تۇرسىن جۇرتباي. «بەسىگىڭدى تۇزە!...» (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
II
1917 جىلدىڭ كۇزiندە گيمنازياداعى شاكiرتتەردiڭ ءدارiستi قالاي تىڭداپ، عىلىم ۇيرەنگەنiن ناقتى ەلەستەتپەسە دە، توپشىلاۋعا بولادى. تاڭەرتەڭگi جاڭالىق كەشكە ەسكiرiپ قالاتىن الماعايىپ كۇن كەشكەن وقىتۋشىلاردىڭ دا، وقۋشىلاردىڭ دا نازارى سىرتقى دۇنيە، ساياسي حابارعا ەلەڭدەۋمەن وتكەنi انىق. ۇستازدارى دا، شاكiرتتەر دە ءار باعىتتاعى ۇيىمداردىڭ iسiنە بەلسەنە ارالاستى. ول رەتتە ولاردىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ توعىسپاۋى زاڭدى. گيمنازياداعى وقۋ كەستەسi دە بۇزىلىپ، تۇراقتى وقۋدىڭ مۇمكiندiگi بولمادى. اۋىلدان كەلiسiمەن مۇحتار دا قوعامدىق ومiردەن تىس قالمادى. سەمەي قالاسى – سول تۇستاعى قازاق ەلiنiڭ رۋحاني ءارi ساياسي ورتالىقتارىنىڭ بiرi ەسەپتi شاhار ەدi. مۇنداعى وقىعانداردىڭ دەنi iس اتقارعان، قاراپايىم قاۋىمعا ىقپالى كۇشتi بولاتىن. “جاردەم” باسپاسى جىل سايىن ونداعان كiتاپتار شىعاردى. گازەتتەر دە كۇن قۇرعاماي جەر-جەردەن حابار بەرiپ تۇردى. سولاردىڭ اراسىندا “سارىارقا” گازەتi عىلىم، مادەنيەت سالاسىنا ىقتياتتى قاباق تانىتتى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى iسپەتتi حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاسسيكتەرi “سارىارقانىڭ” توڭiرەگiنە توپتاستى. مۇحتاردىڭ تۇڭعىش ماقالاسىن اپارۋى دا سونداي iرi ەسiمدەردiڭ وزiنە تارتقان كۇشi, اسەر-ىقپالى.
“سارىارقا” مەن “اباي” جۋرنالى مۇحتاردىڭ پۋبليتسيست-جازۋشى رەتiندە قالىپتاسۋىنا، عىلىمي پiكiردi تالداي بiلۋگە، حالىقتىڭ رۋحاني مۇقتاجىنا زەرەك قاراۋىنا تiكەلەي ىقپال ەتتi.
جيىرما جاسار بوزبالا كۇرەس جولىنداعى ءوز جولىن حالىقتىڭ رۋحاني اسىل قازىناسىنان iزدەپ، بولاشاقتىڭ تۇتقاسىن تۋعان ەلiنiڭ مادەني مارقايۋىمەن، عىلىمدى يگەرۋiمەن، ونى بويعا سiڭiرە بiلۋiمەن بايلانىستىردى. قالاداعى كۇن سايىن ءوتiپ جاتقان پiكiر تالاستارى، “الاش” پارتياسىنىڭ ايتىستارى وي سالىپ، iشتەي شيرىقتىرىپ وتىردى. قوعامدىق قۇرىلىستان ماعلۇمات مول، جالىندى، الەۋمەتشiل اقىن سۇلتانماحمۇت مۇحتاردى باۋىرىنا تارتىپ، ونىڭ ءار شىعارماسىن تالداپ، پiكiر بiلدiردi. كۇندەلiكتi ءزارۋ ماسەلەگە ارناپ پiكiر ايتۋدى تاپسىردى. سونىڭ ڭاتيجەسiندە، قىركۇيەك، قاراشا ايلارىندا ەكi ماقالاسى “سارىارقادا” جاريالاندى.
ارينە، وندا ۋاقىتتىڭ ەكپiنiن، كوڭiل كۇيiن اڭعارتاتىن ەمەۋرiندەر سەزiلدi. حالىق اعارتۋ iسiنە بەلسەنە ارالاسقان، قازاق تiلiنiڭ العاشقى وقۋلىعىن جازعان، پاتشانىڭ اعارتۋ ساياساتىنا قارسى شىققان، تۇرمەدە وتىرىپ، قۋعىنعا تۇسكەن احمەت بايتۇرسىنوۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ قايراتكەرلiگiن قۇرمەتتەۋi تابيعي ەدi. ولاردىڭ ەسiمi قازiر دە ەل زەردەسiندە. سولاردىڭ اراسىندا ءجۇرiپ ۇققاندارىن وقۋدا جۇرگەن يسi قازاق قۇربىلارىنا جەتكiزۋ ماقساتىمەن قولعا قالام الادى. بۇل – شاكiرت جۇرەگiنiڭ ادال نيەتiنەن، قالايدا ەلiنە قىزمەت ەتسەم دەگەن اق كوڭiلiنەن تۋعان ءسوز. جاستىق قۇلشىنىس تا، اڭعالدىق تا بار. بiراق، ماقساتى ايقىن. ەڭ باستىسى اعىم تولقىنىنان باس تارتۋ، حالىق تاعدىرىنا سەلسوق قاراۋ جوق. “وقۋداعى قۇربىلارىما” دەپ بiرiنشi جاقپەن ەمەس، “وقۋداعى قۇربىلارىنا”- دەپ اتالۋىنىڭ وزiنەن شىعارۋشىلاردىڭ اۆتوردىڭ جاسىنا قاراعانى، “جاستار دا ويىنداعىسىن ايتىپ قالسىنشى”-دەگەندەي قاس-قاباق اڭعارىلادى. تiپتi, سول “اعالار”، وزدەرiن سىناپ وتىرعان جiگiت پiكiرiن قىزىقتاۋى دا بار iسپەتتi. ۇلكەن ءۇمiتتi ەل اعالارىنان تالاپ ەتە سويلەيدi:
“...ۇلت تiزگiنiن ۇستاپ وتىرعان وقىعاندارىمىز، سولاردىڭ iستەرiنiڭ نارداي بولىپ ۇلكەيiپ، دابىرايىپ ۇلكەيمەگەنiنە نە شارت؟ ارينە، بiرiنشi – سول وقىعانداردىڭ بiرلiك بەرەكەدە بولىپ شوعىرلانباعى شارت. ەكiنشi – iستەرi ماڭىزدى ورنىقتى، تاباندى بولۋى ءۇشiن ءاربiر وقيعانىڭ اقتىعى، ەكپiنi, بiلiمi شارت. راس، تۋعاننان بiلiمدi, ۇلت iسiنە ەكپiندi اق جۇرەك بولىپ تۋا قويمالىق، بiراق الدىڭعى وقىعان قامقور اعالار نە ويلاپ، نەنi iستەپ ارمان قىلىپ ءجۇر. سونى iستەمەسەك تە بiلۋ، بەتiن ۇعۋ كەرەك ەمەس پە؟... بۇل جۇرەكتiڭ سiڭiرگiش تازا ۋاقىتىن وتكiزiپ الساق، ۇلكەيگەندە جىلاساق تا، قالاي ءوزiمiزدi كۇيiنiشكە جەگiزسەك تە الگi نارسەلەر كەلەر مە؟ وسى تۋرالى ءوزiمiز رەتi وقىپ جۇرگەن بiر بۋىن قۇربىعا ايتاتىن از نارسەمiز بار. بۇل مەزگiل – حالقىمىزدىڭ بۇدان كەيiنگi مiنەزi ءومiر بويى مiنەز بولىپ قالاتىن مەزگiل ەمەس پە؟ وسىعان قاراعاندا بiزدiڭ كوبiمiزدە حالىققا مiنەزiمەن جاقسى بولماق تۇگiل، وقىعاندار دەگەن اتقا كiر جۇققىزاتىن جامان مiنەزدەر كوپ، ونىڭ بiرi – كارتا، گازەت بەتiنە قارامايتىن قازاق iسiنەن حابارسىزدىق، باسى قۇرالمايتىن بەرەكەسiزدiك، وسپەيتiن ماسكاراد. جاس ۋاقىتىن بۇنىمەن وتكiزگەن جiگiتتiڭ ۇلكەيگەندە وتتى، قاجىمايتىن وتانشىل بولۋى ءدۇدامال. جiگiتتەر... ەندiگi ۋاقىت جازعىتۇرعى كۇنشۋاقتاي ەمەس پە؟ وسى راحىمدى كۇننiڭ شۋاعىنا قىزىپ بiراز عانا بiلiمiمiزدi از عانا قايراتىمىزدىڭ كiشكەنە قىزمەتiن ادامشىلىق جولىنا سالىپ، اقتىققا جۇمالايىق. حالىق تۇزەۋدi جول قىلايىق. بۇرىنعى جامان ادەتتەردi تاستاۋعا تىرىسالىق، ايتپەسە بولىستىق تيگiزەتiن iنiلەرiمiز جەتiپ كەلەدi دەگەن الدىڭعى اعالاردىڭ قۋانىشىن كۇيiنiشكە اينالدىرىپ، “قارعايىن دەسە جالعىز، قارعامايىن دەسە – جالماۋىز” بولىپ جۇرمەلiك. وندا بiزدiڭ وقىعاندىعىمىز، بولماعاندىعىمىز ارتىق”.
سابادان اسىپ-توگiلمەي، ارىنداماي، شىعىس داستۇرiمەن iنiلiك iزەتتi ساقتاي وتىرىپ، ادەپپەن ويىن ورەدi. تiپتi, ءسوز العانىنا قىمسىنۋ دا سوزiلەدi. ماقالادا قوزعالعان ەل بiرلiگi, مادەنيەتi, جەكە ادامنىڭ قوعامداعى iلحامى، قوعامدىق، بەلسەندiلiك – جۇرت نازارىنا تەگiن ۇسىنىلعان جوق. ۋاقىتشا وكiمەت تۇسىندا قازاق شاكiرتتەرiنiڭ كوپشiلگi شاhارداعى وقۋىن تاستاپ، اۋىلىنا كەتiپ قالدى. كۇزدە 5 كلاسستىق مەكتەپ پەن گيمنازيا تۇلەكتەرi ساباققا كەلمەدi. ماسكەۋ، لەنينگراد، ورىنبور، تۇمەن، ترويتسك، تامبوۆ قالالارىنداعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرi اۋديتورياعا قايتىپ ورالمادى، ەل iسiنەن دە iرگەسiن اۋلاق سالدى. بۇل ۇلكەن الاڭداتۋشىلىق تۋعىزدى. ينتەلليگەنتسيا تولقىنىنىڭ اراسى ءۇزiلiپ قالادى دەگەن كۇدiك ۇيالاتتى. جانە، وزگە-وزگە، حالىق اعارتۋ جۇمىسىنىڭ ەڭ اۋىر مiندەتتەرi سول جاستاردىڭ سىباعاسى ەدi. گيمنازيا پارتالارىنىڭ قۇلازىپ تۇرعان بوس ورىندارى مۇحتاردىڭ كوڭiلiنە سونداي بiر الاڭداتۋشىلىق سەزiمiن وياتتى. ويتكەنi, بۇگiنگiدەي ۇلتتىڭ ويانۋ كەزiندە ات سالىسپاعان، سiلكەنبەگەن جاس تولقىننان قانداي كەلەشەك كۇتۋگە بولادى؟ كەرەناۋلىق، الاۋىزدىق، جالعان قىزىققا اۋەستiك – حالىقتىڭ ەرتەڭiنە سول توعىشارلار ارقىلى iلەسiپ بارادى-اۋ دەپ مازاسىزداندى. “بۇل مەزگiل – حالقىمىزدىڭ بۇدان كەيiنگi مiنەزi – ءومiر بويعى مiنەز بولىپ قالاتىن مەزگiل ەمەس پە؟” -دەپ مازاسىزدانۋى دا سوندىقتان.
حالىقتىڭ رۋحاني ءومiرiنiڭ گۇلدەنۋiنە بiردەن-بiر سەبەپكەر – عىلىم. قازاق حالقى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيiن بۇل سالادا نەگiزiنەن ءۇش ارنادان سۋسىنداپ كەلدi. بiرiنشi: اراب فيلوسوفياسىنا نەگiزدەلگەن شىعىستىق بiلiم جۇيەسi. ەكiنشi: حIح عاسىردىڭ ورتاسىندا شىققان جاديديزم اعىمى. ءۇشiنشi: ەۋروپالىق عىلىم جەتiستiگiنەن تامىر العان رەسەي وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسى. ءار باعىتتىڭ ءوز جەتiستiكتەرiمەن قوسا كەمشiلiكتەرi دە بولدى. اراب تiلiندەگi وقۋلىقتاردىڭ باعدارلاماسى تىم ەسكi ءارi قۇراننىڭ تۇسiندiرمەسi iسپەتتi «مۇحتاسارمەن» «ناحۋمەن» شەكتەلەدi. ۋنيۆەرسيتەتتiك بiلiم الۋ ءۇشiن بۇحارا، باعدات، مادينە شاhارىنا بارۋ كەرەك. تۇركi iلiمi – بەلگiلi بiر شەڭبەردi قامتيتىن. وزگە تiلدi بiلۋ مۇمكiندiگiنەن ايىراتىن. رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرiندە قازاق حالقىنىڭ تاريحى، ادەبي-مادەني مۇراسى وقىلمايتىن. مۇنىڭ ءوزi بەلگiلi دارەجەدە ءتول جۇرتىنىڭ عاسىرلار بويى تاريحي-مادەني داستۇرiنەن قول ۇزۋگە اكەپ سوعاتىن اۆتونوميا، جەر ماسەلەسiنەن كەيiنگi ەڭ كوپ داۋ تۋدىرعان وسى وقۋلىق جۇيەسi ەدi. مiنە، سول ءزارۋ تiلەكتi مۇحتار العاشقىلاردىڭ قاتارىندا جۇرتشىلىق تالقىسىنا سالىپ، باتىل ۇسىنىس جاسادى.
“جۇرت ويانىپ، كوزiن اشىپ، جۇرتتىققا بەتiن تۇزەسە، كۇننەن-كۇنگە مۇقتاجى تابىلىپ كوبەيمەك. وسى كۇنگi بiزدiڭ كوپ مۇقتاجىمىزدىڭ iشiندە ەڭ iرiسi – عىلىم. راس مۇنى ۇقتىق. قۇدايعا شۇكiر، بەتiمiز جامان ەمەس. ازدى-كوپتi بiلiمiن حالىقتىڭ جولىنا سالىپ، سونىڭ باقىتىن ارمان قىلماي جۇرگەن قازاق از... قاي مەكتەپتiڭ بولسىن جانى – وقۋ قۇرالدارى. عىلىم جولىندا تالاي باسقىشقا مiنiپ كەتكەن وزگە ءجۇرتتاردى الساق، ءبارi دە جىلدان-جىلعا وقۋ كiتاپتارىن جاڭعىرىپ، بiر جاقسىدان بiر جاقسىسىن تاڭداپ وتىرادى. ءسويتiپ، وقۋ كiتاپتارى ىلعي جازىلىپ، جاڭارۋدان بiر بوسامايدى. قازاققا كەلسەك، مەكتەپكە ارنالعان بiر كiتاپ جوق. سەبەبi, مۇنى نيەت قىلعان تالاپكەرلەردiڭ الدىنان شىعاتىن بiر زور كەدەرگi بارلىعى. ول – عىلىم تiلi... بۇل عىلىم تiلi دەگەن ماسەلە – ءوز مەكتەبiمiز، ءوز مۇعالiم ۇيرەتۋشiمiز بولا باستاعان سايىن “شەش!” دەپ دiكiلدەپ قىساتىن ماسەلە. سوندىقتان بار قازاقتىڭ وقيتىن بالاسىنىڭ بiرiنiڭ بiلiمiن بiرiنە جاناستىرا، بiر جولمەن وقىتۋى كەرەك. اركiم ءار جەردە ماشىقتى جولىمەن توپەي بەرسە، ول از كۇشتi ىدىراتقان، بەرەكە ۇيىمى جوق بiر وقۋ بولعانى. وسى تۋرالى ورىسشا وقىعان ءوز ماشىعىنا، مۇسىلمانشا وقىعان ءوز ماشىعىنا تارتپاي دالiمەن قاي تiلدiڭ ماعىناسى ورامدىراق، قاي تiل قازاقتىڭ ءومiر جونiنە قولايلى، وسىنى سالىستىرىپ، بiرەۋiن ۇستاۋ كەرەك. سونان سوڭ، نە مۇسىلمانشا وقىعاندار بولىپ، نە ورىسشا وقىعاندار بولىپ بiر جاعىنا جەگiلiپ، بەلگiلi بiر جولعا تۇسەلiك”- دەپ تالاپ قويدى “قايسىسىن قولدانامىز!” اتتى ماقالاسىندا.
ساياسي ءومiر حالi ۇلكەن قۇبىلىستى قارقىنمەن دامىدى. ءار ءتۇرلi اعىمداردى قولداعان ايتىستار ورتتەي قاۋلادى. قازان توڭكەرiسiنiڭ ءدۇمپۋi سەمەيگە جەتكەنiمەن بiردەن بەل الىپ، كۇشiنە ەنبەدi. قانتار ايىندا سەمەيدە “الاش” پارتياسىنىڭ ەكiنشi قۇرىلتايى ءوتتi. پارتيا باسشىلارى، سوت، وقۋ iسiن باسقاراتىن كوميسسيا مۇشەلەرi سايلاندى. ەگەر دە، كۇندەلiكتi ومiرگە بەلسەنە ارالاسقان مۇحتاردى بۇل ماجiلiستەردi بiلمەدi, قاتىسپادى، پiكiر قوسپادى دەسەك، شىندىققا قيانات. قاتىستى، پارتيا مۇشەلەرiمەن ارالاستى. قۇرىلتايدا رەسەيدەگi ورناعان جاڭا وكiمەتتiڭ مەملەكەتتiك قۇرىلىمى دا تالقىلانىپ، پارتيا مۇشەلەرiنiڭ پiكiرi ۇشكە ءبولiندi. دەنi – كەرەنسكيدiڭ كادەتتiك قۇرىلىمىن، فەدەراتيۆتiك مەملەكەتتi جاقتادى. ەكiنشi توپ – قوس وكiمەتتiڭ ءوزارا تارتىسىن پايدالانىپ، وسىنداي قولايلى ساتتە رەسەيدەن iرگەنi ءبولiپ الىپ، دەربەس قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا شاقىردى. ءۇشiنشi از توپ – قازاق كوميتەتتەرiنە تەك بۇرىنعى بيبولىستاردى عانا ەمەس كەدەيلەردi تارتىپ، ەڭ الدىمەن سولاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن تۇزەتiپ، وقۋ-مادەنيەتكە باۋلۋدى ۇسىندى. اقىن سۇلتانماحمۇت “الاشتىڭ”، “ۇرانىن” جازدى.
مiنە، وسىنداي ايتىس-تارتىستار، قاۋەسەت-جالالار ونسىز دا دەنساۋلىعى ناشار، كوكiرەگi دiمكاس سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆقا اۋىر تيدi. ءوز تاعدىرىن مىسالعا الا وتىرىپ. “اداسقان ءومiر” اتتى داستانىن جازۋعا كiرiستi. الايدا توڭكەرiس تۇسىنداعى iرi-iرi تولقۇلار قالا تiرشiلiگiنە وتىن-سۋ، ازىق-تۇلiك جاعىنان قيىنشىلىقتار اكەلدi. الىستاعى باياناۋىلعا جەتۋ قىس iشiندە ءارi دەنساۋلىعىنا قاۋىپتi ەدi. اقىن اعاسىنىڭ جان كۇيزەلiسiن جاقسى تۇسiنگەن مۇحتار سۇلتانماحمۇتقا اباي اۋىلىنا بارىپ، قىمىزبەن ەمدەلۋدi ءارi الاساپىراننان قۇتىلىپ، بوي سەرگiتiپ قايتۋدى ۇسىندى. سۇلتانماحمۇت ۇسىنىستى ماقۇل كورەدi. مۇحتار جازدا ۇزاتىلعان اقىليا تۇراعۇل قىزىنىڭ ءۇيiن نۇسقاپ، حات جازىپ بەرەدi. زەرiكپەس ءۇشiن وزiندە بار كiتاپتاردى دا قانجىعاسىنا بوكتەرەدi.
سول كۇندەردi اقىليا تۇراعۇل قىزى ارادى جەتپiس جىل ۋاقىت وتكەن سوڭ بىلاي دەپ ەسiنە الدى:
– سەندەرگە ۇنەمi جولىعىپ، اشىلا بەرمەيمiن. ونىڭ ۇستiنە اڭگiمە ۇزiك-ۇزiك بولعان سوڭ، بiردi ايتىپ، بiرگە كوشiپ ۇمىتىپ كەتەرمiن. مەن ەل قادiرلiسi اتانعان مۇحتار اۋەزوۆتەن باسقا تالاي بەلگiلi ادامدارمەن جۇزدەستiم. قولىمنان ءدام دە تاتتى. سولاردىڭ iشiندە جۇرەگiمە جاقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. شiركiن، ازاماتتىڭ بيازىسى، كiشiپەيiلi, اقجارقىنى، وتكiرi بولاتىن. بۇل 1918 جىلدىڭ قىسى. مەنiڭ ۇزاتىلعانىما ءالi بiر جىل تولعان جوق ەدi. كۇيەۋiم سانياز ەكەۋمiز جەكە شاعىن اۋىلمەن شۇنايدىڭ باۋىرىنداعى سادىر قىستاۋىن مەكەندەدiك. قىس جاڭا ءتۇسiپ، قاhارىن توگە باستاعان. بiر كۇنi ۇيiمiزگە قالاشا قيiنگەن، جۇقا ءوندi, اشاڭ جانارلى ادام كەلدi. ول – سۇلتانماحمۇت ەكەن. استى-ءۇستi تاقتايمەن كومكەرiلگەن ۇلكەن اعاش ءۇيiمiز بولاتىن. سونىڭ تورگi بولمەسiن ەكiگە ءبولiپ، بiر بۇرىشىنا شىمىلدىق ۇستاپ، سۇلتانماحمۇتقا وزiنشە جەكە بولمە جاساپ بەردiك. ورتاسىنا اعاش ستول قويدىق. سوندا جازۋىن جازىپ، ۇزاق تۇندەر بويى وتىراتىن. تىقىلداپ جوتەلەتiن. ول كەزدە بiزدiڭ ۇيدە جالعىز قارا بيە بار ەدi. سونىڭ قىمىزىن تەك سۇلتانماحمۇتقا ارنايى ساقتايتىنبىز. سەمەيدە جۇرگەندە دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاعانىن سەزگەن مۇحتار ونى بiزدiڭ ۇيگە جولداپ، قىمىزبەن ەمدەۋدi كەڭەس ەتiپتi. قىس بويى بiزدiڭ ۇيدە تۇرىپ، جازعا سالىم قايتتى.
سۇلتانماحمۇت ازiلكەش، سونداي قىزىق ادام ەدi. جاڭا تۇسكەن كەزiم عوي. نە جازىپ وتىرعانىن سۇراماپپىن. شاي iشكەندە ساماۋىردى ستولدىڭ ورتاسىنا قويدىرىپ:
– اقىش، قازiر كەلiننiڭ يiلەتiن شاعى كەتتi. رەۆوليۋتسيانى ەستiدiڭ بە؟ سولاي. بiز سانياز ەكەۋمiز شايدى ءوزiمiز قۇيىپ iشەمiز، - دەيتiن.
ماعان ول مiنەزi سونشا سوكەت كورiنەتiن. “مەنi سىناعانى ما” دەپ تە ويلايتىنمىن. سوندىقتان دا، شايدى ءوزiم قۇيىپ بەرiپ ءجۇردiم.
كەي كەزدەرi اۋىل اقساقالدارىمەن قىزۋ اڭگiمەلەسiپ، ايتىسىپ قالاتىن. بiردە شاريعات جونiندە داۋلاستى. ول سوندا:
– اركىمنiڭ تiرشiلiكتە بiر سيىنار تiرەگi بار. ول – قۇداي ەمەس. ءومiرiڭ نەنi مەگزەپ، كوڭiلiڭ نەنi قالاسا – سول ءتاڭiر. ءدال قازiر مەنiڭ پiرiم – قارا بيە. ال ونىڭ وزەك ءنارi – ءشوپ. كوردiڭدەر مە، دۇنيە تiرەگi نە ەكەنiن،- دەگەنi ەسiمدە.
سودان كەيiن مەنiڭ جولداسىم سانيازبەن قاتتى قالجىڭداساتىن. بiر جولى سۇلتانماحمۇت اعا:
– ساكە، سەن اۋقاتتى تۇراسىڭ. مەن سەنiڭ كيiمدەرiڭدi انا كەدەيلەرگە بەرەمiن. ساعان مىنا قارا تونىڭ دا جەتەدi, -دەپ سانيازبەن الىسىپ ءجۇرiپ، بار قيiمiن كورشiلەرگە اپارىپ بەردi. ولار كيiپ الىپ بiزدiڭ ۇيگە كەلدi. سونداعى ريزا بولعان سۇلتان اعانىڭ كۇلگەنi ەسiمنەن كەتپەيدi. ارتىنان القىنىپ وتىرىپ شاي iشتi. ماعان جانە سانيازعا ارناپ ولەڭ شىعاراتىن. قىستىكۇندەرi, اسiرەسە، تۇنگi ايازدا بiر-ەكi ساعاتتاي سەيiلدەپ جۇرەتiن. سودان كەيiن جوتەلiپ، كۇركiلدەپ وتىراتىن. مەن ونىڭ قولىنان وزiمە تانىس بiر كiتاپتى كوردiم. قولىنان تۇسپەيتiن. ورىس تiلiنiڭ قالىڭ سوزدiگi بولاتىن. تۇراعۇل اعا ۇنەمi وقىپ وتىراتىن. بiردە:
– وسى كiتاپ كوزiمە جىلى ۇشىرايدى دا تۇرادى. تۇراشتان كورiپ ەم، – دەدiم.
– مۇمكiن، اقىش. مەن بۇل سوزدiكتi مۇحتاردان الدىم، – دەدi.
سول جىلى مۇحتار ەلگە كەلiپ، سۇلتانماحمۇت اعا ەكەۋi ۇزاق اڭگiمەلەستi. جازعا سالىم اۋىلدان قالاعا اتتاناردا كوزiنە جاس الىپ، اۋىلمەن قيماي قوشتاستى.
– سەندەردi ماڭگi ۇمىتپايمىن، – دەدi.
كەيiننەن بiزگە حات كەلدi. سۇلتانماحمۇت اعا جازىپتى. قۋانىسىپ اشتىق. ءالi كۇنگە دەيiن حاتتىڭ ء سوزi جادىمدا. اراپ ارiپتەرiمەن جازىپتى.
“قاراعىم اقىش! بەكزادا اۋىلىنىڭ ۇرپاعىسىڭ عوي. مەن ەشبiر قارىزدارىندى وتەي الاتىن ەمەسپiن. ساعان ريزامىن. كيiم-كەشەكتەرiمدi دە اۋرۋدىڭ قاتەرiنە قاراماستان ەش سەسكەنبەي جۋدىڭ عوي. مىنا دەرتتەن جازىلا الار ەمەسپiن. حوش، ساۋ بول”- دەپتi. سۇلتانماحمۇت اعانىڭ ولەڭدەرi, ماقالالارى گازەتكە شىعىپ جاتتى. سونىڭ iشiندە، كوبi شىڭعىستا جازىلعان شىعارمالارى. ال، باسقا نە ايتام، شىراعىم. كوڭiلدەگi تۇنىپ جاتقان كوپ ويدى شايقاۋدىڭ ءمانiسi بار. قايتادان تۇندىرىپ الۋ قيىنعا سوعادى عوي. ازiرگە، وسىنى قاناعات تۇت”.
اقىش اپاي اڭگiمەسiن وسىلاي اياقتادى. وسى ەستەلiكتەن سۇلتانماحمۇت پەن مۇحتاردىڭ ەرەكشە باۋىرمالدىق ىنتىماقتاس بولعانى، كوزقاراستارىنىڭ ۇشتاسىپ جاتقاندىعى اڭعارىلادى. قاربالاس ۋاقىتتىڭ دۇرمەگiنە، قىستىڭ ىزعارىنا قاراماستان ادەيiلەپ اقىنعا سالەم بەرە بارۋى سىيلاستىقتارىنىڭ ىقىلاستارىنىڭ قالتقىسىز تازالىعىن تانىتادى. سۇلتانماحمۇت قايتار جولدا بورiلiگە سوعىپ، رۋحاني iنiسiنiڭ ۇيiنەن ءدام تاتىپ، جاڭا دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش قىزى مۇعاميلانىڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، باتاسىن بەرۋi دە شىندىق. مۇحتار وسى قىستاعى قالا ومiرiندەگi وزگەرiستەردi, بيلiكتiڭ بولشەۆيكتەرە كوشكەندiگiن، ءوزi بەلسەنە ارالاسقان “اباي” جۋرنالىنىڭ جاي-جاپسارىن ايتىپ، ەندiگi ماقسات-مۇلدە حاقىندا پiكiر الىسقان. قازاقتىڭ قوس شامشىراعىنىڭ تاتۋلىعىن سۇلتانماحمۇتتىڭ قاعازدارىنىڭ iشiندە مۇحتار تۋرالى ماقالاسى مەن حاتتارىنىڭ ساقتالۋى دالەلدەي تۇسەدi.
قالايدا سۇلتانماحمۇتتىڭ جاس دوسىنىڭ ادەبي تۇرعىدان قاناتىنىڭ قاتايىپ، توپشىسىنىڭ بەكۋiنە زور ىقپالى تيدi. تiپتi, پۋبليتسيستيكالارىنىڭ جالپى تاقىرىپتىق ەكشەۋلەرiنەن سەپتەستiك نىشانى دا دا قىلاڭ بەرەدi. “ايقاپ” جۋرنالىندا بiراز جىل iستەپ، تاجiريبە جيناقتاعان سۇلتانماحمۇت اعىمداعى جايلاردى iرiكتەپ، جۇيەلەۋ تۇرعىسىنان قالامى ماشىقتانا قويماعان جاس ارiپتەسiنە جول سiلتەۋi دە اعالىق پارىزعا جاتادى. مىسالى “سوتسياليزم” ماقالاسى مۇحتارعا ۇلگi بولعان ءتارiزدi. “فيلوسوفيا جايىنان”، “عىلىم تiلi”، “وقۋ iسi” اتتى پۋبليتسيستيكالارى بەلگiلi بiر تاقىرىپتى جەكە الىپ، سول حاقىندا ارعى-بەرگi iلiم iزدەرiن قوزعاپ، تالداۋى ونەگە كورگەندiكتiڭ بەلگiسi. ەگەردە سۇلتانماحمۇت پەن مۇحتاردىڭ پۋبليتسيستيكالارىن وي قورىتۋ، ستيلدiك تۇرعىسىنان سالىستىرساق، ۇقساس پiكiرلەر بايقالادى. مىسالى اقىننىڭ “اباي” جۋرنالىنداعى “سوتسياليزم” ماقالاسىنىڭ ءۇزiندiسiن وقيىق:
“سوتسياليزم دەگەنiمiز – ادام بالاسىنىڭ بەيبiت، تىنىش، جەڭiل كۇن كورۋi, باقىتتى جاساۋى. وعان ادام بالاسى ادiلدiك ارقىلى، وسى كۇنگi مادەنيەت، ونەر، عىلىم-بiلiم تابىستارىن: ادام بالاسىنىڭ كۇن كورiسiن جەڭiلدەتەتiن وتاربا، پاروحود، اەروپلان، تەلەگراف، تەلەفون، ماشينا، قۇرالدارىن ادiلدiك جولىمەن پايدالانۋ ارقىلى جەتەدi. ياعني، سوتسياليزم – ادiلدiك..
مەن ادام بالاسىنىڭ كۇن كورiسiن جەڭiلدەتەتiن قۇرالداردى دەنە ازىعى، ادiلەتتi ار ازىعى دەپ بiلەم. قازiر ەۆروپادا دەنە ازىعى بار، ەر جەتكەن. ال، ار ازىعى ەر جەتكەن جوق. وسى ار ازىعى ەر جەتپەگەندiكتەن وندا دەنە ازىعى ادام بالاسىنىڭ كۇن كورiسiن جەڭiلدەتۋگە جۇمسالماي، اۋىرلاتۋعا جۇمساپ، ادام بالاسىنىڭ بiرiنiڭ ەتiن بiرi جەۋiنە، بiرiنiڭ قانىن بiرiنiڭ ۇرتتاۋىنا جۇمسالىپ جاتىر...
دەنە ازاعى مەن ار ازىعىنىڭ قاتار، بiردەي دامۋى، ابدەن ەرجەتۋi – ادiدiك، سوتسياليزم دەدiك. ال سوعان بiزدiڭ قازاق حالقى جەتە الا ما؟ قالاي، قانشا ۋاقىتتا جەتەدi?
ءيا، جەتەدi. سەبەبi بiزدە قازiر توڭكەرiس بولدى. قازاق حالقىنىڭ جاپپاي وقۋىنا جول اشىلدى. ەندi قازاق ەۆروپانىڭ مىڭ جىلداي، قانشا قيىندىق كورiپ جاساعان دايار ونەر-عىلىمىن وقىپ، ۇيرەنەدi, تەز بiلiپ، مەڭگەرiپ الادى...
ەۆروپانىڭ وسى كۇنگi بiز سۇقتاناتىن حالiنە قازاقتىڭ جەتۋi ءۇشiن مىڭداپ، جۇزدەپ جىلدار كەرەك ەمەس، وڭداپ، جيىرمالاپ، كوپ بولسا، وتىزداي جىلدار كەرەك. ەۆروپانىڭ كوپ جىلدا جەتكەن جەرiنە قازاق از جىلدا جەتەدi...”
بۇدان، جازۋشىنىڭ ەستەلiكتەرiندە، ومiرباياندىق دەرەكتەرiندە سۇلتانماحمۇتتىڭ اسەرi قاقىندا دالەلدەر كەلتiرiلمەسە دە جوققا دا شىعارۋعا بولمايتىن ءداستۇر بايلاناسى انىق كورiنەدi.
مۇحاڭنىڭ كوزi تiرiسiندە شىعارماشىلىق باستاۋ كەزەڭi حاقىندا ايتىلعان پiكiرلەردiڭ دەنi ونىڭ بۇل كەزەڭiن ومiردەگi كولەڭكەلi, كۇماندi تۇسى دەگەن يشارا بiلدiرiپ كەلدi. وعان ماقالالاردىڭ ۋاقىت شاڭىنا كومiلiپ، سارعايعان تiگiندiلەردiڭ اراسىندا قايتا باسىلماي، ۇزاق ساقتالۋى دا سالقىنىن تيگiزدi مە، كiم بiلسiن.
ەگەر دە، شىندىققا شىلبىر جالعاساق، وندا مۇحتار تالانتىنىڭ قۋات-مۇمكiندiگiن انىقتاپ، شەبەرلiگiن شىڭداعان، كوزقاراسىن قالىپتاستىرعان جاي – ونىڭ سول جىلدارداعى جۋرناليستiك قىزمەتi. جازۋشى ءومiربايانىندا “سو كەزدە دراماتۋرگيا مەن جۋرناليستيكادا ءوز قالامىمنىڭ كۇشiن دە بايقاپ ءجۇردiم”،-دەپ ەلەۋسiز ەسكەرتكەن. قالامگەردiڭ كiشiپەيiلدiگiنە سايعانمەن دە، مول پاراساتى، ۇلكەن وي يiرiمi, پiكiرiنiڭ دالەلدiلiگi, شىنشىلدىعى مەن تالاپشىلدىعى، اقىل ءورiسiنiڭ كەڭدiگi وسى جيىرما جاستاعى جازعان ماقالالارىنان بۋى بۇرقىراي كورiنەدi. بۇرىنعىدان دا شيراپ باتىل ايتىپ، تۇجىرىمىن نىعىزداي جەتكiزەدi. ءوزi جاس بولعانمەن دە ويى ەرەسەك تارتىپ، تەز ارادا اۆتوردان جاۋاپتى شىعارۋشىعا اينالدى.
مۇحتار اۋەزوۆتiڭ قالامى ىسىلىپ، ادامىن اشقان باسىلىم “اباي” – “عىلىمي، ادەبي، شارۋاشىلىق” جۋرنالى. جۋرنال 1918 جىلى “ۋاق قارىز سەرiكتiگiنiڭ” قارجىسى ەسەبiنەن جاستارعا ارنالىپ شىعارىلدى. ياعني، ەلجۇرتتان وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ۇگiت جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن جينالعان جاردەمنiڭ ناتيجەسiندە اشىلدى دەگەن ءسوز. “جاۋاپتى شىعارۋشى”، ياعني باس رەداكتور مۇحتاردىڭ مۇعالiمدەر گيمنازياسىنداعى سىرلاس دوسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولدى. ال ونىڭ ورىنباسارى – مۇحتار. جۇسىپبەك مۇحتاردان جەتi جاس ۇلكەن. 1916-1917 جىلدارى “ەڭلىك-كەبەكتەن” بۇرىن “رابيعا”، “جەبiر بولىس”، “قاناپيا – شاربانۋ” پەسالارىن جازعان. “قازاق” گازەتiندە العاشقى ماقالاسى 1913 جىلى جاريالانعان، ىسىلىپ قالعان جۋرناليست جۇسىپبەكتiڭ ىقپالى مۇحتارعا وتە كۇشتi ەدi. ونى جازۋعا ەلiكتiرگەن دە، جۋرنال قىزمەتiنە تارتقان دا سول ادام بولاتىن. حالىق ءۇشiن جانى كۇيگەن بۋىرقانعان جاستاردىڭ رۋحاني كوسەمi – “قازاق” گازەتi مەن ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ ەدi. ماعجان دا، جۇسىپبەك تە، مۇحتار دا ولاردىڭ ىقپالىندا بولىپ، سولارمەن قوسا ساكەن سەيفۋللين ايتقانداي “ەلiم-ايلاپ، جەرiم-ايلاپ” ەگىلiپ، “الاش!” دەپ ۇرانداستى. “تالاپ”، “جانار”، “جاردەم” جاستار بiرلەستiكتەرiن، “جاس الاش” اتتى ۇيىم دا قۇرماق نيەتiندە ءجۇردi. ولاردىڭ قاتارىندا سەيت توقىمباەۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ، دانيال ىسقاقوۆ، قازي نۇرمۇحامەدوۆ سىندى ازاماتتار دا بولدى. “اباي” جۋرنالىنىڭ ساياسي باعىتىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن ۇزاق تا بولسا قاجەتتi بiر ماقالانى وقىرمانعا ۇسىنۋدى لايىق سانادىق. مۇندا سول كەزدەگi قازاقتىڭ قاسiرەتi مەن جانتالاسى، مۇقتاجى جانە مۇحتاردىڭ قوعامدىق-ساياسي iسi تولىق قامتىلادى. مۇندا – 1916 جىلعى كوتەرiلiس جانە ول تۋرالى “الاش” قايراتكەرلەرiنiڭ پiكiرi بiلدiرiلگەن. وسى ۋاقىتقا دەيiن “الاشتى” سىناپ، كوتەرiلiس تۇسىندا حالىقتى قولدامادى دەگەن پiكiرلەر ايتىلىپ كەلدi. ماسەلە، شىندىعىندا ولاي ەمەس ەدi. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ بۇكiل التى الاشتىڭ قازاق، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، باشقۇرت-نوعاي، تۇرiكمەننiڭ باسىن قوسىپ، بوسقىندارعا كومەك كوميتەتiن قۇردى. وزدەرi قىتاي ەلiنە بارىپ، قاشقان ەلدi كەرi قايتارۋعا ارەكەتتەندi. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ “اباي” جۋرنالى ارقىلى يسi “الاشقا!” دەگەن ۇندەۋ جاريالادى.
(جالعاسى بار)
abai.kz
