ورتا دارەجەلى ومبى اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنىڭ ۇستازدارى مەن شاكىرتتەرى. ومبى، 1914-1918 جج. سۋرەتتە ب.ايباسۇلى، م.ساماتۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى انىقتالدى. ب.ايباسۇلىنىڭ بالاسى ەركىن ايباسوۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىندى. 

«3 نويابردە ومبى قالاسىندا بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسىمىز ورتا دارەجەلى سەلسكو-حوزيايستۆەننايا شكولا شاكىرتى سايمان بيجانۇلى ءوزىن-ءوزى اتىپ ءولتىردى. قالتاسىندا قالدىرعان قاعازدا: “مەنىڭ جازىعىم جوق، ءولىپ بارامىن ءميتستىڭ قارالاعانىنان، ءبىرىنشى جۋليكسىڭ، ەليزاروۆتىڭ كەسىرىنەن ءھام ينسپەكتور پرەوبراجەنسكي دالەلسىز ءىس قىلعاندىعىنان”، - دەپتى. بۇل قاعاز سۋديا سلەدوۆاتەلدىڭ قولىندا، ءىس تىركەيدى. جولداسىمىزدىڭ اتىلۋى تۋرالى قازىر قىسقاشا ايتارىمىز مىناۋ: بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسى ميتس دەگەن ورىس بالاسىنىڭ 100 سوم اقشاسى جوعالىپ، سايماننان كورەدى. مۇنى ينسپەكتور پرەوبراجەنسكي ەستىپ، دەرەۋ ەسىكتەردى جاۋىپ جىبەرىپ سايماندى تىنتەدى، ەش نارسە تابا المايدى. سويتسە دە ديرەكتورعا ايتىپ، پانسيوننان شىعارتادى. جۋىردا تاعى قىسىپ، سەنەن باسقا ەشكىم العان جوق دەپ، جانىنا تيەتىن سوزدەر ايتىپ، پانسيوننان قۋىپ جىبەرەدى. سايمان بەيشارا نامىسقا شىداي الماي، بىرەۋدىڭ مىلتىعىن الىپ، اتىپ ولگەنى وسى.

الاشتىڭ قاي ازاماتىن جەرگە قيعاندايمىز، سوندا دا نەشە جىل بەينەت كورىپ وقىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋگە ءبىر-اق جىل قالدى دەگەندە، جولداسىمىزدىڭ ۋاقىتسىز ارامىزدان جوق بولۋى جۇرەگىمىزگە جارا سالدى. بىراق امال جوق، تاعدىرعا كىم قارسى تۇرادى! مەيىرىمدى قۇداي، جولداسىمىزدىڭ توپىراعىن جەڭىل قىل! قالعان جاقىندارىنا ءومىر بەر!

مارقۇمنىڭ جولداستارى: م.ساماتوۆ، ا.شورمانوۆ، ج.باباتاەۆ، س.قازبەكوۆ، ر.تولىسپاەۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ».

 («قازاق» گازەتى، 1916 جىل، № 205)

ومبى وبلىسىنىڭ تاريحي ارحيۆىندە ورتا دارەجەلى ومبى اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنىڭ قۇجاتتارى، وندا وقىعان شاكىرتتەر جايىندا دەرەكتەر ۇقىپتى ساقتالعان. 1916 وقۋ جىلىندا ۋچيليششەنىڭ بەس سىنىبىندا 355 شاكىرت وقىعان. ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا، ولاردىڭ 10 قازاق بالاسى بولعان. 

سونىمەن، 1916 جىلى، قاراشانىڭ 3 كۇنى، ياعني بۇگىنگى كۇننەن تۋرا 100 جىل بۇرىن ومبىدا وقىعان قازاق شاكىرتتەرى ءۇشىن قايعىلى وقيعا ورىن الدى. ۋچيليششەنىڭ بەسىنشى سىنىبىندا وقيتىن سۇلەيىمبەك ەسىمدى جىگىت ءوزىن-ءوزى اتىپ ءولتىردى. وسى وقيعا جايىندا مارقۇمنىڭ جولداستارى «قازاق» گازەتىندە مۇناقىپ جاريالادى. گازەتتە سۇلەيىمبەكتىڭ اتى سايمان دەپ بەرىلۋىنىڭ سەبەبىن ءبىز بىلاي تۇسىنەمىز. سول ۋاقىتتا قازاق جاستارى سادۋاقاستى – ساكەن، بىرمۇحامبەتتى – بىركەي، دىنمۇحامەتتى ­– دىنشە، قوشمۇحامەتتى – قوشكە دەمەكشى، سۇلەيىمبەكتى – سايمان دەپ اتاعان بولسا كەرەك. ارحيۆ دەرەكتەرىندە سايمان دەگەن ادام جوق. وندا تەك بيجانۇلى سۇلەيىمبەك دەگەن شاكىرتتىڭ اتى كورسەتىلەدى.

سۇلەيمبەك بيجانۇلى ۋچيليششەنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق بولىمىنە 1912 جىلى 1 قىركۇيەكتە تۇسەدى. قابىلداۋ ەمتيحاندارىنا جىبەرىلگەن 97 ادامنىڭ ىشىندەگى جالعىز قازاق بيجانۇلى تىزىمدە بەسىنشى كورسەتىلگەن (ومبى وبلىسىنىڭ تاريحي ءارحيۆى، 65-قور، 1-ءتىزىم، 27-ءى. 8 ب.). سۇلەيىمبەك قابىلداۋ ەمتيحاندارىندا ورىس تىلىنەن – 3, ەسەپتەن – 3, قۇداي زاڭىنان – 4, گەوگرافيادان – 4 الىپ، ورتا باعاسى 14 بولىپ، وقۋعا قابىلدانادى. وسى جىلى ۋچيليششەنىڭ مادەني-تەحنيكالىق بولىمىنە قازاق تۇسپەيدى. ياعني، اتالمىش وقۋ ورنىنا ءبىرىنشى قابىلدانعان جانە ءبىر جىل جالعىز وقىعان، كەيىن كەلگەن قازاقتارعا جول سالىپ، اعا بولعان ازامات – وسى بيجانۇلى سايمان ەدى. كورسەتىلگەن قۇجاتتىڭ 30, 39 بەتتەرىندەگى مالىمەتتەن بيجانۇلى 1892 جىلى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزىندە تۋعانى، ۋچيليششەگە دەيىن ءۇش كلاستىق ۆەتەرينارلىق-فەلدشەرلىك مەكتەبىندە وقىعانى، سەمەي وبلىسىنىڭ ستيپەنديانتى ەكەنى جايىندا حابار بار. سارعايعان قاعازداردا «پرويسحوجدەنيە – كيرگيز، ۆەرويسپوۆەدانيە – ماگومەتانەتس»، - دەگەن جازۋ  بىرنەشە رەت جازىلعان.

سۇلەيىمبەك بيجانۇلى وپات بولعانى جايىندا قازاناما جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ سول سانىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «نامىس قۇربانىنا (مارقۇم سۇلەيىمبەك بيجانۇلىنا باعىشتادىم)» دەگەن اتپەن ولەڭى جاريالانادى:

سەن جوعىڭدا بۇ جالعاندا،

«جالعان ولقى» دەيدى كىم؟

سەن كەلگەندە ارامىزعا،

قانشا وراسان تولدى كىم؟

قايتىپ ەدىڭ قالىبىڭا،

بار ما نارسە وزگەرگەن؟

سەن ءبىر سىنشى كورەيىن دەپ،

سۇم جالعانعا كەز كەلگەن.

بار جولداسىڭ بويىڭداعى،

ار-يمانىڭ، نامىسىڭ،

He قىلايىن دەپ ەدىڭ سەن،

بۇ جالعاننىڭ تابىسىن!

نامىسىڭا ءتيىپ ەدى،

قىلدىڭ قۇربان مال-جاندى،

اتا-اناڭدى، اعا-ءىنىڭ مەن

ەلى-جۇرتىڭ جالعاندى.

مەن دە جاڭا ءبىلدىم ەندى:

ءبىر جىگىتتىڭ سىمباتىن.

بىلدىرۋگە كەلگەنىڭدى

ار نامىستىڭ قىمباتىن.

كەيىن مىرجاقىپتىڭ ولەڭى جايىندا جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى مەن مۇحتار اۋەزۇلى «ابايدان سوڭعى اقىندار» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ماقالادا قۇندى دەرەك كەلتىرەدى: «بۇل ايتىلعان ولەڭشىلەردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ اقىندىق بەتى كۇشتى، ءتۇر تاپقىش، اسا ەلىكتەگىش ەمەسى – مىرجاقىپ. كەنەتتەن كەلگەن وقيعانى تەز سەزىپ، تەز ءسىڭىرىپ، تەز جاۋاپ تاپقىش، جۇيرىك قيالدى ولەڭ مىرجاقىپتان شىعادى. مىسالى: «سۇلەيىمبەك بيجانوۆتىڭ، قازى نۇرماحاممەدوۆتىڭ ولىمدەرىنە شىعارىلعان «جۇت»، «قايدا ەدىڭ؟» دەگەن ولەڭدەرى سياقتى» (ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5-ت. الماتى: عىلىم، 1999. 129 ب.).

ۋچيليششەنىڭ سوڭعى سىنىبىندا وقىپ جاتقان سۇلەيىمبەك ءوزىن-ءوزى نەگە اتىپ ءولتىردى ەكەن؟ تاعدىرىن قىرشىن قيعان قازاق بالاسى قاتال شەشىمگە قالاي باردى؟ شىنىندا نامىس ءۇشىن بە؟ ءوزىن قۇربان ەتەتىن ول نە قىلعان نامىس؟ الدە ومىرلىك ماقساتى – وقۋدان شىعارىپ تاستاعان سوڭ، تىرشىلىكتىڭ مازمۇنى قالمادى ما ەكەن وعان؟ قالاي بولعاندا دا، الىستاعى قارقارالىدان ومبىعا وقۋ ىزدەپ كەلىپ، سول قالادا ماڭگىلىك ورىن تاپقان الاش ازاماتىنىڭ قازا بولعانى ونىڭ جان جولداستارىن قاتتى كۇيزەلتكەنى انىق.

ساناۋلى عانا وقىعان ازاماتى بولعان سول زاماندا سۇلەيىمبەك سىندى ساۋاتتى جىگىتتىڭ قازاسى بار الاشقا جاريا ەتىلدى. ەل بولساق، وزگە ۇلتپەن تەڭ بولساق دەپ اڭساعان الاش جۇرتىن بۇل قايعىلى قازا دا ويعا باتىردى. سۇلەيمبەك قازاسى – جەكە ادام تاعدىرىنىڭ قيىلعانى عانا ەمەس، ول – وتارلانعان قازاق حالقىنىڭ ايانىشتى ءحالى، دارمەنسىز كۇيى بولاتىن. سونىمەن قاتار مۇنداي مىسالدار الاش داۋىرىندە قازاق ۇلتىن ۇيىستىرا ءتۇسىپ، كەلەشەگى ءۇشىن جانكەشتى كۇرەسكە جۇمىلدىرعاندىعى دا ايان ەدى.

قايىربەك كەمەڭگەر، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz