«ۇلى دالا ەلى»، «قازاق ەلى»، «ماڭگىلىك ەل» دەگەن كيەلى ۇعىمدار تالايلى تاريحىندا باسىنان قيلى قيىندىقتى وتكەرگەن قازاق حالقىنىڭ بۇرىنى مەن بۇگىنىنەن حابار بەرىپ تۇرعانداي.

ەلباسىمىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان باستاپ «تۇتاس تۇركى ەلى» يدەياسىنان ء«بىرتۇتاس تۇركىستان» يدەياسىنا دەيىنگى بابالارىمىزدىڭ ىزگى ارماندارىن ىسكە اسىرۋ نيەتىمەن «تۇركى بىرلىگى» يدەياسىن ايتىپ كەلەدى.

كونە تۇركىلەر اڭساعان ماڭگىلىك ەل – بۇگىنگى قازاق مەملەكەتى. ەجەلگى ۇلى دالانىڭ مۇراگەرى، ۇلتىن سۇيەتىن پەرزەنت،قۇندى داستۇرلەردىڭ ميراسقورى رەتىندە قازاق ەلى باسشىسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جاڭعىرتۋى – زاڭدىلىق ءارى پەرزەنتتىك پارىز.

ۇلت جاسامپاز بولۋ ءۇشىن ۇلتتى ۇيىتاتىن ۇلى يدەيا قاجەتتىلىگىن بولمىسىمەن سەزىنەتىن، ماقساتسىز ەلدىڭ تاريح كوشىنە ىلەسۋى نەعايبىل ەكەنىن تەرەڭنەن پايىمدايتىن ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋىندا «ماڭگىلىك ەل – اتا-بابامىزدىڭ سان مىڭ جىلدان بەرگى اسىل ارمانى ەكەنىن بارلىعىمىز بىلەمىز. ول ارمان الەم ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ قاتىناس قۇراتىن، الەم كارتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەت اتانۋ ەدى. ول ارمان تۇرمىسى باقۋاتتى، ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىققان، ۇرپاعى ەرتەڭىنە سەنىممەن قارايتىن باقىتتى ەل بولۋ ەدى. ...ەندىگى ۇرپاق – ماڭگىلىك قازاقتىڭ پەرزەنتى. ەندەشە، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى – ماڭگىلىك ەل»، – دەپ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن«ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جاريالادى.

تاريحقا تاعزىم جاساپ، بابالاردىڭ ۇلى ىستەرىن ۇلىقتاۋ – مەملەكەتتىلىك ۇعىمىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ التىن قازىعىنا اينالدىرۋ. «مەملەكەتتىلىك» ۇعىمى مەملەكەتتىك قۇرىلىم عانا ەمەس، مەملەكەتتىلىك – ءار مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋعا قاجەتتى يدەيالار مەن كوزقاراستاردىڭ تۇتاس جۇيەسى. دەمەك، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەيانىڭ ىرگەتاسى، ەلدىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن جاسامپاز وزىق وي.ءبىر كەزدەرى دۇركىرەگەن كوكتۇرىكتەر يمپەرياسى تۋ ەتىپ، تونىكوك نەگىزىن قالاعان، ماڭگى ەل قۇندىلىعى بۇگىن، مىنە، وسىلايشا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ءتۇپ قازىعى – ۇلتتىق يدەياسىنا اينالدى.

2015 جىلعى 11 قىركۇيەكتە استاناداعى سالتاناتتى جيىننان باستالعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسى ەجەلگى مەملەكەتتىگىمىزدى ءدۇيىم ەلگە پاش ەتتى. ءسəنى مەن ءمəنى ۇيلەسكەن تورقالى توي ەلدىگىمىز بەن بەرەكە-بىرلىگىمىزدىڭ، جارقىن بولاشاعىمىز بەن مəڭگىلىك مۇراتىمىزدىڭ بۇكىلحالىقتىق الامانىنا اينالىپ، بارشا قازاقستاندىقتاردى، جالپى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىن ءبىر سەرپىلتكەنى ايان. ەلباسىنىڭ وسى جيىندا: «قازاق حاندىعى بۇدان بەس جارىم عاسىر بۇرىن عانا شاڭىراق كوتەرسە دە، ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا ورناعان ارعى دəۋىردەگى ساق، عۇن، ءۇيسىن مەملەكەتتەرىنىڭ، بەرگى زامانداعى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، دەشتى قىپشاق پەن التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولدى»، – دەپ ايتقان تۇجىرىمى ونداعان جىلدار بويى قياناتقا ۇشىراپ، كومەسكىلەنىپ كەلگەن تاريحي اقيقاتقا شامشىراقتاي جارىق شاشىپ، تاريحشى-عالىمداردىڭ تياناقتايتىن تۇعىرناماسىنا اينالدى.

حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگىن پاش ەتىپ، مەرەيىن تاسىتقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قازان ايىندا قاسيەتتى تاراز تورىندە ۇلكەن تابىسپەن، شارىقتاعان كوڭىل-كۇيمەن تۇيىندەلدى. العاش رەت «قازاق» اتاۋىمەن ەجەلگى وردامىزدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن كونە تاراز جەرىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن «قازاق حاندىعى» مونۋمەنتى بوي كوتەردى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ايبىندى حاندار كەرەي مەن جəنىبەك قوس قاپتالداعى تاقتا وتىرىپ، وزدەرىنە ىستىق ءىلتيپات كورسەتىپ جاتقان ۇرپاقتارىن ەلدىكتىڭ مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.ءان اۋەلەتىپ، شاشۋلار شاشقان حالىق كوڭىلى – جايماشۋاق. تاراز تاريح بەسىگىندە تەربەلگەندەي تەبىرەنىپ، 17 ەلدەن كەلگەن قوناقتاردى تاريحي توي قىزىعى تامساندىرعانى انىق.

ەلەڭ ەتكىزگەن ەرەكشە قۇبىلىس– قىتايدىڭ سيان قالاسىنان شىعىپ، ءبىر جىلدان اسا جول جۇرگەن قازاق-قىتاي دوستىعىنىڭ جارشىسىنداي كەرۋەننىڭ دəل توي بولىپ جاتقان كۇنى تاراز قالاسىنا كەلۋى. وتكەن زاماننىڭ ەلەسىندەي بولىپ، جۇك ارتقان 136 تۇيە، 8 ات-اربا مەن 100-دەن استام قاراۋىلى بار كەرۋەننىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ جۇرگەن جولىن جاڭعىرتىپ، ساپار سوڭىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاپ جاتقان كونە قالادا تۇيىندەۋى – تورقالى تويعا شاشىلعان شاشۋ مەن تارتىلعان تارتۋدىڭ تورەسى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى – تاريحقا تاعزىم عانا ەمەس، قازاقتىڭ جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنىڭ ماڭىزدى مەجەسى، ۇلت ۇرپاقتارىنا وي سالىپ، وتانشىلدىعىن تەرەڭدەتۋدىڭ، ازاماتتاردىڭ جۇرەگىنە مەملەكەتشىلدىك سەزىمىن ۇيالاتۋدىڭ جاڭا ءبىر مۇمكىندىگى بولدى.

كوپتىڭ ءبىرى بولىپ تاسادا قالماي، دامىعان، ىقپالدى مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلۋ – ەلدىگىمىزگە سىن، ۇلتىمىزدى الەمگە تانىتۋدىڭ مۇمكىندىگى، قازىرگى ۇرپاقتىڭ اسىل مۇراتى. ويتكەنى، الەمدىك قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الاتىن  قۋاتتى مەملەكەت قانا ومىرشەڭ ەل بولاتىنى قازىر ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.

عاجاپ ىزدەنىس عالامات جاڭالىق جاسايتىنىن دالەلدەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» جولداۋىندا قازاقستاندىق جولدىڭ كەلەشەكتە قالاي كەمەلدەنەتىنىن، ەڭ باستىسى قانداي ەل قۇرۋمەن تياناقتالاتىنىن ءتۇسىندىرىپ، جاڭا ءداۋىر كەلبەتىن سوزبەن سومداپ جەتكىزدى.

الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى جيىنى – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مەرەيلى 70 جىلدىق سەسسياسىندا ەلباسىمىزدىڭ انا تىلىندە ءۇن قاتۋى ەلدى ءبىر سەرپىلتكەنى ايان.«ماڭگىلىك ەلدىڭ»ۇلتتىق ءتىلى اسقاقتاسا،ۇلتتىڭ ابىرويى اسقاقتايتىنىن ۇلت كوشباسشىسى وسىلاي دالەلدەدى. ءتىل – مەملەكەتتىلىكتىڭ كەپىلى بولسا، ەلى ماڭگى، ۇلتى مىقتى بولاتىنى انىق.

رۋحى بەرىك، ارمانى اسقاق ەلدىڭ ازاماتتارى وزىنە سەنەدى، وزگەنى سىيلايدى،باسقامەن ساناسادى، جاقسىسىن ۇيرەنەدى.سونداي ازاماتتار ناعىز پاتريوت بولادى، ءوز ەلىن، جەرىن، وتانىن سۇيەدى، حالقىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، تاريحىن بىلەدى، قادىرلەيدى.سونى باعالاپ، ۇلگى الاتىندار كوبەيسە...

«ماڭگىلىك ەل» – تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قالىپتاسقان، مىڭجىلدىق ءمانى بار جالپىۇلتتىق، فيلوسوفيالىق يدەيا. كورەگەن حاندارىمىز بەن دانا بيلەرىمىز، الاش ارىستارى ەلىن قايىرىمدى قوعامعا، قازاق جەرىن جايلى مەكەنگە، جەرۇيىققا اينالدىرۋدى ارمان ەتىپ، سول ءۇشىن جانىن دا اياماعانى تاريحتان بەلگىلى.

كوپۇلتتى ءارى كوپدىندى قازاقستاننىڭ العان اسۋلارى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ باستاۋى – بەيبىتسۇيگىش حالقىمىزدىڭ اق-ادال پەيىلى مەن  قوناقجايلىلىعى، توزىمدىلىگى مەن ەڭبەكقورلىعى، ەلىمىزدى مەكەندەيتىن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن قادىرلەگەن دوس پەيىلدىلىگى. سونداي-اق، ءجۇز وتىزعا جۋىق ۇلتتار مەن ون سەگىز كونفەسسيالىق توپ وكىلدەرىنىڭ بەرەكە-بىرلىگى جاراسىپ، ىنتىماقتاسا ءومىر ءسۇرۋى – ەلىمىزدىڭ بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ جولىنداعى ۇتىمدى ساياساتى مەن اۋقىمدى ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى.

ەلباسىمىز «جەر بەتىندە مىڭداعان ۇلتتار مەن ۇلىستار بار. ءبىز – دەربەس مەملەكەت قۇرۋ باقىتىنا يە بولعان 193 ۇلتتىڭ ءبىرىمىز. باسقا باقىتتىڭ قونۋى – ءبىر بولەك، سول باقىتتى باعالاي ءبىلۋ – ءبىر بولەك.

...تاۋەلسىزدىك – تاريحتىڭ سىيى نەمەسە بۇگىنگى بۋىننىڭ مەنشىگى ەمەس. ول – وتكەن بابالاردىڭ الدىنداعى قاسيەتتى بورىش جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىڭداعى زور جاۋاپكەرشىلىك. ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزگە ءتاۋ ەتىپ، تاۋبە دەپ، تاۋەكەلمەن بولاشاققا بەت تۇزەپ كەلەمىز. ءبىز بۇگىن ۇلى تاريحىمىزدىڭ تاعى ءبىر شەبىنەن سەنىمدى ءوتىپ كەلەمىز»، – دەگەن ەدى.

اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ارمانى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اقيقاتى بولعان قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاپ، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ نىسانى. كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ارقايسىسىمىز ورتاق قۇندىلىققا ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز شارت.

بابالار ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، ونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى الاۋىزدىققا جول بەرمەيتىن ءبىرتۇتاس يدەيا، العا جەتەلەيتىن باعىت-باعدار، ماقسات-مۇرات بولۋ كەرەك. الدىنا اسقاق ماقساتتار قوياتىن، ءتىلى مەن دىنىنە بەرىك، جاستارى العىر، رۋحى بيىك، جاقسىلىققا جانى قۇشتار، ەرتەڭىنە سەنىممەن قارايتىن حالىق قانا تاريحتا «ماڭگىلىك ەل» بولىپ قالاتىنى انىق.

«ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – حالىقتىڭ مۇددەسىنە، قوعامداعى تىنىشتىق پەن ىنتىماقتاستىققا قىزمەت ەتەتىن، باعىتى مەن باعدارى انىق جول، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى، ۇلتaرaلىق تاتۋلىق پەن توزىمدىلىكتى ساقتaپ، سىندارلى ساتتەردەن سۇرىندىرمەيتىن ۇلى مۇرات.

بۇرىنعى-سوڭعى ءبىلىمدارلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلدى ىلگەرى سۇيرەيتىن يدەيا مەملەكەتتىك سيپات الىپ، قوعام مۇشەلەرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى ءۇشىن نەگىزگى ەكى تالاپ ورىندالۋى ءتيىس ەكەن.

ونىڭ ءبىرىنشىسى – سول مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان حالىقتىڭ بولمىسىمەن، ماقسات-مۇددەسىمەن تولىق سايكەس كەلۋى;

ەكىنشىسى – مەملەكەت تاريحىمەن ساباقتاسىپ، ۇزاق مەرزىمدەر بويى سول قوعامدا قالىپتى، جەتەكشى يدەولوگيالىق ءمانى بولۋى.

ۇلى قاعانات قۇرعان تۇركىلەر وسى ەكى قاعيدانى دا ۇستانعان ەكەن.

قازاق حالقى تۇركى قاعاندارى مەن قازاق حاندارىنىڭ، اباي مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىزگى ارمانى بولعان ۇلتتىق يدەولوگيانى قالاعاندىقتان، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋ قاجەتتىلىگىن سەزىندى.

قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى باستى ماقساتى –بىرلىگى جاراسقان، ەكونوميكاسى مىعىم،الەۋەتى جوعارى، باسەكەلەستىككە قابىلەتتى، الدىڭعى قاتارلى وتىزدىققا ەنۋ. قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قۇندىلىقتارىمىزدى قادىرلەپ، اسىلىمىزدى ارداقتاۋعا ۇندەپ كەلەدى. بۇكىل الەم قىزىعا قارايتىن ەلدەگى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق، ەكونوميكالىق دامۋ، ۇلتارالىق تاتۋلىق – حالقىمىزدىڭ سالقىنقاندى سابىرلىلىعى مەن ەلباسىمىزدىڭ سىندارلى ساياساتكەرلىگىنىڭ جەمىسى.

مەملەكەتتىڭ تىرەگى – حالىقتار دوستىعى، ەل بىرلىگى، قوعام تۇتاستىعى. وسى ءۇش تۇعىر بەكەم بولسا، ماڭگىلىك ەلدىڭ شاڭىراعى بيىك، كەلەشەگى كەمەل.

«ماڭگىلىك ەل» – كەمەل كەلەشەكتىڭ جوباسى، سوندىقتان ونىڭ ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا ۇلاساتىنى ءمالىم. ۇلى دالا ەلىنىڭ عالامات تاريحى مەن قايتالانباس قۇندىلىقتارىن ۇرپاققا ۇلاعاتتاپ، ۇلگى بولاتىنداي يگى ىستەر اتقارۋ – بۇگىنگە مىندەت، كەلەشەككە – امانات.

«ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ىسكە اسىرۋدى باستاۋ باقىتى بۇگىنگى ۇرپاققا بۇيىرسا، بابالاردىڭ الدىنداعى قارىزىمىز بەن بالالاردىڭ الدىنداعى پارىزىمىزدىڭ ورىندالعانى. قازاقستان الەمدەگى الىپ ەلدەردىڭ قاتارىنان ءوز ورنىن السا، الەمگە تانىلعان ەلدىڭ ورەندەرى ەل مەن جەردىڭ يەسى بولاتىنداي نامىستى بولىپ جەتىلسە، ۇلتتىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىز جوعالماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرسا، «ماڭگىلىك ەل» بولاشاعى باياندى، كەلەشەگى نۇرلى بولارى ايقىن.

قازاق حاندىعىن قۇرعان بابالار تاعىلىمى، ۇلى جەڭىسكە جەتكىزگەن اتالار ەرلىگى، ەلدى بىرىكتىرۋشى كۇش – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى جاڭا قازاقستاندى تىڭ سەرپىلىسكە باستاپ، ارمان اقيقاتقا اينالسا، كەلەشەك ۇرپاقتى ىزگى نيەتتەرگە جەتەلەپ، وتانشىلدىق رۋحىن كۇشەيتە تۇسەتىنى انىق.

وتانشىلدىق – ەلدىكتى، مەملەكەتتىلىكتى سانالى تۇردە سەزىنۋ، ءوز ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ، وتانىنىڭ تاريحىن قۇرمەتتەپ، ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىن تۋعان ەلىنىڭ گۇلدەنۋىنە ارناۋ. جاستاردىڭ ساناسىندا شىنايى پاتريوتتىق سەزىم مەن وتانىنا دەگەن ادالدىقتى قالىپتاستىرۋ – قازىر بۇرىنعىدان دا وتكىر، وزەكتى ماسەلە. پاراساتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن جاستاردىڭ بويىنداعى ۇلتجاندىلىعىن شارىقتاتۋ – ءار ءبىرىمىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز.

«پاتريوتيزم – وتانعا، مەملەكەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، جەكە ادامنىڭ امان-ساۋلىعى، ءوزىنىڭ مەملەكەتكە تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداۋ، ياعني پاتريوتيزم دەگەنىمىز مەملەكەت دەگەن ۇعىمدى، ونىڭ جەكە اداممەن بارلىق جاعىنان وتكەنى مەن بۇگىنگى كۇنى جانە بولاشاعىمەن قارىم-قاتىناسىن بىلدىرەدى»، –  دەيدى قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى ب. مومىشۇلى.

«قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ» ەرەكشەلىگى – تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، كەڭ-بايتاق ەلىمىزدى مەكەندەيتىن بارلىق ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنىڭ تىلەگىنىڭ ورتاق بولۋى، ءوزى مەكەندەپ وتىرعان ەلدىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، جاناشىرلىق جاساۋى. وتانشىلدىق – جەرگە دەگەن ىڭكارلىك، حالقىنىڭ جەتىستىگى مەن ەلىڭنىڭ يگىلىگىنە قۋانا ءبىلۋ، ول – ۇزدىكسىز تاربيەنىڭ ناتيجەسىندە سانادا بىرتىندەپ قالىپتاساتىن ۇلى سەزىم. قازاقستاندىق پاتريوتيزم ءون بويىنا رۋح پەن نامىستى جيناقتاسا، كەلەشەگىمىز كەمەل، ۇرپاعىمىز العىر بولارى حاق.

Cاليحا دۋاناەۆا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى

Abai.kz