الجيردە شاماسى 40 ميلليون جان سانى بار. ارابتار بىرنەشە ەتنيكالىق توپپەن ارالاس تۇرادى: اراب تىلدىلەر، بەربەرلەر مەن كۇردىلەر، تاعى باسقالار.

افريكالىق اراب مەملەكەتتەرى 130 جىلداي فرانتسيانىڭ وتارى بولدى. 130 جىل وتارشىلدىقتا بولعان حالىق سان رەت كوتەرىلىستەرگە شىقتى. سوڭعى كەزەڭدەگى 12 جىلدىق رەۆوليۋتسيا 1962 جىلى ەگەمەندىكتىڭ ورناۋىمەن اياقتالدى.

ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى فرانتسۋز ءتىلى الجيردە باسىم كوممۋنيكاتسيالىق قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقاردى. الجيرلىك مەكتەپتەر فرانتسۋز تىلىندە بولدى. ءالجيردىڭ باسقارۋ بيۋروكراتياسى فرانتسۋزشاعا عانا جۇيرىك بولدى. اقپارات قۇرالدارى فرانتسۋزشا بولا تۇرىپ، قاراپايىم حالىق ءوز تىلىندە سويلەپ، ءوزارا ارابشا حات جازىستى. جەرگىلىكتى تىلدەر اراسىندا اراب تىلىمەن قاتار بەربەرلەر ءتىلى كەڭ پايدالاندى. فرانتسۋز ءتىلىنىڭ وكتەمدىلىگى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ سالدارىنىڭ ناتيجەسى. فرانتسۋز وتارشىلدىعى قالىڭ بۇقارانى ساۋاتسىز قىلدى. 1962 جىلى حالىقتىڭ 90% ساۋاتسىز بولدى.

الجير ەگەمەندىگى لينگۆيستيكالىق ۇلتشىلدىق سەزىمىن وياتتى. بۇل ساياسات ارابتاندىرۋ ساياساتىنا اكەلدى. ارابتاندىرۋ ساياساتىن الجيرلىك ەليتا باستادى. سول تۇستا ءار اراب ءوز اراب ديالەكتەرىندە سويلەدى. بۇل ساياسات اراب ەلدەرىندەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردى، ماسەلەن، بەربەر مەن كۇردىلەردى ارابقا ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتتى. 

ارابتاندىرۋ ساياساتى – اراب ءتىلىن تاراتۋدى كوزدەدى. سونىمەن بىرگە، مەكتەپتەر، اكىمشىلىك ءىسى، كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالدار، ءباسپاسوز قولعا الىندى. ال فرانتسۋز ءتىلى تەك – شەت ءتىلى فۋنكتسياسىن اتقاراتىن بولۋ كەرەك ەدى. ارينە، جاس الجير مەملەكەتى لينگۆيستيكالىق ارابتاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا كوپ قيىندىقتارعا تاپ بولدى. اراب قوعامى ءبىراۋىزدان بۇل ساياساتتى قابىلداعان جوق. بىرەۋلەرى فرانتسۋز تىلىن قولدادى. ولار فرانتسۋز ءتىلىنىڭ كەڭ مۇمكۇندىگىن ايتا كەلە – عىلىم، ءبىلىم، اكىمشىلىك ءىسىن فرانتسۋز تىلىندە قالدىرۋدى قولدادى. تاعى بىرەۋلەرى جەرگىلىكتى ۇلتتىق ازشىلىق ءتىلىن قولداۋدى ۇسىنىپ بەربەر ءتىلىن قولدادادى. ءتىپتى اراب ءتىلىن جاقتاۋدى ولار مادەني دامۋدىڭ قىلمىستىق باعىتى دەپ، ەتنوستار اراسىندا الاۋىزدىققا اكەلەدى دەگەن ءۋاج ايتتى. بىراق ارابتاندىرۋ ساياساتى رەسمي باعىتتان تايمادى.

1971 جىلى ءالجيردىڭ پرەزيدەنتى حۋاري بۋميدەن: “ارابتاندىرۋ ساياساتى ءبىزدىڭ ماڭىزدى ساياسي باعىتىمىز، ءبىزدىڭ رەۆوليۋتسيامىزدىڭ جەڭىسىنىڭ جەمىسى”، – دەدى.

بۇل ساياسات ەكى كەزەڭگە ءبولىندى:

ءبىرىنشى كەزەڭ – ىشىنارا ارابتاندىرۋ. الدىمەن، ءبىلىم سالاسىنا – مەكتەپ جۇيەسىنە اراب ءتىلىن ەنگىزۋ.

ەكىنشى كەزەڭدە اكىمشىلىك جۇيەگە ەنگىزۋ جانە جوعارى وقۋ ورىنداردا – ۋنيۆەرسيتەت جۇيەسىن ارابتاندىرۋ نەگىزگى ماقسات دەپ تابىلدى.

ارابتاندىرۋ ساياساتى ءساتتى اياقتالدى. بۇل ءىس اراب ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. 2001 جىلدان باستاپ بەربەر ءتىلىنىڭ ستاتۋسى كوتەرىلدى. بۇل ءتىلدى بەربەرلەر شوعىرلانعان ولكەلەر عانا پايدالانادى.

ءازىمباي عالي

Abai.kz