلارىندا عانا جوعالماي ساقتالىپ كەلگەنىن بايقار ەدىك. وسى رەتتە قازىر ەلىمىزدە ارتىق-كەمى جوق الۋان تىلدە سويلەيتىن 50 تەاتر جۇمىس ىستەپ تۇرعاندىعىن ۇلكەن جاقسىلىق نىشانىنا بالاساق كەرەك. البەتتە، بۇل  تەاترلاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الەم الدىنداعى مارتەبەسى مەن ابىروي-بەدەلىنە ساي بولۋى وزىنشە ءبىر بولەك اڭگىمە.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازار¬باەۆ¬تىڭ جالپى مادەنيەت پەن ونەر¬گە، ونىڭ ىشىندە وركەنيەتتىڭ اسا ءبىر ورەلى بەلگىسى سانالاتىن تەاتر¬لارى¬مىزدى وركەندەتۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولۋى تەگىن ەمەس. ەلباسىنىڭ بيىل¬عى ءساۋىر ايىندا تەاتر قايرات¬كەر¬لەرىمەن كەزدەسۋى ايرىقشا ماڭىزدى وقيعا بولعاندىعى ءمالىم. وسى كەز¬دەسۋ بارىسىندا نۇرسۇلتان ءابىش¬ۇلى: “وتاندىق تەاترلاردىڭ رەپەر¬تۋارىنا تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىك تالاپ¬تارىنا ساي، وسى زامانعى تاقىرىپ¬تارعا جازىلعان، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى جاڭا پەسالاردى كوپتەپ الۋ كەرەك”، دەپ اتاپ كورسەتىپ، ساحنا ونەرىن جاڭا بيىكتەرگە كوتەرۋ جونىندەگى نەگىزگى ماقسات-مىندەتتەردى بەلگىلەپ بەرگەن ەدى.
ەلباسىمىز ءمان بەرگەن وسىناۋ ماڭىزدى ماسەلە زيالى قاۋىم مەن ونەر قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار نا¬زا¬رىنان دا تىس قالمادى. سونىڭ ءبىر ايعاعىنداي، كەشە الماتى قالا¬سىندا “بۇگىنگى كۇن: قازاق درا¬ما¬تۋرگياسى جانە تەاتر رەپەرتۋارى” تاقىرىبىمەن وتكەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ كەزەكتى ءىىى پلەنۋمىندا قازىرگى قا¬زاق دراماتۋرگياسىن وركەندەتۋدىڭ جولدارى مەن تەاتر رەپەرتۋارىن جانداندىرۋدىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى جان-جاقتى تالقىلاندى.
پلەنۋمدى اشقان قازاقستان جا¬زۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين: “رەس¬پۋبليكاداعى تەاتر ونەرىنىڭ ەلى¬مىز¬دىڭ بۇكىل الەم تانىعان دارەجەسىنە ساي وركەندەۋىنە تولىق مۇمكىندىك بار. بۇل ىرگەلى مىندەتتىڭ جۇزەگە اسۋىنا قالامگەر-دراماتۋرگتەرىمىز دە ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى، قو¬سۋ¬عا ءتيىس. ويتكەنى، تەاتر ونەرىنىڭ قاي¬نار كوزى مەن ارقاۋى – ۇلتتىق دراماتۋرگيا”، دەي كەلە، جالپى الەم¬دىك جانە ۇلتتىق تەاتر تاريحى¬نا قىسقاشا ەكسكۋرس جاساپ، پلە¬نۋم¬عا قاتىسۋشىلاردى ساليقالى دا سىندارلى تالقىلاۋعا شاقىردى.
نەگىزگى باياندامانى جاساعان جازۋشى-دراماتۋرگ، قازاقستان جا¬زۋ¬شىلار وداعى دراماتۋرگيا كەڭە¬سى¬نىڭ توراعاسى ءسۇلتانالى بالعاباەۆ كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ قالامگەر قاۋىم ءۇشىن عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ ءما¬دەنيەتى مەن ونەرىنە جانى اشي¬تىنداردىڭ بارلىعى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى. “تەاتر كيىمىلگىشتەن باستالادى”  دەگەن قا¬ناتتى ءسوز بار. ارينە، ول دا دۇرىس. بىراق، ەڭ باستىسى، تەاتر رەپەر¬تۋار¬دان، ياعني دراماتۋرگيالىق شىعار¬ما¬دان باستاۋ الادى. قاي تەاتردىڭ بولسىن رەپەرتۋارلىق ساياساتى اۋەلى ءوز ەلىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋدى، ءوز حالقىنىڭ ءومىرىن كورسەتۋدى ماقسات ەتۋى ءتيىس. كىم دە بولسىن ءبىرىنشى كەزەك¬تە ءوز دراماتۋرگتەرىنىڭ، ۇلتتىق اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن ساحنا¬لايدى. ال ءبىزدىڭ قازاق تەاترلا¬رىن¬دا ءوز دراماتۋرگتەرىمىزدى كوبىنەسە شەت¬قاقپايلاپ، شەتەل اۆتورلارى¬نىڭ شىعارمالارىن جيىرەك قويۋعا بەيىمدىلىك بايقالادى.
بۇدان ءارى بايانداماشى كاسىبي دراماتۋرگ پەن دارىندى رەجيس¬سەر¬لەر اراسىنداعى بايلانىستىڭ با¬رىن¬شا ازايعاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ەسەسىنە دراماتۋرگيادان حابارى شامالى اۆتورلاردىڭ ساپاسىز پەسالارىن ساحنالاۋ كو¬بەيىپ بارادى. بۇل رەتتە اسىرەسە، تەاتر ديرەكتورلارى ايرىقشا بەل¬سەندىلىك تانىتاتىن كورىنەدى. ولار وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن “جاقسى پەسا جوق، سوندىقتان ءوزىمىز جازا¬مىز” دەگەن سىلتاۋمەن اقتاعىسى كەلەدى ەكەن. ايتكەنمەن، ۇلان-اسىر، كول-كوسىر قازاق ادەبيەتىنەن جاقسى پەسا تابىلمايدى دەگەنگە سەنۋ دە قيىن-اۋ. ءتىل تابىسۋ، ءىستىڭ ورايىن كەلتىرۋ ازىراق دەسەك ءجون بولار. ءتىپتى وتكەن جىلى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك گرانتىنا يە بولىپ، ۇزدىك شىققان وننان استام بەلگىلى درا¬ماتۋرگتەردىڭ جاڭا پەسالارى¬نىڭ دا ءبىر-ەكەۋى بولماسا، قالعان¬دارىنا 50 تەاترىمىزدىڭ ساحناسى¬نان ورىن تيمەپتى. ەندەشە، سول تەاتر تىزگىندەرىن قولىنا ۇستاعان ازا¬ماتتاردىڭ كونكۋرستاردا جە¬ڭىم¬پاز بولعان شىعارمالار تەاتر ساح¬نالارىندا كوپتەپ قويىلۋعا ءتيىس”، دەگەن ەلباسى ءسوزىن دە ەلەمە¬گەنىنە نە دەرمىز؟
بايانداماشى وسىنداي كەمشى¬لىك¬تەردىڭ ورىن الۋ سەبەبىن تەاتر¬لاردى باسقارۋ جۇيەسىندەگى ولقى¬لىق¬تارعا اكەلىپ تىرەدى. البەتتە، تەاتر ديرەكتورى، كوركەمدىك جە¬تەكشى، كوركەمدىك كەڭەس اراسىنداعى ۇيلەستىككە جەتپەيىنشە، بۇل ولقى¬لىقتاردان ارىلۋ دا قيىن. سون¬دىق¬تان، تولىپ جاتقان يگى ىزدە¬نىس¬تەرى مەن جاقسى تالپىنىستارىنا قاراماستان، بۇگىنگى تەاتر جۇمىسى زامان تالابىنا ساي رەفورمالاۋدى قاجەت ەتەتىنى انىق. تەاتر ۇجىم¬دىق ونەر بولعاندىقتان، كاسىبي دراماتۋرگ، مىقتى رەجيسسەر، دا¬رىن¬دى اكتەر، جاقسى سۋرەتشى مەن كوم¬پوزيتور سياقتى سان-سالالى توپ كۇش بىرىكتىرىپ، ءوز يدەيالارىن ءبىر ورتاعا توعىستىرىپ، ءاۋىزبىرشى¬لىك¬پەن جۇمىس ىستەگەندە عانا جاقسى ءنا¬تيجەگە جەتپەك. تەاتر رەپەر¬تۋارى¬نا جاڭا پەسا قابىلداۋ قاتاڭ تالاپ، اشىق باسەكەلەستىك جولىمەن جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت. بۇل ءۇشىن تەاتردا قويىلاتىن ءاربىر جاڭا پەسانى ءبىر ورتالىقتان قابىلداپ، ءبىر ورتالىقتان قالاماقى تولەپ رەتتەگەن ءجون بولار ەدى.
ودان ءارى بايانداماشى قازاق درا¬ماتۋرگياسى مەن تەاتر رەپەر¬تۋا¬رى¬نا قاتىستى وزەكتى پروبلەما¬لار¬دىڭ بىرتىندەپ رەتتەلىپ شەشىلۋى ورايىندا موني¬تورينگ جۇرگىزۋ، جاس رەجيسسەرلەر مەن جاس دراماتۋرگتەر تولقىنىن تاربيەلەۋ، پەسالارعا لايىقتى قا¬لاماقى تولەۋ، دراما¬تۋر¬گيالىق شىعارمالارعا مەملە¬كەت¬تىك كونكۋرس جاريالاۋدى جالعاس¬تى¬رۋ، دراماتۋر¬گيا كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتا ءتۇسۋ ماسەلەلەرىن ورىندى كوتەردى. ايتالىق، وسى رەتتە تۇڭ¬عىش پرە¬زي¬دەنت قورىنىڭ جانىنان جاس دراماتۋرگتەر لابوراتورياسى¬نىڭ اشىلۋى قۇپتارلىق جاعداي.
بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، پرو¬فەس¬سور باعىبەك قۇنداقباەۆ تەاتر¬لاردا قويىلىپ جاتقان سپەكتاكل¬دەردىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنىڭ تومەن بولاتىندىعىنا وكىنىش ءبىل¬دىر¬دى. ساحنادا قويىلعاننىڭ ءبارى “سپەكتاكل” دەگەن اتقا جاۋاپ بەرە المايتىندىعىنا مىسالدار كەلتى¬رىپ، ۇلتتىق تەاترلار ۇلتتىق شى¬عار¬مالاردى قويۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋداردى. الايدا، ءبىزدىڭ ەكى اكادە¬ميالىق تەاترىمىزدىڭ وزدەرى دە سوڭعى ۋاقىتتا كوبىنە-كوپ اۋدارما پەسالارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ كەتكەن. مۇنىڭ ءوزى تەاترعا دەگەن شى¬عارماشىلىق تالاپتىڭ باسەڭ¬دەگەنىن كورسەتەدى. ال وبلىس¬تارداعى تەاترلاردىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقاندىعىندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. سونىمەن بىرگە، كوڭىل ءبولىن¬بەي، كەنجە قالىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – تەاتر سىنى.
ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اكادە¬ميا¬لىق جاستار تەاترىنىڭ كور¬كەمدىك جەتەكشىسى تالعات تەمەنوۆ تەاتر پروبلەمالارىنىڭ بۇگىن عانا تۋىنداماعانىن، تالاي جىلداردان بەرى قوردالانىپ كەلە جاتقاندىعىن العا تارتتى. تەاتر پروبلەماسى 30-50-ءشى جىلداردا دا بولعان، الداعى ۋاقىتتا دا بولا بەرمەك، دەي كەلە، جا¬زۋشىلاردىڭ تەاترعا سيرەك كە¬لە¬تىندىگىنە، سويتە تۇرا سىن ايتاتىن¬دىعىنا ءوز رەنىشىن بىلدىرمەي قال¬عان جوق. جازۋشى-دراماتۋرگ، “مادەنيەت” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى دۋلات يسابەكوۆ الەمدىك دراماتۋرگيانىڭ ماڭگىلىك ماسەلە¬لەرىنەن وي تەربەدى. ا.چەحوۆتىڭ كە¬زىندە دراماتۋرگ رەتىندە مويىن¬دالماعانىن، لوپە دە ۆەگانىڭ ء“شوپ قورىعان ءيتى” ءبىر جارىم عاسىردان كەيىن عانا كلاسسيكاعا اينالعانىن ءتامسىل قىلدى. سونى¬مەن بىرگە، ءىس وسىلاي بەتىمەن كەتە بەر¬سە، ەندى 30-40 جىلدا قازاق ادە¬بيەتى دراماتۋرگسىز قالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋپىن كولدەنەڭ تارتتى. ەندەشە، ءبىز نەگە ءوز دراماتۋرگ¬تەرىمىزدى سىرتقا تاستاپ، وزگەنى تورگە شىعارامىز. جارايدى، دراماتۋرگيا جوق بولا قويسىن، بىزدە وسى نامىس بار ما؟.. دەپ اشىندى جازۋشى اعا¬مىز. ۇلتارالىق دوستىقتى ءبىرىن¬شى ورىنعا قويىپ، ۇلتتىق مۇددەنى ۇمى¬تىپ كەتەتىنىمىزدى شەنەدى. پە¬سالارى رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ جانە ومبى تەاترلارىندا قويى¬لىپ، ەندى الىستاعى كورەياعا جەتىپ، الەمدىك دەڭگەيگە شىققان ايتۋلى دراماتۋرگتىڭ ۇلتتىق تەاتر حاقىن¬داعى ساليقالى ويلارى ەشكىمدى سەلقوس قالدىرمادى.
رەجيسسەر اۋباكىر راحيموۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ دراماتۋرگيا كەڭەسى مەن تەاترلاردىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت¬تىگىنە نازار اۋداردى. قازاق جازۋ¬شى¬لارىنىڭ پەسالارى ورىس تەاتر¬لارىندا قويىلۋى ءۇشىن اۋەلى ولار¬دى ورىس تىلىنە جاقسىلاپ اۋدارۋ، دراماتۋرگتىڭ رەجيسسەرمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى تۇرعىسىنداعى وي¬لارىن ءوربىتتى.
تەاتر سىنشىسى، پروفەسسور اشىربەك سىعاي جۋىردا عانا ءتۇر¬كياداعى حالىقارالىق تەاتر فەس¬تيۆالىنەن ورالىپتى. سوندا كوكەيى¬نە تۇيگەنى: قازاق دراماتۋرگيا¬سى¬نىڭ، قازاق تەاترىنىڭ الەمنىڭ كوپ ەلدەرىنە قاراعاندا، ورەسىنىڭ بيىكتىگى. بارىمىزدى باعالاي بىلەيىك، رە¬جيسسەرلەرىمىز باي قيال، شىرقاۋ شابىت يەسى دارەجەسىنە جەتسىن دەگەن تىلەك ءبىلدىردى اشەكەڭ. جازۋشى-دراماتۋرگ قاليحان ىسقاق: “وسى ءبىز دراماتۋرگيا جانرىنىڭ تەحني¬كا¬سىن ۇمىتىپ قالعان سياقتىمىز. پەسانى جازعاندا ساعاتقا قاراپ وتىرۋ كەرەك، ءاربىر ءمينوتتى ەسەپتەۋ كەرەك”، دەپ استارلاي سويلەدى. درا¬ماتۋرگيا كوڭ-قوقىستان ارىلتى¬لىپ، جاقسىسى سۇرىپتالىپ الىن¬سىن. ايتپەسە، جاقسى پەسا جوق دەگەن جاي عانا سالعىرتتىق دەگەنگە سايدى ۇلكەن جازۋشىمىزدىڭ ويى. اقىن-دراماتۋرگتەر يسرايل ساپار¬باەۆ، يران-عايىپ، ۇيعىر جازۋ¬شىسى احمەتجان ءاشىري جانە باسقا سويلەۋشىلەر دە وزەكجاردى ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ايتتى.
ەلىمىزدىڭ مادەنيەت جانە اق¬پا¬رات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحام¬مەد تالقىلانعان ماسەلەگە بايلا¬نىس¬تى كەڭىنەن تولعاپ سويلەدى: “كە¬زىندە ەلباسىمىز باسەكەگە قابى¬لەتتىلىك تۋرالى ۇلتتىق يدەيانى ايت¬قان ەدى. ول — ەكونوميكانىڭ عانا ەمەس، نەگىزىنەن ۇلتتىق ونەردىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ۇلتتىق ادە¬بيەت¬تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى. بۇگىن¬گى زاماندا ءبىزدىڭ قازاق سياقتى حالىققا ءبىلىم-عىلىمنىڭ، پاراسات¬تىڭ، رۋحانياتتىڭ بيىكتىگى كەرەك. وسى بيىكتىك ۇلتتىق تەاترىمىزدان تانىلىپ، تابىلىپ وتىرسا نۇر ءۇستى¬نە نۇر. دۋلات يسابەكوۆ پەساسى¬نىڭ شەتەل ساحنالارىنا جول اشۋى ءبىزدىڭ ونەردىڭ دە باسەكەگە قابىلەت¬تىلىگىن ايقىن كورسەتەدى. قازاق دراماتۋرگياسىندا توقىراۋ ەشقا¬شان بولعان ەمەس، الداعى ۋاقىتتا دا بولدىرمايمىز. جاقسى پەسا¬لار¬عا “تاۋەلسىزدىك تولعاۋى” دەگەن اتپەن كونكۋرس جاريالاۋىمىز سونى اڭداتادى”، دەي كەلە، مينيستر القا¬لى جيىندا ايتىلعان وي-ۇسىنىس¬تاردىڭ تۇجىرىمىن تۇيە ايتتى. مينيسترلىك جانىنان جەتى ادامنان تۇراتىن رەپەرتۋار القاسى قۇ¬رىلاتىن بولادى. وبلىستىق تەاتر¬لارعا دا وسى تاراپتان پەسا ۇسىنۋ قاراستىرىلماق. تەاتر ماسەلەلەرىن جازاتىن جۋرنال بيىلدان قالماي شىعۋعا ءتيىستى. باسقا تىلدەردەن ۇزدىك پەسالار اۋدارىپ، كىتاپ ەتىپ شى¬عارۋ¬دىڭ دا جاعدايى جاسالماق. تەاترعا، جالپى ادەبيەت پەن ونەرگە مەملەكەت قامقورلىعى جالعاسا ءتۇسۋ¬دە. تەك مارقايعان مادەنيەتى¬مىز¬دى ءوسىرۋ ءۇشىن ادەبيەت پەن ونەر¬دە، تەاتردا ءبىر عانا ولشەم بولسىن. ول ولشەم – تالانت، دەپ ءتۇيدى ويىن مۇحتار ابرارۇلى.
جازۋشىلار پلەنۋمى تالقىلان¬عان ماسەلە بويىنشا قاۋلى قابىل¬دادى. پلەنۋم جۇمىسىنا پرەزي¬دەنت اكىمشىلىگى ءبولىم مەڭگەرۋشى¬سىنىڭ ورىنباسارى الىبەك اسقاروۆ، مادەنيەت جانە اقپارات مينيستر¬لى¬گىنىڭ كوميتەت توراعاسى باۋىرجان وماروۆ قاتىستى.

قورعانبەك امانجول.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى  30 مامىر 2009 جىل