سەرىك اقسۇڭقارۇلى. موتسارت پەن سالەري
(وسى زامانعى نۇسقا)
«ولىمگە جان ەكەنسىڭ قيا المايتىن،
ولەڭنىڭ قۇشاعىنا سيا المايتىن;
«قازاعىڭ - قانە؟» – دەسە،
«مىنەكي!» – دەپ،
كورسەتسە جەر جۇزىنە - ۇيالمايتىن!»
( سىرباي ماۋلەنوۆ)
اۆتوردان
موتسارت پەن سالەري.
پۋشكين مەن دانتەس.
لەرمونتوۆ پەن مارتىنوۆ.
ماحامبەت پەن بايماعانبەت.
ەسەنين مەن تروتسكي.
ماندەلشتام مەن ستالين.
شاھكەرىم مەن قاراسارتوۆ.
پاستەرناك پەن حرۋششەۆ.
برودسكي مەن برەجنەۆ.
پابلو نەرۋدا مەن پينوچەت.
دانا مەن دارىنسىز...
بۇل - ماڭگىلىك تاقىرىپ. ول تۋرالى ءبىر كەزدە پۋشكين دە قالام تارتقان-دى. ادامزات باردا دانا دا، دارىنسىز دا بولادى. سوندىقتان ءوز زامانىنىڭ موتسارتتارى مەن سالەريلەرىنە ءار ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى وزىنشە قاراپ، وزىنشە باعا بەرەتىنى دە زاڭدى قۇبىلىس. وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى باۋىرجان مومىشۇلى: «مەن سوعىستا - قورقاقتاردى، ادەبيەتتە – دارىنسىزداردى جەك كورەمىن!»، - دەگەن ەدى.
37-ءشى جىلداردىڭ سالەريلەرى نە ىستەمەدى؟ ولاردىڭ قۇرباندارى كوپ قوي: احمەت بايتۇرسىن، ماعجان جۇماباي، جۇسىپبەك ايماۋىت، مىرجاقىپ دۋلات، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين...
قاسىرەتتى حيكايا
(1937-38 ج ج.حرونيكاسى )
«عابيت، ءسابيت پارتيادان شىعىپ قالدى. عابيت مۇسىرەپوۆ پارتيادان شىققان كۇنى وزىمەن وكشەلەس ءبىر جازۋشى قۇسني كەلىنىمىزگە: «ۇيلەرىڭنىڭ كىلتىن ەشكىمگە بەرمەڭدەر! باسقا بىرەۋ كىرىپ قويماسىن! بۇل ۇيگە مەن كىرەتىن بولدىم»، - دەپ تەلەفون سوعىپتى. عابيتتىڭ ۇيىنە كىرمەكشى بولعان الگى جازۋشى اياق استىنان ءوزى قامالىپ قالىپتى. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، عابباس ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن ارتتا قالعان ۇساق-تۇيەكتەرگە اتاق بەرىپ، ەسىرتىپ جاتتى. ولار جينالىس كەزىندە الدەنەگە كەلىسپەي قالعاندا: ء«اي، سەندەر شىعىڭدارشى! ءبىز ءوزىمىز، وردەندى جازۋشىلار، وڭاشا قالىپ، شەشىپ الايىق» - دەيتىندى شىعارىپتى.
بىرەۋلەرى جامبىل اقساقالعا ۇكىمەت ارنايى بولگەن ماشيناعا ءمىنىپ، «ۇزىناعاشقا كەتتىك» دەپ، بىلاي شىققان سوڭ اراق ءىشىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى ەكەن. «باسسىز ءۇيدىڭ بالاسى – بەيباستاق»، -دەگەندەي، اعا جازۋشىلار كەتىپ، باس كوتەرەر ءبىرازى پارتيادان شىعىپ قالعان سوڭ، ۇساق-تۇيەكتەرى سول كوكبازارعا جينالىپ الىپ، كەشكە دەيىن اراق-شاراپ، سىرا ءىشىپ، شىبىنداپ جۇرەتىن كورىنەدى. ىزدەيتىندەرى – پالە...» (گۇلباھرام)
ءتورت تاراپتان توبەلەسكە شاقىرىپ،
توبەمىزدەن قاراپ تۇر ءبىر ماقۇلىق!
و، گۇل-اپا!
ۋا، مۇڭلىق، جان-انا!
تاريح دەگەن — تاپ تارتىسى عانا ما؟
موتسارت پەنەن سالەريدىڭ شايقاسى
ءجۇرىپ جاتىر قالادا دا،
دالادا.
لاۋرەاتتار، لاۋازىمدار كىم ەدى —
قارا تاس بوپ قاتىپ قالعان جۇرەگى؟!
و، نە دەگەن جيركەنىشتى سۇرەڭى:
كوكتەي سولىپ جاتقان كەزدە گۇل-ەلى،
كوكبازاردا شاراپ ءىشىپ جۇرەدى!
و، سۇمدىق-اي، قالشىلدايدى بوي دا ءالى،
گومەرىڭدى ولار كىم دەپ ويلادى؟!
ءولتىرىپ كەپ بالالارىن جامبىلدىڭ،
جانازاسىن قارالى ۇيدە تويلادى!
و، گۇل-اپا!
دەرتىڭ، قايتسەم، ەمدەلەر؟
و، انالار!
قاسيەتتى جەڭگەلەر!
وتانىنىڭ قانىن ءىشىپ العان سوڭ،
شاراپ ءىشىپ جاتىر مىنا پەندەلەر!
ال، ىشىڭدەر، جوق الىپتار توبى الدا،
ءماز-مەيرام بوپ بىلشىلىڭدى سوق وندا:
كوڭىلدەرىڭ كوك بازار عوي، - دانانى –
دارىنسىزعا تالاتاتىن قوعامدا!
سۇمىرايدا كىم بار ساعان تەڭ كەلەر،
قاراپ تۇرسىن قارالى اناۋ جەڭگەلەر:
ءىلياسى، «قۇلاگەرى» بولماسا،
ماستەگىنە ءماز بولادى پەندەلەر!
ال، ىشىڭدەر،
ەستەن تانىپ، ماس بولىپ،
ەندى قالعان مىناۋ ەلگە باس بولىپ!
سونداعى ىشكەن اراقتارىڭ، مىنە، ەندى
كوزىمىزدەن اعىپ جاتىر جاس بولىپ!
...و، گۇل-اپا!
قويشى، ايتپاشى سول جايدى،
ولار سەندەي قاي تەرەڭگە بويلايدى؟
وشاعى مەن قۋ باسى ءۇشىن - وڭباعان
وتانىنىڭ جانازاسىن تويلايدى!
ارانى – اشىق،
قان ىشسە دە تويمايدى!
قۋ قۇلقىنى ءبارىن قۇرتپاي قويمايدى!
كۇللى الەمنىڭ جەندەتتەرى وسىنداي –
كوك بازاردىڭ داڭعويىنشا ويلايدى!
جوق، گۇل-اپا!
ايتا ءتۇسشى، جان-انا!
تاريح دەگەن - تاپ تارتىسى عانا ما:
تاسىرلارعا بەريالار جان تارتىپ،
قاسىمدار دا قالىپ قويعان دالادا!
ايتا بەرشى...
ايتا بەرشى، جان-انا!
تاريح دەگەن – تاپ تارتىسى عانا ما؟
جاس كەزىندە ولەڭ جازعان نالالى –
ءستاليننىڭ ىزىنەن قان تامادى.
تاققا ءمىنىپ، كيدى-داعى جىردان ءتاج،
اقىنداردى
اباقتىعا
قامادى!
وسەككە ەرسەم وتكەندەگى، كەشەگى،
ماڭدايداعى سورىم مەنىڭ بەس ەلى:
پايعامباردىڭ ءوزى، ءتىپتى، اقىنعا
وڭ كوزىمەن قاراماعان دەسەدى...
ءشايىر شىركىن كەۋدەدەگى كەپتەرمەن،
كوزىن جۇمىپ، كوكتى كەزسەم دەپ كەلگەن.
قۇراندى دا جازىپ ەدى ولەڭمەن،
قۇداي ءبىزدى نەگە وسى جەك كورگەن؟!
وزەگىنە ءورىپ وكسىك كەلەتىن، -
وركەۋدە بوپ بارام وسى نەگە تىم؟
«اقىنداردى ەركەلەتۋ كەرەك» - دەپ،
ماركس ايتتى دەسەم، كىم بار سەنەتىن؟!
سەنبەي مە ەشكىم؟!
وعان داعى كونەم مەن،
كونە-كونە كونبىس بولعان ءتول ەم مەن.
اۋليەنىڭ اۋليەسى - ياسساۋي،
ول دا جازعان حيكمەتىن –
ولەڭمەن!
ءوستىپ ءجۇرىپ وسى ولەڭمەن ولەم مەن!
«التى ارىس» دەپ،
«قايران بەس بايتەرەك» – دەپ،
ەگىلەمىز ەندى ەلدەن ەرەك كەپ;
...ماڭعاز ماركس كىمگە سەنىپ ايتتى ەكەن -
«اقىنداردى ەركەلەتۋ كەرەك دەپ؟!
ماركستەر جوق...
ەندى كىممەن كەڭەسەم؟!
مۇقاعالي – مۇزبالاعىڭ ەرەسەن، –
كورىنبەيدى!
ول دا ساكەن ەدى عوي،
جەر بەتىندە قابىرى بار دەمەسەڭ؟!
گۇلباھرام مەن ايان
( ەسكەرتكىشتىڭ جوباسى)
«پويىز كوكشەتاۋعا كەلدى. بالام قولىمدا ماڭگىلىككە كوز جۇمدى... بۋىنىمنان ءالى تايسا دا، ايانىمنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ، قالاعا تارتتىم...»
(گۇلباھرام)
جۇرەگىن وسى ويراندى جىلدار پىشاقتاپ،
كوشەدە جۇرگەن ارۋاقتارعا ۇساپ قاپ،–
بارادى ءالى بۇل ايەل تالاي قالاعا،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ!
قۇلار ما ەكەن ءبىر اتتاپ، ەكى... ءۇش اتتاپ،
مولادا جۇرگەن ارۋاقتارعا ۇساپ قاپ;
جالاقورلاردىڭ ۇيىنە كىرىپ بارادى ول،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ!
مولادا جۇرگەن ارۋاقتارعا ۇساپ قاپ،
جۇرەدى ول ءوستىپ ءبىر اتتاپ... ەكى... ءۇش اتتاپ...
كىرەدى ول ءوستىپ كاگانوۆيچتىڭ تۇسىنە،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ...
جانارى – تۇمان، كورسوقىر جانعا ۇساپ قاپ،
قارادى ەلگە ءبىر اتتاپ... ەكى... ءۇش اتتاپ...
بارادى ول ءوستىپ ستالين تۋعان گوريگە،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ!
ءوڭى ەمەس ونىڭ، كوز الدى – كۇڭگىرت ءتۇس اپپاق،
قۇلار ما ەكەن ءبىر اتتاپ... ەكى... ءۇش... اتتاپ؟
...ەلۋ جىل ءجۇردى وسى ايەل كەزىپ كوشەنى،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ...
زامانى قۇرىپ ۇساق پەندەمەن – ۇساقتاپ،
قارادى تۇرىپ ءبىر اتتاپ بىزگە... ءۇش اتتاپ...
بارادى كىرىپ «تاريح» دەيتۇعىن كۇمبەزگە،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ...
رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى اڭگىمە كوتەرىلگەندە مەنىڭ كوز الدىما وسى كورىنىس ەلەستەدى. ءدال وسىنداي ەسكەرتكىشتى ستاليننەن باستاپ، سول كەزدەگى پوليتبيۋروداعىلاردىڭ ءبارىنىڭ تۋعان جەرىنە قويىپ شىقسا، ساۋاپ بولار ەدى. توپىراقتان ەندى قايتىپ مۇنداي قانپەزەرلەر تۋماۋى ءۇشىن!
كۇندەردىڭ كۇنى مۇسىنشىلەر ايان مەن گۇلباھرامعا دا ەسكەرتكىش قويۋدى قولعا الار... ويتكەنى، ءوز شەجىرەسىندەگى ءاربىر تاعلىمدى تاريحي وقيعانى ءتول كوركەمونەرىندە بەينەلەۋ كورگەندى ەلدىڭ قاسيەتتى پارىزى. الماتىدا ءالى كۇنگە دەيىن ساكەننىڭ ەسكەرتكىشى جوق! ساكەنگە ەسكەرتكىش قاشان ورناتىلادى؟ كۇتۋدەن وتكەن ازاپ جوق ەكەن.
بىراق، ماسەلە سوندا عانا ما؟
ءاربىر ادام ۇڭىرەيگەن كوشەلەر مەن اڭىرايعان الاڭدارعا قاراپ كوزىن ساتپاي، ءوز حالقىنىڭ بوزداقتارىنا، ەڭ اۋەلى، ءوز جۇرەگىندە ءوزى ەسكەرتكىش تۇرعىزا الماسا، ادام بالاسىنىڭ جادى مەن بولمىسىندا، تاريحى مەن بولاشاعىندا قانداي ءمان، ماعىنا قالماق؟!
مارينا تسۆەتاەۆا «مەنىڭ پۋشكينىم» دەگەن.
ابايدىڭ پۋشكينى ودان بولەك ەدى...
ءيا، اركىمنىڭ ءوز پۋشكينى، ءوز ساكەنى بولۋعا ءتيىس.
مەنىڭ ساكەنىم
ءتىرى جان جوق مويىندايتىن كىنانى،
كوزدەرىندە كۇماندى ويلار تۇنادى...
وڭىڭدە سەن ساربازدارعا ىلەستىڭ.
كوردىڭ تالاي تەپەرىشىن تىرەستىڭ.
زىلزالامەن، قايران اقىن، سول كەزدە،
تۇسىڭدە دە كەلىپ كەتتى كۇرەسكىڭ!
تۇلا بويىڭ –
تۇنىپ تۇرعان كەلىسىم،
كورگىڭ كەلمەي جەتەسىزدىڭ جەڭىسىن –
تۇسىڭدە دە ار-ۇيات دەپ، الاش دەپ،
ازاپ شەگۋ – ارمان ەدى سەن ءۇشىن!
قانداي عانا كىناڭ بار ەدى، جولداس، ءا؟
قۇدايىڭ دا قۇل-قۇتاندى قولداسا;
ەل-جۇرتىڭ دا ەڭسەلى بوپ تۇرعان سوڭ،
تاكاپپارلاۋ جۇرەتىنىڭ بولماسا؟
ءپىرىڭ ەدى –لەنين مەن دانا اباي.
دالا ۇلى ەدىڭ.
كوڭىلىڭ دە — دالاداي;
تاپ جاۋىنا بولعانىڭمەن تاكاپپار،
قايران اقىن، بالاداي ەڭ،
بالاداي!
ءسابي ەدىڭ،
كوزىڭە جاس تولا ما،
جاتقان جەرىڭ بەسىك ەمەس —
مولا ما؟!
قارا ناردى قايدا سالساڭ – سوندا سال،
بالالاردى ازاپتاۋعا بولا ما؟!
تۇلا بويىڭ –
ساف سۇلۋلىق، ەركەلىك.
زۇلىمدىقتان جۇرەگىڭدە دەرت ەنىپ;
سۇمدى كورسەڭ - كۇكىرت تيگەن شي قۇساپ،
لاپ ەتە قاپ...
كەتۋشى ەدىڭ ورتەنىپ!
سوۆەتستان سىيىپ كەتكەن جىرىڭا،
قىران ەدىڭ، - قانات قاققان شىڭىڭا.
سۇڭقار قۇساپ قارايتىنىڭ قياعا،
قارعالاردىڭ ءتيدى مە ەكەن جىنىنا؟
كوركىڭە ەگەر كوزى تۇسسە جان ادام –
ءيىسى ەركەكتى كورگەندەي بوپ جاڭادان –
ادامزاتتىڭ سۇلۋى سەن ەكەنسىڭ -
اندا-ساندا تۋاتۇعىن انادان!
ايەلدەرگە سەندەي سەرى جولىقسىن،
جولىقسىن دا لازاتقا مولىقسىن:
الەمدەگى ەركەك بىتكەن – ءبىر توبە،
ساكەن اعا،
سەن –
ءبىر توبە بولىپسىڭ!
كوكشەتاۋدان بوتەن جەردى جەرسىنبەي،
قويعاندايسىڭ باسقا ولكەگە سەن سىڭبەي.
سەنى كورسە بۇزىلىپتى ءبىر كۇندە
ايەلدەر دە كۇيەۋلەرىن -
مەنسىنبەي!
اق پاتشانى تاقىتىنان ۇشىرىپ،
قۇلدىق كۇيرەپ،
كۇڭدىك كۇيرەپ،
ءىشى - ۇلىپ، -
اڭ-تاڭ بولدى بوساعادا قالعان باس،
ءوز ۇيىندە ءتوردىڭ بارىن ءتۇسىنىپ.
ورگە قاراي كوش تۇزەدى ءور ەلىڭ،
وڭەز زاتتان تەرىس قاراپ ورەنىڭ.
كوردى سوندا باس كوتەرگەن تولەڭگىت،
وزدەرىندەي پەندە ەكەنىن تورەنىڭ!
– اللا!
قارا، تانيسىڭ با ءبىزدى؟! – دەپ،
سول زاماندا توي-تاماشا قىزدى كەپ،
بەردى مە ەكەن بەكەجانداي جاۋ تاۋىپ،
قايدا بارساڭ –
سوندا بارعان قىز جىبەك؟
تاپ جاۋىنا قاباعىڭدى سۋىتىپ،
قاعىپ ءوتتىڭ كىسى كورمەي مۇنى تۇك.
ۇلەستىردىڭ اققۋلارعا جىر-شاشۋ،
قارقىلداعان قارعا بارىن ۇمىتىپ!
كۇل-كومەشكە ءتيىپ ەدىڭ بۇلىكتەي،
ءور تالعامىڭ وڭەزبەنەن كىرىكپەي.
ايناكولدە جاتىپ الدى مامىرلاپ،
سەن كەلگەندە —
اققۋلار دا - ۇرىكپەي!
سەن جاھاننىڭ جاسىنى ەدىڭ جات ءۇشىن،
ءبىر بولسا دا شىعىسىڭ مەن باتىسىڭ.
عالامنىڭ بار قارعالارى جينالىپ،
اڭدىپ ءجۇرىپ تاپتى ما ەكەن قاپىسىن؟!
ساۋالىم بار ستالينگە – اتاڭا،
ەل قۇلاعى – ەلۋ:
وسەك جاتا ما;
قارعا بىتكەن قارقىلدادى ەكەن دەپ،
ايناكولدىڭ اققۋلارىن اتا ما؟!
تار جول، تايعاق كەشۋ
ءتىرى جان جوق مويىندايتىن كىنانى،
كوزدەرىندە كۇماندى ويلار تۇنادى...
ساكەن اعا!
ساردار اعا!
قىرانىم!
جوقتاۋ بولىپ سەنى ىزدەيدى جىر-ءانىم;
سەيىلتە الماي قارا ءتۇننىڭ تۇمانىن،
بوزداپ تۇرىپ كەلەدى ءبىر جىلاعىم!
جوق قوي جەردە سەنەن قالعان مولا دا!
و، سۇمدىق-اي، مولاسىز جان بولا ما؟!
ەگىلەيىن!
ەڭىرەيىن، ال، ودان
ۇڭىرەيگەن سەنىڭ ورنىڭ تولا ما؟
بار باۋىرىڭ كوزدەن مونشاق توگەدى:
«باۋىرىم...» - داعان جوقتاۋ بولىپ ولەڭى.
كوز جاسىنان جەر كوگەرسە، ەندىگى
جەرۇيىقتا جۇرەتىن كەز بوپ ەدى...
جالا بولىپ جابىسارىن كۇنانىڭ،
قايدان بىلەم؟
كوزدىڭ جاسىن بۇلادىم;
«حالىق جاۋى!» - دەگەن سوزدەن، تارس ءبىتىپ،
ءالى، مىنە، شۋىلداپ تۇر قۇلاعىم!
عازيز جان!
قابىرىڭ قايدا قازىلعان؟!
ءوز ۇلدارىن ءوزى ءولتىرىپ، ەندى كەپ –
ءومىر باقي جوقتاۋ سالۋ، - ەڭىرەپ، –
ادامزاتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان!
جوق قوي سەندە مولا تۇگىل تابىت تا.
رۋحىڭ – ۇشىپ،
ءتانىڭ عانا قالىپ پا;
تۇسىنبەيمىن - حالىقتىڭ ءوز بالاسى
قالاي عانا جاۋ بولادى حالىققا؟!
رۋحىڭ – ءتىرى!
اسپانىمدا ۇشىپ ءجۇر!
قاس قاعىمدا... كورگەن دەرتتى ءتۇسىڭ - بۇل.
تۇسىڭدە نە سۇمدىق كوردىڭ، ايتشى، اعا،
ءتۇسىندىرشى!
ءتۇسىندىرشى!
ءتۇسىندىر!
اساۋ رۋح –
ارقاۋ اسقاق داستانعا،
سولقىل بولار سوڭعى تولقىن - جاس جانعا.
اينالادى ادام ءتانى مايىتكە،
رۋحى ۇشىپ كەتكەن كەزدە —
اسپانعا!
تاڭسىق ەمەس جۇلدىزداردىڭ ءسونۋى،
ادامداردىڭ اجال سۇمعا كونۋى:
رۋحى ەدىڭ قاسيەتتى حالقىمنىڭ،
رۋحتاردىڭ مۇمكىن ەمەس ءولۋى!
بەسىك جىرى – ول،
تارك ەتەتىن مولانى،
حالىقتاردىڭ،
الىپتاردىڭ سول – ءانى!
«ارۋاق!» دەپ ايقايلاسا اتا جۇرت،
ارقامىزعا اتوي بولىپ قونادى!
پەندە قۇساپ... سۋىپ بوزعىلت ءتۇس-ءوڭى –
ولگەن جوقسىڭ.
زاتىڭ – سۇڭقار قۇس ەدى.
بار بولعانى شارشاپ، ۇيىقتاپ ،ءتۇس كوردىڭ،
بىراق، نەتكەن قورقىنىشتى ءتۇس ەدى!
سۇڭقار-رۋحىڭ اسپانىمدا ۇشىپ ءجۇر.
قاس قاعىمدا كورگەن دەرتتى ءتۇسىڭ - بۇل.
تۇسىڭدە نە سۇمدىق كوردىڭ ،- جوريىن،
ءتۇسىندىرشى!
ءتۇسىندىرشى!
ءتۇسىندىر!
ءتىل قاتپايسىڭ كونىپ تاعدىر تەزىنە.
ءتىرى پەندە تۇسپەدى مە كوزىڭە؟
مەكەر ەلدەن قايتىپ ابدەن مەسەلىڭ،
مەنىڭ دە ەندى سەنبەيسىڭ بە سوزىمە؟!
نەگە ءۇنسىزسىڭ؟!
ءتىل قاتساڭشى بالاڭا،
باۋىرىڭا،
سارىارقاڭا،
دالاڭا!
ءتانىڭ ءولىپ كەتكەنىمەن،
سانادا –
رۋحىڭ ماڭگى ءتىرى ەدى عوي،
جان-اعا؟!!
مىنە، مەنىڭ جان سىرىم – جىر-ولەڭىم،
بار بولعانى – كوز جاس ەدىم.
كول ەدىم...
قارا داق جوق ويىمدا ءھام سوزىمدە،
مەن جوق ەدىم ەسسىزدىكتىڭ كەزىندە،
ەلۋىنشى جىلى تۋعان ءتول ەدىم.
سەرىك ەتىپ سەنىڭ مۋزا – قۇسىڭدى،
كوزىمدى اشىپ، كوردىم سۇلۋ ءمۇسىندى.
وشاعىما،
وتانىما ماڭگى يە –
ۇرپاق ەكەم،
ۇرپاق دەگەن – اۋليە،
ايتايىن با سوندا كورگەن ءتۇسىڭدى؟
ءتۇس
...تار جول، تايعاق كەشۋلەردىڭ ىشىندە،
شارشاپ،
ۇيقتاپ كەتىپ ەدىڭ - قالجىراعان پىشىندە.
1937.
قورقىنىشتى ءتۇس كوردىڭ.
تۇسىڭدە –
ءجۇر ەكەنسىڭ ورشىگەن ءورت-جالىندا،
اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگوندارىندا!
ۇيقتاپ جاتىپ وزىڭە-ءوزىڭ تاڭ قالدىڭ.
سەن شامداندىڭ،
نەمەنەگە شامداندىڭ؟
سوڭىڭنان سول شىراق ۇستاپ، قالماي قويعان جانداردىڭ،
ءابجىلاننان اۋمايتىنىن اڭعاردىڭ!
قايران جانىڭ قاشان تابار مياتتى،
كەۋدەڭنەن ءبىر كۇڭىرەنگەن كۇي اقتى.
1918-ءدىڭ قاسىرەتىن – تۇسىڭدە
قايتا كورگەن سياقتى!
تاعى كەلىپ تاپ بولدىڭ با جاسىنعا؟
نەشە ءتۇرلى كۇدىكتى وي بار باسىڭدا.
كوزىڭدى اشساڭ،
كوكىرەگى قايعى-شەر
بەيىمبەت پەن ءىلياس ءجۇر قاسىڭدا!
كورگەن سىندى ادام ەمەس – ءبۇيىنى،
ولاردىڭ دا ءتۇسىپ كەتكەن ءيىنى.
اڭ-تاڭ قالدىڭ—
اننەنكوۆتىڭ ۇستىندە –
ميليتسيا كيىمى!
تۇرىپ قالدىڭ سوندا تۇكتى تۇسىنبەي،
جانى كەتىپ، ءتانى قالعان مۇسىندەي.
ءتۇسىم دەيىن دەسەڭ – ءوڭىڭ سىقىلدى،
ءوڭىم دەيىن دەسەڭ —
تۋرا تۇسىڭدەي!
سوندا اتامان سويلەپ كەتتى قۇتىرىپ:
– 18-دە كەتىپ ەدىڭ قۇتىلىپ...
37 ويران بولىپ، سورىڭا –
ءوزىڭ كەلىپ ءتۇستىڭ مەنىڭ قولىما!
قازىنا نە – ۇرى-قارى ۇلەسكەن؟
بۇكىل تاريح ءوتتى تەكە-تىرەسپەن.
قول-اياقتان شەگەندەلگەن يسا دا
قاراقۇرىم حالىق ءۇشىن كۇرەسكەن...
«بوستاندىق» – دەپ – تۇرمە بولدى جەتكەنىڭ.
ماڭگى باقي تۇتقىنىمسىڭ تەك مەنىڭ!
ادامزاتقا ازاتتىقتى ساعىنعان،
سەن...
نەمەنە...
يسا بولام دەپ پە ەدىڭ؟!.
ال، نە شىقتى پايعامباردىڭ جولىنان؟
ول – ەسسىزدىك، ول – شەر-ازاپ، ول – ىلاڭ!
ەندى سەنىڭ مەن جەتەرمىن تۇبىڭە،
يسا دا ولگەن پونتي پيلات قولىنان!
سۇيىكتى ۇلىن سوققىلاتقان سودىرعا،
حالىق دەگەن كىم، ال، سوندا؟
توبىر ما!؟
– جاپ اۋزىڭدى!
ء تىل تيگىزبە حالقىما!
جەتە المايسىڭ سەن حالقىمنىڭ پارقىنا!
– ەسسىزدەردىڭ ءبارى دە وسى - ەل دەسە،
ءتۇس اسپاننان!
سويلەسەڭشى پەندەشە!
نادان نەمە، سۇيەسىڭ سول توبىردى،
ساعان نەگە جالا جاپتى ەندەشە؟!
وسىنى ايتىپ ساق-ساق كۇلدى اتامان،
تۇسىڭدە دە ۇيقتاتپايدى جات ادام.
نەشە ءتۇرلى ويلار ءتۇيدىڭ ىشىڭە،
كوز جەتكەندەي زۇلىمدىقتىڭ كۇشىنە،
ەندى، مىنە... وڭىڭدەگى ءازازىل
مازاقتايدى كىرىپ الىپ تۇسىڭە!
قىراندار مەن قارعالار
...ءتىرى جان جوق مويىندايتىن كىنانى،
كوزدەرىندە كۇماندى ويلار تۇنادى...
تالاق قىلىپ تارپاڭ سۇمنىڭ جىرقىلىن،
ەسكە الايىق سول كەزەڭنىڭ زىركىلىن:
ءبىر جاعى – ماي، ءبىر جاعى — ۋ - ۇرتىنىڭ –
پەندەلەردىڭ بىلەدى الەم قۇلقىنىن;
جىلان ولار – ادامزاتتى ارباعان،
تۇبىنە دە جەتكەن سولار ۇلتىنىڭ!
ىزگىلىكتى ءىشىپ-جەگەن كوزدەرى،
اباي ايتقان: «شوشقا تۋار سوزدەرى».
ءناسىل دە جوق،
ۇلت،
حالىق تا جوق وندا،
وزدەرى بار،
تەك – وزدەرى!
وزدەرى!
قاراڭ قالسىن، قايتەدى ولار وزگەنى؟
ەسىل-دەرتى – ءوز قارىنى، ءوز دەمى.
قۇلقىنى ءۇشىن قۇلىندارىن سويىپ-جەپ،
ءوڭى كىرىپ جۇرە بەرمەك - وزدەرى!
جۇرگەنمەنەن ماڭگۇرت قۇساپ ماڭگىرىپ،
جاماندىقتا تىرىلەدى جان كىرىپ.
قۇدايعا دا سەنبەيدى ولار عۇمىرى،
ماركسكە دە سەنبەيدى ولار ماڭگىلىك!
ابايدىڭ دا «وسالدىعىن» اڭعارىپ،
ءىلياستىڭ شابىتىنا شامدانىپ –
جاھان جىلاپ جاتسا داعى – ءماز-مەيرام،
جۇرەدى ولار تاسباقاشا جان باعىپ!
ادامزاتقا اراندارىن تۇر اشىپ،
بايەك بولىپ، جانكۇيەر بوپ،جىلاسىپ;
30-ىنشى جىلدارداعى بەلسەندى – ول.
سول -
40-ىنشى جىلدارداعى ۆلاسوۆ!
تاريح – اتا ول جايلى،
نەشە ءتۇرلى حيكايانى تولعايدى.
توعىشاردىڭ كوزىن اشىپ كورگەنى –
وشاق قانا، -
وتان دەگەن بولمايدى!
ءبىر جاعى – ماي، ءبىر جاعى - ۋ ۇرتى، ءانى،
تاقسىرەتىن تارتادى ونىڭ جۇرتى ءالى.
كەزى كەلسە مۇحتاردى دا مۇقاتىپ،
ء«ساتىن» تاۋىپ ساكەندى دە - قۇرتادى!..
مىنبەلەرگە شىعىپ الىپ، امالداپ،
سول شەشەندەر قىزىل ءتىلى جالاڭداپ، –
بەت-اۋىزى شىمىرىكپەي ءجۇر ءالى ،
ولجاستى دا جامانداپ!
كۇلكىلى عوي، كۇلكىلى عوي، كۇلكىلى!
كۇلەمىز دەپ جىلايمىز-اۋ ءبىر ءتۇبى!
كىم كورىپتى مۇنداي سايقال تۇلكىنى:
ەسىمدەرىن ءوزى قۇرتقان ەردى ايتىپ،
ەستەلىك تە جازا الادى ءبىر كۇنى!
كەشىر، اعا،
كەشە گورشى، ارداعىم!
وتانى جوق وپاسىزدا بار ما مۇڭ:
جەڭدەرىمەن كوزىن ءسۇرتىپ سوعىپ تۇر –
«جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ زاردابىن!»
كورگەن ەمەس تىعىرىققا تىرەلىپ،
ىشتەرىنەن ءبىر ءتىرىلىپ، ءبىر ءولىپ.
قاباقتارىن ءتۇيىپ العان قارس جاۋىپ،
قاسىمدى دا قابىلداماي جىبەرىپ!
قاشان، بىراق سوعان ءىشى نالىدى؟
جاسىنعا كەپ جانىن قاشان جانىدى.
«ماسكۇنەم»-ءدى مۇقاعالي كەشە وعان –
اقىن ەكەن...
ەندى عانا تانىدى!
ىزگىلىكتى ءىشىپ-جەگەن كوزدەرى،
اباي ايتقان: «شوشقا تۋار سوزدەرى».
ءناسىل دە جوق،
ۇلت،
حالىق تا جوق وندا –
وزدەرى بار،
تەك – وزدەرى!
وزدەرى!..
جازۋشىلار وداعىندا ءجۇر ولار،
ايتماتوۆ «بورانىندا» ءجۇر ولار.
توقسان جولدىڭ تورابىندا ءجۇر ولار!
وزدەرى – امان.
وزگەلەر جوق –
كۋالار!
قالادا دا،
دالادا دا ءجۇر ولار;
و، سۇمدىق-اي،
«قايتا قۇرۋ» قاقىندا،
قالاي-قالاي قاقسايدى، ەي، مىنالار؟!
ءازازىلدىڭ الەگى ەندى جەتتى، اعا!
كەۋدەم تولى كەك-نالا عوي، كەك-نالا!
كەۋدەسىندە جۇرەك تە جوق ولاردىڭ،-
شىرماتىلعان ىشەك-قارىن بار تەك قانا!
كەل،
مۋزاڭا قانات بايلاپ، سامعاشى!
كوزىڭمەنەن كورمەي تۇرىپ، نانباشى:
دۇنيەنىڭ بەتىندەگى قارا داق –
سول سۇمداردىڭ سالىپ كەتكەن تاڭباسى!
جەر تۇكپىرىن كەزىپ سونىڭ ەلەسى
توگىلەتىن قان ىزدەيدى كەلەسى;
بوققا تولى ىشەك-قارىننان تۇرادى –
ەجوۆ پەنەن بەريانىڭ دەنەسى!
زۋ-زۋ ەتىپ توبەمىزدەن وق ۇشىپ،
قايران جەرىڭ - قان-مايداننىڭ قونىسى!
سەن جىرلاعان – رەۆوليۋتسيا،
جان - اعا،
جۇرەك پەنەن ىشەك-قارىننىڭ سوعىسى!!!
جىلان بولىپ قاستىق جاسار ۇياعا،
قىران بولىپ قارامايتىن قياعا –
دۇنيەنىڭ كۇللى كۇيكى-كومەشى
اينالادى انتي-پوەزياعا!
ءوز كۇناسىن ولار قايتىپ جۋادى؟
شەجىرەمىز داۋ مەن داماي، شۋ ءالى.
اۋىزدارىن سۇيرەڭدەتىپ ارام وي،
انتي-ەلدەن -
انتي-ساكەن تۋادى!
اداستىرىپ الدايتۇعىن نە ءبىزدى؟
اڭقاۋ كوڭىل تالاي تاياق جەگىزدى.
ابدىراپ قاپ ىشەك-قارىنعا ايتتىق-اۋ،
جۇرەككە ارناپ ايتاتۇعىن لەبىزدى؟!
ساعان ماڭگى راقىم نۇرى جاۋادى،
رۋحىڭمەنەن تازالاتىپ اۋانى.
نەگە ۇلىنا جالا جاپتى– دەگەن سول –
تۇسىڭدەگى اننەنكوۆتىڭ ساۋالى –
ىزگىلىكتى ءىشىپ-جەگەن كوزدەر، –
ءازازىلدىڭ شوشقا تۋار سوزدەرى;
نالا جاتقان جۇرەگىمدى شانشيدى.
جالا جاپقان –
سول سۇمداردىڭ وزدەرى!
سەن كونبەيسىڭ جازمىشىنا تاعدىردىڭ،
اتا-جاۋدى اقىرى ەستەن تاندىردىڭ:
ىشەك-قارىننان قۇلان تازا قۇتىلىپ،
جەر بەتىنە رۋحىڭدى قالدىردىڭ!
بىراق، ءالى ءىشىم دەرتتى،
جان- اعا،
قالاي سەنى قۇربان قىلدىق جالاعا؟
نەتكەن شەرلى قاسىرەتتى وتانىڭ!
وراق-بالعا، جۇزىمەنەن سوقانىڭ –
جەرگە سەۋىپ ىزگىلىكتىڭ تۇقىمىن،
قۇرتسام دەدىڭ توعىشارلىق توپانىن!
ودان باسقا كىناڭ بار ما، جازىعىڭ،
قاقسام دەدىڭ قازاقستان قازىعىن!
كوندى مە وعان نادانىڭ مەن پاسىعىڭ،
ابدىراپ-اق كەتكەنىڭ بە، اسىلىم؟
وردالى ءبىر وداق قىلعىڭ كەپ ەدى--
روبينزوننىڭ لاشىعىن!
ولە-ولگەنشە اقيقاتقا دىلگىرسىڭ،
ۇستاتا ما، بىراق، بىزگە بىلگىر سۇم؟
حريستوستى ساتىپ كەتكەن يۋدا،
سەنى- داعى كورسەتتى مە؟
كىم ءبىلسىن...
ساتسا - ساتار!
قايتەم قۋىپ ەلەستى،
ەر ءىسىڭدى ەكشەپ جاتىر ەل - ەستى.
حالىق سۇيگەن «ساكەن» دەيتىن ءور تۇلعاڭ،
قازاق دەيتىن حالىقتان كەم ەمەس-ءتى!
ەسكى تاريح ەلەسى ءالى ميىمدا،
ەسسىزدىكتى بولماي ما ەش تىيۋعا؟
وڭىمىزدان،
سولىمىزدان ءبىر شىعىپ،
سوڭىمىزدان قالماي قويدى-اۋ، -يۋدا؟!
تار جول، تايعاق كەشۋلەردى نە ءتۇرلى،
كەشىپ ءوتىپ، كەرىم ۇرپاق جەتىلدى.
ادامزاتتىڭ ازاسى - ءبىر، - شاتتىعى،
ءازازىل دە –
بىرەۋ عانا سەكىلدى!
اسقاق ءومىر اتپاي قويماس تاڭداي-دى،
ءناسىلىڭدى—
ناسىلىڭە جالعايدى.
قىران داۋسىڭ قايتا كوكتەن ەستىلدى،
ءبىز سەن ءۇشىن سوتتامايمىز ەشكىمدى!
بىراق، ەشكىم اقتالا دا المايدى!!!
يسا قۇساپ، سۋىپ بوزعىلت ءتۇس-ءوڭى
ولگەن جوقسىڭ.
زاتىڭ – سۇڭقار قۇس ەدى.
بار بولعانى شارشاپ، ۇيقتاپ – ءتۇس كوردىڭ.
بىراق، نەتكەن قورقىنىشتى ءتۇس ەدى!
...ءتىرى جان جوق مويىندايتىن كۇنانى،
كوزدەرىندە كۇدىكتى ويلار تۇنادى...
ارايلانىپ اتتى، مىنە، نۇر تاڭىڭ.
تۇعىرىڭا قونشى، قىزىل سۇڭقارىم!
ويان، اعا، ويان، قانە، ۇيقىڭنان،
ەندى ءمۇنداي ءتۇس كورمەسىن ۇرپاعىڭ!
نەگە ءۇنسىزسىڭ؟!
ءتىل قاتساڭشى بالاڭا،
باۋىرىڭا،
سارىارقاڭا
دالاڭا!
ءتانىڭ ءولىپ كەتكەنىمەن،
سانادا –
رۋحىڭ ماڭگى ءتىرى ەدى عوي، جان - اعا؟!
ءستالينننىڭ بالالارى
رەپرەسييا جىلدارى الجيردە (اكمولينسكي لاگەر جەن يزمەننيكوۆ رودينى) بالالار باقشاسى دا بولعانى انىقتالىپ وتىر. شەشەلەرى بەلگىلى، اكەلەرى بەلگىسىز ءتىرى جەتىمدەردىڭ باسىن قوسقان وسى بالالالار باقشاسىنىڭ ماڭدايىندا: «باقىتتى بالالىق شاعىمىز ءۇشىن ستالينگە راقمەت!» - دەگەن ۇران ءىلۋلى تۇرعان!
قايدا ەكەن سول قىزىل ماتا كونەرگەن،
قايدا ەكەن سول ۇرانشىلار ولەرمەن؟
...ستالين جوق!
بىراق، كۇندە كوشەدەن،
ءستاليننىڭ بالالارىن كورەم مەن!
جۇرەدى ولار ءوز-وزىنەن كۇيىنىپ،
حالقىن كورسە قامشىسىن ءيىرىپ!
تاستادى دا سارى كيتەلدى سىپىرىپ،
ەۆروپاشا شىعا كەلدى كيىنىپ...
ەسىل-دەرتى – كرەسلو،
تاق قانا.
جان-جاعىنا كوز تاستايدى ساقتانا;
گالستۋگى، اق كويلەگى بولعانمەن،
جۇرەكتەرى باياعىداي —
قاپ-قارا!
ءبىر كەزدەرى بەيىمبەتتى قاماعان،
بەرگولتستى ىشتەن تەۋىپ —
ساباعان!
يەسىنىڭ ايتاعىمەن جۇرەتىن،
يت ىزدەيدى ەل ىشىنەن —
قاباعان!
ساكەندەرگە: «تۇبىڭە مەن جەتەم!» - دەپ -
جەتتى اقىرى!
ايتا المايسىڭ بەكەر دەپ;
ولجاستارعا ءتىسىن قايراپ ءجۇر ەندى،
37 قاشان كەلەر ەكەن دەپ!
وعان ادام – ادام ەمەس – ءتىرى ولىك،
ءبىرى نەگە قالمايدى ونىڭ، ءبىرى – ءولىپ!
اقىندارىن اباقتىدا ۇستايدى،
الباستىسىن بەتىمەنەن جىبەرىپ!
كەرەگى وعان – كەرەڭ ۇرپاق،
جەتەسىز!
قۇل بوپ كورشى –
مايداي جاعا كەتەسىز!
انانى دا اباقتىعا قاماپ اپ،
بالانى دا تۋعىزادى—
نەكەسىز!
قايدا ەكەن سول قىزىل ماتا كونەرگەن،
قايدا ەكەن سول ۇرانشىلدار ولەرمەن؟!
ستالين جوق،
بىراق، كۇندە كوشەدەن،
ءستاليننىڭ بالالارىن كورەم مەن...
جىلىم قۇرت
بۇل قۇرت — قۇداي اتقان قۇرت!
كەۋدەمىزدە جاتقان قۇرت:
سۇلتانماحمۇت ارىستىڭ،
وكپەسىنە شاپقان قۇرت!
كەۋدەنى—
كەۋلەدى!
اتىپ شىققان كەزدە، جىرتىپ جەيدەنى—
ءبىر الباستى كوردىم ادام-بەينەلى...
كۇڭنىڭ ەلىن ىزدەپ،
قاراڭ قۇل ەلىن،
دۇنيەنىڭ كەزىپ قارا تۇنەگىن،--
ساكەندەردىڭ ميىن جەدى ۇڭگىلەپ،
ماجانداردىڭ—
جۇرەگىن!
عۇمىرىندا تويىنباعان،
اش ءالى!
ناجىستەي—لاس!
ھاس حايۋان!
ماس--ءارى.
ەلگە وسىنداي جۇت كەلگەندە قۇتىرىپ،
قۇت كەلگەندە—
قاشادى...
...شاعار كەزىن ساناپ ءبىر،
«قايسى، قانە، ساناتتى ۇل—دەپ—قاناتتى ۇل؟!»
ەكى كوزى اتىزداي بوپ قازاققا،
انە، ءالى قاراپ تۇر!
داۋىس
زامانا كوشتى جاڭا عاسىر اۋىسىپ،
عالام –داۋىس،
دالام-داۋىس،
تاۋ ءىشى.
شىڭعىرادى جاپانداعى قۇدىقتان،
جانتالاسقان شاكارىمنىڭ داۋىسى!
قارا توبىر جەك كورەتىن ھاس تۇلعا،
سەنى كوردىم – قاندى اسۋدان استىم دا;
قابىرى جوق ماعجاننىڭ –
داۋىسى بار--
قاسىرەتتى جەتى قات جەر استىندا!
الاشىمدى – «اداي» سىندى كۇيلەرى،
نەگە ايداھار استىنا ساپ، يلەدى؟
ەلتاي ەكەش – ەلتاي دا ەلىن ەسىركەپ،
كولبين ەكەش – كولبين ءبىزدى بيلەدى!
الاشىمنان ەمگەن ۋىز
ۋىلجىپ تەرلەپ-تەپشىپ كەپ،
كوز الدىمدا قالاي اقتى كوك ءسۇت بوپ؟
كوك اسپانعا جەتپەي قالعان داۋىسىم
وزەگىمدە ۇيىپ قالدى وكسىك بوپ...
ول- داعى ءبىر سانسىراتقان ساپار-دى،
الاش داۋىسى –
اللا سىندى قاھارلى!
وزەگىمدە قالىپ قويعان سول داۋىس
جالت قاراتسىن ەندى كۇللى جاھاندى;
كوك بايراق-تى –
ءسۇيىنبايلار سالعان جىر،
ازياڭدى –
ادامزاتقا جالعاپ ءجۇر.
شىعىسىمدا –
ىسىلداعان ايداھار،
باتىسىمدا – سامۇرىقتار سامعاپ ءجۇر;
سامۇرىقتار سايران سالعان جالعان – بۇل!
الاش-انام،
ارۋ انام،
ارىسىم!
قاسىرەتتەن قانجىلاپ تۇر ءالى ءىشىم.
شالىنسا ەكەن قۇلاعىنا قۇدايدىڭ،
«ابىلاي!»-لاپ جاۋعا شاپقان داۋىسىم،
داۋدا شاپقان داۋىسىم،
ايعا شاپقان داۋىسىم!
ساراي اقىندارى
اقىندارىم-اي...
توقتادى قانشا،
سوقپادى قانشا ەل جۇرەگى؟
مەملەكەتتىك شتىكتى قورعاپ بىرەۋى،--
بىرەۋى ءولدى ەلەمەي ەلدىڭ نالا... زارىن،
باسىمەن ۇرىپ مەملەكەتتىڭ بارابانىن...
بىرەۋلەر ءولدى...
نە دەگەن سورلى سۇرەڭى؟!
مەملەكەتتىك ەتىكتى جالاپ بىرەۋى --
ءولىپ بارادى!
وسى ما ۇلگى، ونەگە؟
تاعى دا بىرەۋ يتتەي بوپ ءوستىپ... ولە مە؟!
بورىلى—ۇلتتىق بايراعىم
ءبورىلى–
ۇلتتىق بايراعىم.
ءسۇيىنبايشا سايرادىم.
ۇلىعان سايىن بايراعىم،
مەنىڭ دە قوزار قايداعىم…
مازا جوق كۇندىز،
تۇندە – ۇيقى.
اشىلىپ كۇندە ارانى، -
كوك ءيتتى قۋىپ، كۇللى ءيتتى
كوك ءبورى ۇلىپ بارادى!
كوزىندە جاسى تۇنىپتى،
كۇپتى بوپ شەرلى كۇي-كوڭىل.
يت-ءومىر ونى ۇلىتتى،
ءبىزدى دە قۇرتتى يت-ءومىر.
جۇرەگى ونىڭ ءور، تۇكتى!
قىزارىپ قىزىل كوزى ءىسىپ;
جەمەيدى يتشە جەمتىكتى،
ءوزىنىڭ قانىن –
ءوزى ءىشىپ!
كوگىنە كەگىن توككەلى،
تالاق قىپ يتتىك-قۇلقىندى، -
ۇلىعان سايىن كوك ءبورى
ۋىتتى نە ءبىر ۇل تۋدى.
كوك ءبورى – جاسىن وت-دەمى،
اشقاندا اۋزىن ساپىردى وت.
…كەلەدى قايتىپ كوك ءبورى –
باتىر بوپ!
كەيدە – اقىن بوپ!
ء بورىلى -
ۇلتتىق بايراعىم.
ءسۇيىنبايشا سايرادىم.
ۇلىعان سايىن بايراعىم،
مەنىڭ دە قوزار قايداعىم...
اينالايىن
باتپاسا ەگەر جانىما جەندەتتەردىڭ تىزەسى
جەر-كوكتەگى پاكتىكتى تۇسىنەر مە ەم، ار-ۇيات؟!
ءومىر دەگەن جۇمباقتى تۇسىنبەس ەك ءبىز وسى –
ءولىم دەگەن بولماسا،
اينالايىن، تابيعات!
الماستىرسام قاشاندا الماستىرام باتىل مەن
جاۋىنگەر مەن ديقاننىڭ مىلتىعى مەن كۇرەگىن.
سالعاستىرسام قاشاندا سالعاستىرام اقىن مەن--
ارامزانىڭ جۇرەگىن!
ومىردە دە، ولەڭدە كۇيىندىرىپ، ۇركىتىپ،
قايشىلىقتىڭ قىرعىنى توقتار ەمەس-- قان اعىپ.
دارىنسىزدىڭ ءبارىن دە كەتەر مە ەدىك ءپىر تۇتىپ
ەگەر دانتە بولماسا،
اينالايىن، دانالىق!
اتا-بابام تاريحتىڭ قۇدىعىنان سور ءىشتى.
اتار تاڭعا سەنگەن-ءدى شۋاعىنا جىلىنىپ.
كەتەر مە ەدىك شوشىنىپ پۋشكاسىنان ورىستىڭ،
ەگەر پۋشكين بولماسا،
اينالايىن، سۇلۋلىق!
كونتسلاگەرلەردە ءبىز ازاپ شەگىپ، قينالىپ،
ازاتتىقتىڭ قادىرىن قاپاستا قاپ -تۇسىندىك.
گيتلەردىڭ وزىنە كەتەر مە ەدىك يلانىپ –
ەگەر گەتە بولماسا،
اينالايىن، شىندىق!
پوەزيا
وكسيدى ءومىر وكىرىپ تاعى،
ارانىن اجال اشقاندا.
«ولدىك-اۋ!» - دەيمىز،-
وتىرىك ءبارى!
كەتەمىز ۇشىپ - اسپانعا!
سوڭىمىزدا قالادى ءبىزدىڭ
ومىرگە قامشى-- ورەندەر.
سوڭىمىزدا قالادى ءبىزدىڭ
ولىمگە قارسى ولەڭدەر!
كارلاگ
قاراكەسەك، قۋاندىق، قارجاستىڭ
تابىن-تابىن جىلقىسى جايلاعان جەر ەدى.
وڭباعاندار ورداسى قىلدى كارلاگتىڭ،
اباقتى كورمەگەن ارعىنعا وبال دا بولار دەمەدى!..
كاۋىردىڭ ساسىق اراعى
قىمىزدان ءتاتتى بال سىندى.
قۇلىندارىم – جاساۋراعان جانارى،--
قۇراۋلاسام، ەستىمەيدى داۋسىمدى!
ايازدان شەمەن-- وڭمەنى،
الايدا-دۇلەي قار بورار;
كوزىن اشىپ ەلدىڭ كورگەنى –
جانسىز بەن تۇرمە،
جاندارال!
وسى دەپ ەلدە اي ماڭدايلى ۇل،
كۇش بولسا كىمنىڭ قولىندا، –
جاندارال كورمەگەن جانداي ءبىر
قازەكەڭ – سونىڭ سوڭىندا.
ۋازىرگە لايىق وسى دەپ،
توپىراقتى ويلاپ، وبالدى، –
ء بىر شالدىڭ ۇلىن قوسىپ ەك،
قۇلقىننىڭ قۇلى بوپ الدى!
كىم تۋار ەندى بەلىمنەن؟
ادام جوق اۋزى دۋالى.
التىن ايدارلى ۇلدار تۋماسا ەلىڭنەن،
...قۇلدار تۋادى!
رەزەرۆاتسيا
كوزى كورىپ، ەستىمەيتىن قۇلاعى،
كىلەڭ تۇعىر،
جوق سايگۇلىك، پىراعى،
كوزدەرىندە كۇدىگى مەن سۇراعى –
مىنا جەردە نەندەي ۇلىس تۇرادى؟
كوزىن ارباپ كۇن كورىستىڭ زارى ءالى،
ايداھارداي اشىلادى ارانى.
قاتىندارى ەركەككە ۇقساپ قالايشا،
ەركەكتەرى قاتىن قۇساپ بارادى؟!
تىلىنەن - بال، ءزارىن شاشىپ - تىسىنەن،
كەزدەسسە ءبىر كەسىرلىلەۋ كىسىمەن، -
قورعالايدى قوردان تۋعان بالاداي،
جورعالايدى اياعىنىڭ ۇشىمەن...
«پاتشاعا -قۇل، قۇلعا – پاتشا» -
ۇرانى،
تۇگى شىققان ءتۇسى سۋىق، سۇر -ءارى.
قالماقتاردىڭ حونتايشىسى سەكىلدى
اتقا مىنسە ادىراڭداپ تۇرادى!
كۇندە بەل مەن ءوردىڭ شىعىپ توزاڭى،
قۇلاگەردەن قۇلاماستەك وزادى
اكىم كورسە قۇراق ءۇشىپ جۇگىرىپ،
اقىن كورسە الباستىسى قوزادى!
كىلەڭ — تۇعىر،
جوق سايگۇلىك، پىراعى.
ابايى جوق.
اللاسى جوق،
قۇرانى.
كوزى كورىپ، ەستىمەيتىن قۇلاعى،
مىنا جەردە نەندەي ۇلىس تۇرادى؟!
حح-شى عاسىرمەن حوشتاسۋ
جۇرەگىمنىڭ، نەمەنە، اھ ۇرعانى،
نەندەي داۋىل كەۋدەمنەن لاپىلدادى؟
XX-شى عاسىر دا كەتكەلى تۇر –
قىرىق جاستان اسپايتىن اقىندارى...
جۇرەگىمنىڭ، نەمەنە، اھ ۇرعانى؟
قوش، عاسىرىم!
مۋزامەن تەبىرەنىپ،
مۇقاعالي بوپ ءسۇيدىڭ - ەمىرەنىپ.
تەرەڭىڭە كۇمپ ەتىپ ءتۇستى-داعى،
جۇمەكەن دە تۇنشىقتى –
سەنى كورىپ!
ءبىر جاسادىڭ -- مۋزامەن تەبىرەنىپ.
كەڭشىلىكتىڭ كىم الدى شىبىن جانىن،
قايتسەم ساناپ تاۋىسام قىرىلعانىن؟!
...تەمىر عاسىر بالقىتقان تەمىرحاندار،
جاناتتارىم، --توگىلگەن بۇرىمدارىڭ،
سەندەر امان بولىڭدار، قۇلىندارىم!
سەندەر امان بولىڭدار،
دۇشپانىڭ - كىل،--
سالەريدەي ايار عوي،
قۇشقانى – تۇل;
...اقىنداردى جالماعان جالماۋىزداي،
مىناۋ عاسىر تۇعىردان ۇشقالى تۇر...
الماتى. كوممۋنيستەر پروسپەكتىسى-105
- 1-
بەسىكتەن ءبىز دە بەلىمىز شىقپاي باتىر ەك،
كەلەمىن مۇندا كەرەمەت ازاپ كەشىپ مەن;
الجەكە، مەنى، عافۋ ەت، ءبىزدى عافۋ ەت!
بىزدەر دە كىردىك سىزدەر كىرەتىن ەسىكتەن.
پاتشالار وسى – تۇسپەيتىن التىن تاقتان دا،
ۇلىستارىنىڭ ۇلان دا عايىر كولەمى.
تۇرعىندار شۋلاپ، وسەككە تاڭىپ جاتقاندا،
تۋعان ەل ونى جۇرەكتەرىنە بولەدى!
قارالى كوشتەي قارا بۇلت تورلاپ اسپانىن،
قاسقايىپ ءتۇردى قاتال تاڭىرگە قاراپ پاڭ:
ستالين –
ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستارىن
ادەبيەتتەگى ادەبي يتتەرگە تالاتقان...
كۇڭىرەنىپ تالاي كوز جاسىن ول دا كوردى ءۇزىپ،
قاسارىپ بىردە،
جاسارىپ،
ەلمەن تەل ءوستى.
ەشكىم دە ونى: «ايت!» - دەسە – قويشا ورگىزىپ،
«شايت!» - دەسە – قويشا جۋساتا العان ەمەس-ءتى...
كەلەمىن مەن دە ءبىر ويلار جاندى مازالاپ،
ەركەلەپ شىقتىم سول ۇيدەن-- ەڭسەم ءتۇسىپ كەپ.
حالىقتان عانا تۋادى ەكەن ازامات،
تۇرعىننان كىلەڭ پەندەلەر عانا كۇشىكتەپ...
بەسىكتەن ءبىز دە بەلىمىز شىقپاي اقىن ەك،
كەلەمىن مۇندا كەرەمەت ازاپ كەشىپ مەن:
الجەكە، مەنى عافۋ ەت، ءبىزدى عافۋ ەت!
بىزدەر دە كىردىك سىزدەر كىرەتىن ەسىكتەن...
كەتكەن جوق ءالى،
كەپكەن جوق ءالى سور تابى.
ەلىمنىڭ داۋسى شىڭعىرىپ، شىقپاي ءجۇر مەندە.
ءالى دە قورقام...
ەل-جۇرتىڭ ءالى قورقادى--
ادەبيەتتەگى ادەبي يتتەر ۇرگەندە...
«قوي!» - دەشى سوعان!
عارىشقا تۇرعان ۇشقالى،
ولجاستى كورسەك بوي دا ءوسىپ قالار، وي دا ءوسىپ;
ءجۇر مۇندا، مىنە، قازاقتىڭ قىزعىش قۇستارى--
الاشتىڭ اسقاق رۋحىمەنەن سويلەسىپ!
- 2-
مىنا جەردە ۇلى مۇحاڭ وتىرعان،
انا جەردە ۇلى عابەڭ وتىرعان...
مىنا جەردە ولجاس وتىر قاسقايىپ،
مەن دە كىردىم ايبارىنان جاسقانىپ.
ولگەن اكەم تىرىلگەندەي، ەمىرەنىپ،
الجەكەڭدى سۇيە بەردىم باس سالىپ.
قاسىمىمنىڭ كەلسەم قاسقا جولىمەن،
عافۋ اعام باتا بەردى، سونىمەن، --
مىنا جەردە جۇبان اعام وتىرعان،
كولبيندەردى كوزگە شۇقىپ قولىمەن.
ساف التىنداي كوكىرەگى سان اعام،
ء(بىزدى قويشى) ، ءيسى قازاق تاڭ وعان--
قادىر اعام وتىرعاندا وسىندا،
قازاق جىرى قايتا تۋعان انادان!
شەرحان اعام ماڭگۇرتتىكپەن بەلدەسكەن،
سونىڭ ءبارى نەگە بۇگىن كەلدى ەسكە؟
...اتوي سالعان الاشىمنىڭ رۋحى،
ول دا، انەكەي، كەتىپ باردى كەلمەسكە...
جاسىنى ويناپ كەيدە الماتى سەندەلسە –
شەرلەنگەنى...
ءجونى بار عوي - شەرلەنسە.
حوش بولىپ تۇر، رەنەسسانس زامانى،
قازاعىما قايتا اينالىپ كەلگەنشە!
ماعجانعا حات
ءزىلزالالى عاسىر ءوتتى سونىمەن.
وپ-وڭاي-اق جونەر دەپ ەم سونى مەن؟
سەن اڭساعان ازاتتىقتى الاشقا،
اللا ءوزى بەرە سالدى قولىمەن.
قۇل-قۇتاننان كىل بەكزاتىم قۇرالىپ،
اللا جازسا ەل بولارمىز ءبىر الىپ؟
سەن تۇرمەدەن تۇركى رۋحىن شىعارساڭ،
ء بىز دە ءمازبىز –
ىشەك-قارىندى شىعارىپ...
ەل دە-- تىنىش:
ازاتتىق دەپ قاقساماي،
باس – ءزىلماۋىر،
شاش – بۋرىل،
اق – ساماي.
يتاياقتان سارى سۋ ىشكەن مىنا جۇرت، –
حرۋستالدان شاراپ ىشكەن پاتشاداي!
كەر زامانىم كەتتى الىپ زىقىمدى.
بۇ زاماننىڭ دەرەگى جوق سىقىلدى،
بۇدان باسقا بەرەرى جوق سىقىلدى.
پۋشكين – كەتتى...
كەلمەستەي بوپ كەتتى مە ول؟!
ابايدىڭ دا كەرەگى جوق سىقىلدى...
عالامداعى ەل مە ەكەنبىز ەڭ ۇلى،
ەسەرى دە دە باسقا جۇرتپەن تەڭ، ءىرى؟
كورىم بولدى قۇتىلعانىم كولبيننەن،
ەلدە قالعان ەلتايعا جەر كەڭىدى!
.
مۋزا – مۇڭدى .
ءزىل باسادى دەنەمدى.
ماعجان، مارقۇم، كەشىرە گور سەن ەندى:
اللا قايتا قازاق قىلىپ جاراتسا،
دۇنيەگە كەلمەس ەدىم مەن ەندى!
الاي-تۇلەي، الاساپران القىمعا اپ،
كوڭىل كۇپتى،--
كوشكەن جۇرتتان حالقىڭ عاپ.
ازاتتىقتى اللا بەردى الاشقا.
(وعان ،بىراق، كەرەك ەكەن التىن تاق؟!)
رۋح قايدا؟!
تاس جۇرەك پەن مەس -دەنە، –
كورەتىنىڭ بوزالا تاڭ، كەشتە دە.
تۇران كەرەك.
قۇران كەرەك قازاققا.
اباي كەرەك !
ودان باسقا –
ەشتەڭە!!!
جۇرەگىڭدە – كوك ءبورى.
ۇليدى كەپ تاڭىرىنە كوكتەگى.
قايران، جۇرتىڭ قازاعىڭا، ويتكەنى،
مەن تۇگىلى، سەنىڭ ءسوزىڭ وتپەدى.
كوككە قاراپ ءالى ۇلىپ تۇر كوك ءبورى.
اقىن مەن توبىر
( پۋشكيننىڭ اۋەنىمەن. ءححى ع.)
انتيپوەزيا دەيتىن ءبىر جەكسۇرىن بار مىنا جارىق دۇنيەدە. ادامزاتتىڭ العاشقى اقىنى گومەرمەن ىلەسە تۋعان. اتامزاماننان تايراڭداپ كەلەدى. تاريحققا قاراپ وتىرساڭىز، وسى وڭباعاننىڭ ەڭ تەجەۋسىز، بەتىمەن كەتىپ،سايران سالعان كەزەڭى سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسى ەكەن. تەكسىز قۇل ، بەتسىز كۇڭمەن قوسا قۇتىرعان پالە! لەنين شالا ساۋاتتى، دارىنسىز دەميان بەدنىيدى مەملەكەتتىڭ باس اقىنى دەپ جاريالايدى. ءوزى تۇرعان كرەملدەن پاتەر بەرەدى.بۇل كەزدە الەكساندر بلوك تا، وسيپ ماندەلشتام، اننا احماتوۆا دا ءتىرى. بلوك اشتان ولەدى.ماندەلشتام ايدالىپ كەتەدى. احماتوۆا ءولى- ولگەنشە ءۇيسىز-كۇيسىز وتەدى.
ال ،ودان كەيىنگى « اقىن ءولتىرۋ ويىنىن» جۇماتاي جاقىپباەۆ بىلايشا سۋرەتتەيدى: « ەر بىلەكسىز بايعۇستى، زەڭبىرەكسىز بايعۇستى، قۋ اراق تويدا، مۇندا دا، قۋالاپ ويعا، قارعا دا، وينايدى زامان سويىلى – اقىن ءولتىرۋ ويىنى! زاڭىن دا سالىپ سوڭىنا، جارىن دا سالىپ سوڭىنا، قويمايدى جانىن، ۇندەمە، وينايدى كۇندىز، تۇندە دە. قامشى باس، زامان سويىلى--اقىن ءولتىرۋ ويىنى! كورىنە داۋسىن جەتكىزبەي، ەلىنە داۋسىن جەتكىزبەي، اۋزى مەن مۇرنىن تىعىنداپ، سىرتىنان سۇمدار سىبىرلاپ; وينايدى كەلىپ توي ۇلى،-- اقىن ءولتىرۋ ويىنى! جاس بالا دەمەي قاربىتىپ، باسپانا بەرمەي قاڭعىتىپ، تويلاسىن سوڭعى جەڭىسىن، سولاردىڭ جەرى كەڭىسىن; ولتىرمەي قۇداي جونىمەن، ويناپ ءجۇر ەندى مەنىمەن... »
موتسارت پەن سالەريدىڭ ايقاسى –بۇل!
وسىنداعى ءبىر عىلىم دوكتورى ولەڭ تەحنيكاسىن دا مەڭگەرمەگەن ءبىر ءدالدۇرىشتى قازاقتىڭ «جاڭا مۇقاعاليى» دەپ جار سالىپ ءجۇر ... تاعى ءبىر عىلىم دوكتورى قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭى وتىرعان ءبىر شارشى توپتا «بۇگىنگى قازاق پوەزياسى ابايدان دا اسىپ كەتتى، وزىپ كەتتى!»- دەپ سوقتى..
مەن-ۇلىعان كوك ءبورىسى دالانىڭ.
ۇلىماۋعا امالىم جوق، امالىم:
كۇپتى —.
سايران سالعان، قايران،كوڭىلىم!
ءبىتتى...
ويران -- زامانىم!
اقىنداردىڭ سورى -- قالىڭ، باعى -- از دا،
قارا تاعدىرىم –
قاسىرەتتى قاعازدا.
ءىش تارتپاسىن كوردىم ساپپاس توبىردىڭ،
ساپپاستىعىن سەزىپ قويعان سابازعا.
كوردىك بىزدەر نە ءبىر قارا بەتتەردى.
كەۋدەمىزدى كەرەمەت ءبىر كەك كەردى.
زامانداستىڭ ءبارى ءيىلدى زامانعا.
ءبىز تىك تۇردىق.
ء(بىزدى ول، سونسوڭ، جەك كوردى!)
سودان كەيىن سوتتالعانبىز سان رەت.
سوتتالا ساپ،
اقتالعانبىز سان رەت.
اقتالا ساپ،
تاعى دا ءبىر سۇممەنەن،
سۇمىرايعا تاپ بولعانبىز سان رەت.
ەندى اقىندار جەكپە-جەككە قاتىسىپ،
مەرت بولمايدى اتىسىپ!
سوتتالمايدى سورى قايناپ بوستان-بوس،
اقتالمايدى قارا بەت بوپ،
شاتىسىپ...
كوزگە ەشكىمدى ىلمەي،
قىرت —
جەردىڭ بەتىن جاۋلاپ العان پىلدەي قۇرت، --
اقىنداردى ۇستايدى ەندى وزىندەي--
ولىمتىكپەن -- بىردەي عىپ!!!
مەن--
ۇلىعان كوك ءبورىسى دالانىڭ.
ۇلىماۋعا امالىم جوق، امالىم.
قۇلدار ءسۇيدى --
قۇل يەلەنۋ زامانىن!
سۇمدار ءسۇيدى --
سۇم يەلەنۋ زامانىن!
قايتەم ەندى قۇلعا كەتكەن ەسەمدى،
قايتەم ەندى سۇمعا كەتكەن ەسەمدى؟!
ءبىتتى مەنىڭ زامانىم!
حوش، ەندى...
قىزىلاراي-قارقارالى-قاراعاندى-اقمولا--دۋبوۆكا-دولينكا-قاراباس-سۇلۋ ءمادينا-شەرۋباي-نۇرا-اقوي-باتىق-بيدايىق- جاڭاارقا- قاراعاندى.
1987—2014 ج ج.
سەرىك قيراباەۆ
ءسۇيۋ مەن جەك كورۋشىلىك سەزىمى
ابايدىڭ ءبىر جۇمباعى بار ەدى:
اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر،
باياعىدان سوعىسىپ كەلە جاتىر.
كەزەك-كەزەك جىعىسىپ، جاتىپ-تۇرىپ،
كىم جىعارى بەلگىسىز تۇبىندە اقىر.
جۇمباقتىڭ شەشىمىن دە اقىننىڭ ءوزى بەرگەن.
مۇنى تاپسام ويلانىپ، اقىن دەڭىز.
تابا الماسام، اقىلدى بولار نەمىز؟
قىس پەنەن جاز، كۇن مەن ءتۇن، تاق پەنەن جۇپ،
جاقسىلىق پەن جاماندىق – بولدى سەگىز.
اباي تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ الماسۋى («كەزەك-كەزەك جىعىسىپ») نەگىزىندە ءومىردىڭ ءبىر قالىپتا تۇرمايتىنىن (ديالەكتيكالىق دامۋىنىڭ سىرىن) ايتا وتىرىپ، ونى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى ارقىلى كورىنەتىن قايشىلىقتارعا (جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تالاسىنا) اپارىپ تىرەيدى. بۇل – ءومىردىڭ زاڭدى دامۋ جولى جايلى پايىمداۋ ەكەنىن تۇسىنەسىڭ.
ادام قولىمەن جاسالاتىن جاقسىلىق پەن جاماندىق (ادالدىق پەن قاراۋلىق، ماحاببات پەن زۇلىمدىق، دانىشپاندىق پەن ونى كورەالماۋشىلىق، قىزعانىشتان تۋاتىن قارا نيەتتى وي – ءبارى وسى ۇعىمدارعا كىرەدى) – ادەبيەتتىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبى. الەم ادەبيەتى تاريحىندا دانىشپاندار مەن جاعىمدى كەيىپكەرلەردىڭ قانشاما بەينەلەرى جاسالسا، سوعان قارسى تۇرعان زالىمدار توبى تاعى بار. ولاردى ۇلى پۋشكين موتسارت پەن سالەري ارقىلى ناقتىلى ادەبي بەينەگە اينالدىردى.
موتسارتتار مەن سالەريلەر – ءبىر تۋىپ قانا وتەتىن وتكىنشى بەينەلەر ەمەس. ادامزات باستان كەشكەن ءومىردىڭ ءار كەزەڭىنىڭ وزىندىك موتسارتى مەن سالەريلەرى بولعان. جاۋىزدىق ۇنەمى بىردەن اشىلا بەرمەيدى، ونىڭ جارق ەتەر ءبىر تۇسى، اشىق قيمىلدايتىن كەزەڭدەرى بولادى. سونداي جاعدايدى سالەريلەر تەز بايقاپ، اسىعىس، ويىنداعىسىن ىسكە اسىرادى. وتكەن عاسىرداعى توڭكەرىستەر مەن «1937 جىل»، «1951 جىل» سياقتى ناۋقاندى جىلدار زۇلىمدىقتى ساحناعا وسىلاي شىعاردى، ولار باتىل قيمىلدارىمەن ءوزىنىڭ قارا پەيىلىن تانىتىپ قالۋعا تىرىستى. سول كەزدەردىڭ بارىندە دە جاڭا سالەريلەر تۋدى. ولار دانىشپاندار مەن ۇلى تالانتتاردى قۇرباندىققا شالىپ جىبەردى. جانە سالەريلەر سىرتتان كەلگەن جاۋ ەمەس، ۇلىلاردىڭ قاسىندا جۇرگەن، ونىڭ سىرى مەن قۇنىن جاقسى بىلەتىن دوستارى اراسىنان شىقتى. موتسارتتى پۋشكين دانىشپاندىعىنا قوسا قاراپايىم، اڭعال، تالانت ەتىپ سۋرەتتەپ، قاسىنداعى سالەريدى تالانتتى، بىراق قىزعانشاق، ءىشى تار، قاراپەيىل ەتىپ بەينەلەۋىنىڭ دە وزىندىك ماعىناسى بار. كەزەڭى كەلگەن كەزدە سالەريدىڭ ءوزى سىيلايتىن، بىراق قىزعانىشپەن، كورەالماۋشىلىقپەن قارايتىن موتسارتىن ولىمگە قيا سالاتىنى دا سوندىقتان. «دانىشپاندىق پەن تالانت ءبىر جەرگە سىيمايدى» – پۋشكيننىڭ جاسايتىن قورىتىندىسى – وسى.
ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ موتسارتتارى ادەبيەتتە كورىنگەنمەن، سالەريلەرى ءالى حالىققا تانىس ەمەس. سوتسياليستىك رەاليزم جاڭا زاماننىڭ جارقىن جاقتارىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتىپ ۇستاندى دا، حالقىمىز باستان كەشكەن اۋىرتپاشىلىق پەن قايعىلى تۇستاردى جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. تەك تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى عانا قازاق اۋىلىن كەڭەس جولىنا ءتۇسىرۋ تۇسىنداعى اشتىق پەن زورلىق، حالىقتى توزدىرىپ جىبەرگەن قايعىلى وقيعالار، «حالىق جاۋى» مەن «ۇلتشىلدىقتى» اشكەرەلەۋ ناۋقاندارى تۋرالى شەت پۇشپاقتاپ جازىلا باستادى. موتسارتتارىمىزعا جوقتاۋ، سالەريلەردى ايىپتاۋ جىرلارى ءالى تۋعان جوق.
وسى سالاداعى جاڭا ىزدەنىستەردىڭ ءبىرىن مەن سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ «موتسارت پەن سالەري (وسى زامانعى نۇسقا)» اتتى شىعارماسىنان («ەگەمەن قازاقستان». 16 شىلدە. 2014) كورگەندەيمىن. تالانتتى اقىن وي باتىلدىعىنا قوسا، بەينەلى سۋرەتتەرمەن زامان مەن ادام ءومىرى تۋرالى تانىمىن پاش ەتكەن. بۇرىننان وزىمە تانىس تاقىرىپتىڭ سىرىنا، قايعىلى وقيعالار لەگى مەن ارقيلى تاعدىرلار باستان كەشكەن ءومىر شىندىعىنا قايتا ءبىر كوز جىبەرىپ، ويلانىپ قالدىم. جاقسى جىر وقىعاندا، قاشان دا وسىلاي. توقتايسىڭ. ويلاناسىڭ. وعان پاراساتتى پوەزيا بيىگىنەن قارايسىڭ. سەرىك اقىننىڭ بولمىس- ءبىتىمى بولەك ولەڭ ۇلگىسىنە سۇيەنگەن، ويى دا باتىل، اشىق، بوياۋى دا ايشىقتى جىرىنا ءسۇيسىندىم. ونىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تەڭ ۇستاپ، جارقىن سۋرەت پەن قارا بوياۋدى ءوز شىندىعىنا ساي تالداپ، اشا بىلگەنىنە قۋاندىم.
شىعارما تاقىرىبى – بارشاعا ءمالىم ساكەن سەيفۋلليننىڭ تاعدىرى مەن سالەريلەردىڭ قولىمەن وعان جاسالعان قاستاندىق تاريحى. «1937 جىل» اتالعان قارا داۋىل قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ سيمۆولى بولعان جاۋىنگەر اقىندى – بايتەرەكتى قۇلاتىپ، ونىڭ ارتىن دا تازارتۋعا دەيىن ارسىزدىقپەن بارعانى بەلگىلى. اقىندىق الىمدىلىعى بۇرىننان دا وقىرمانىن باۋراپ جۇرگەن سەرىك اقىن بۇل جولى سول زاماننىڭ قايشىلىقتى شىندىعى جايلى ۇلكەن تولعانىسقا بارىپتى. ەڭ الدىمەن، ماعان ونىڭ زاماننىڭ جارقىن سۋرەتىن كۇن كوزىن جاپقانداي بۇركەمەلەپ، قاراڭعىلىق قۇشاعىنا كىرگىزگەن سالەريلەردىڭ جاڭا بەينەسىن اشۋعا ۇمتىلىسى ۇنادى.
«اۆتوردان» اتتى شىعارمانىڭ كىرىسپەسىندە اقىن تاقىرىبىمەن تانىستىرىپ، ساكەن جانە ونىمەن بىرگە زامان قۇرباندىعىنا شالىنعان ادامداردى ەسكە الادى. ولاردىڭ تۇبىنە جەتكەن سالەريلەر جايلى ءسوزدىڭ ءالى دە جابىق جاتقانىنا نازار اۋدارادى. ول «قاسىرەتتى حيكايا» اتتى تولعانىسپەن جالعاسادى. ءوز زامانىنىڭ باستى قاھارمانى بولا ءجۇرىپ، جاۋىزدىقتى ىسكە اسىرعان، قانشاما ۇلىلاردى قۇرباندىققا شالعان سالەريلەردىڭ ول جاڭا بەينەسىن تانيدى. ولەڭدى ساكەننىڭ جارى گۇلباھراممەن (گۇل-اپا) سىرلاسۋعا قۇرا وتىرىپ، سول زاماننىڭ ءبىرتالاي شىندىعىن ەسكە تۇسىرەدى. جاڭا زاماننىڭ سالەريلەرىن ول موتسارتتارمەن بىرگە جۇرگەن، ۇلىلارمەن بىرگە ءبىرتالاي لاۋازىم يەلەنگەن ادامدار اراسىنان ىزدەيدى. سولاردىڭ موتسارتتى ءولتىرىپ، ونىڭ ارتىن قالاي تويلاعانىن سۋرەتتەيدى.
ولەڭدى وقۋ ۇستىندە مەنىڭ ەسىمە كەزىندە كەدەي-باتىراقتاردىڭ ىشىنەن ولەڭ جازىپ شىعىپ، ساكەننىڭ قولداۋىنا يە بولعان (ساكەن كەدەيدىڭ ىشىنەن اقىن شىقتى دەپ قۋانعان، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ون جىلدىعىن تويلاتقان، ءوزى ماقالا جازعان), كەيىن ساكەن ۇستالعاندا، ونىڭ بالا-شاعاسىن شىعارىپ تاستاپ، باسا-كوكتەپ ۇيىنە كىرگەن، كىشكەنتاي اياننىڭ ءوزى قاتارلاس بالانى كورىپ، ويناعىسى كەلىپ تايانعاندا، ونى يتەرىپ جىبەرىپ، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسىمەن ويناما» دەپ، بالاسىن الىپ كەتكەن ءبىر ادام ءتۇستى. ول ەلۋىنشى جىلدارى دا بەلسەندىلىك كورسەتكەن. «حالىق جاۋلارى» اقتالىپ جاتقاندا، الماتىدان ءۇن-ءتۇن جوق كوشىپ، ەلىنە كەتىپ، سوندا ولگەن ەدى. ەلگە قارار بەتى بولماعان سوڭ سولاي ەتكەن بولار.
لاۋرەاتتار، لاۋازىمدار كىم ەدى؟
قاراتاس بوپ قاتىپ قالعان جۇرەگى.
و، نە دەگەن جيىركەنىشتى سۇرەڭى.
كوكتەي سولىپ جاتقان كەزدە گۇل ەلى،
كوكبازاردا شاراپ ءىشىپ جۇرەدى.
...ءولتىرىپ كەپ بالالارىن جامبىلدىڭ،
جانازاسىن قارالى ۇيدە تويلادى.
...وتانىنىڭ قانىن ءىشىپ العان سوڭ.
شاراپ ءىشىپ جاتىر مىنا پەندەلەر.
مۇندا ناقتى بەينەلەنگەن ادام جوق، بىراق ولاردىڭ ءىسى، ونىڭ ناتيجەسى تۋدىرعان زامان شىندىعى بار. اقىن جالپى شىندىقتان جالقى، ياعني ناقتى بەينە سومدايدى. ول – ىستەلىپ جاتقان زۇلىمدىقتىڭ يەسى. نەگىزگى تۇراعى – كوك بازار. ويلارىن ىسكە اسىرعاننان كەيىن سوندا بارىپ تويلايدى. ۇسقىندارى دا ۇنامسىز. ءومىردىڭ تولقىنى ايداپ جاعاعا شىعىپ قالعان سالىندىداي جيىركەنىشتى. سولاردىڭ قولىمەن جۇزەگە اسقان ءىستىڭ ناتيجەسى دە كوڭىل قوبالجىتادى. جاڭا كوكتەپ كەلە جاتقان گۇل-ەلى قايتا سولىپ جاتقانىن كورەسىڭ. اقىننىڭ «وتانىنىڭ قانىن ىشكەن» دەيتىن دە سەبەبى – وسى.
جالپى، كوپكە تانىس زۇلىمدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە الىنعان جاڭا زاماننىڭ سالەريىن سەرىك كۇللى الەمنىڭ جەندەتتەرىمەن سالىستىرا قارايدى.
ارانى – اشىق،
قان ىشسە دە تويمايدى!
قۋ قۇلقىنى ءبارىن قۇرتپاي قويمايدى.
كۇللى الەمنىڭ جەندەتتەرى وسىنداي –
كوكبازاردىڭ داڭعويىنشا ويلايدى.
وسى نەگىزدە اقىن قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى جۇرگىزگەن تاپ تارتىسى تاريحىنا جاڭا تۇسىنىكپەن قارايدى. بۇل – تاپ تارتىسى عانا ەمەس، بەلگىلى دارەجەدە حالىققا قارسى جاسالعان گەنوتسيد.
جوق، گۇل-انا!
ايتا ءتۇسشى، جان-انا!
تاريح دەگەن تاپ تارتىسى عانا ما؟
عاسىرلارعا بەريالار جان تارتىپ،
قاسىمدارى قالىپ قويعان دالادا!
...جاس كەزىندە ولەڭ جازعان نالالى،
ءستاليننىڭ ىزىنەن قان تامادى.
تاققا ءمىنىپ، كيدى-داعى جىردان ءتاج،
اقىنداردى
اباقتىعا
قامادى!
وسى ساياسات «كەۋدەسىنەن ۇشقان كەپتەر كوك كەزگەن» اقىنداردىڭ باستى-باستىلارىن ىرىكتەپ، قولدان ولتىرۋگە جەتكىزدى. «اقىن ەركەلەتۋدى سۇيەدى» دەگەن ماركس ءسوزى ىسكە اسپاي قالدى. «التى ارىس»، «بەس بايتەرەكتەر» ومىردەن وزدى. «قۇراندى ولەڭمەن جازعان» اقىندىق تا، «اۋليەنىڭ اۋليەسى» ءياسساۋيدىڭ «حيكمەتى» دە دالادا جىرتىلىپ، جەلگە ۇشىرىلدى.
وسىلاردىڭ ءبارى اقىن تولعاۋىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ، ادام تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەن ءداۋىردىڭ «قايراتكەرلەرىن» كوز الدىڭا اكەلەدى. «قۇلاگەرى» قۇلاپ، ماستەگىنە ءماز بولعان پەندەلەر» مەن «دانالارىن دارىنسىزعا تالاتاتىن قوعام» جايلى ويلانتادى. ء«تورت تاراپتان توبەلەسكە شاقىرىپ، توبەدەن قاراپ تۇرعان ماقۇلىق» ەلەسى جان تۇرشىكتىرەردەي.
زۇلىمدىقتىڭ تاعى ءبىر سۋرەتى «گۇلباھرام مەن ايان» دەگەن ولەڭدە ايقىن كورىنەدى. ساكەن ۇستالعاننان كەيىن «الجيرگە» (وتانىن ساتقاندار ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى) جەر اۋدارىلىپ بارا جاتقان گۇلباھرامنىڭ بالاسى ايان ءولىپ، كوكشەتاۋدا پوەزدان ءتۇسىرىلىپ كەتۋ وقيعاسى تۋرالى بۇل ولەڭ ومىردە بولعان جايدان الىنعان. پوەزد ۇستىندە ولگەن بالانى بىلدىرمەي وراپ، قولىنا ۇستاپ وتىرعانىن ۆاگون قىزمەتكەرلەرى بايقاپ قالىپ، باسشىلارىنا ايتىپ، ء«ولى بالامەن جۇرۋگە بولمايدى» دەپ پوەزدان ءتۇسىرىپ كەتەدى. گۇلباھرام ساكەندى بىلەتىن ءبىر قازاقتاردى تاۋىپ، بالاسىن جەرلەپ، اقمولاعا جونەلتىلەدى. ولەڭ ءولى بالانى قۇشاقتاپ كوشەدە كەلە جاتقان ايەل سۋرەتىنە قۇرىلعان. ول ءتىرى جان ەمەس، ءولى ارۋاق سياقتى. كوشە بويلاپ اياڭداپ كەتپەيدى، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، توقتاپ، الەمگە ءوزىن تانىتىپ كەلە جاتقانداي ەلەستەيدى. كەيدە ول «جانارى – تۇمان، كور سوقىر جانعا» ۇقسايدى. «مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ، ءبىر اتتاپ... ەكى... ءۇش اتتاپ» قۇلايتىنداي كورىنسە، ەندى بىردە كاگانوۆيچتىڭ تۇسىنە كىرەدى، ءوزىن تانىتۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ تۋعان جەرى گوريگە كىرىپ بارا جاتقانداي اسەر قالدىرادى. اقىن وسى ەكى تارماق ولەڭ جولى بەينەلەپ تۇرعان سۋرەتتى قايتالاۋ ارقىلى ايەلدىڭ قايعىلى كۇيىن انىق جەتكىزەدى.
ءوڭى ەمەس ونىڭ، كوز الدى كۇڭگىرت، ءتۇسى اپپاق،
قۇلار ما ەكەن ءبىر اتتاپ، ەكى... ءۇش اتتاپ.
ەلۋ جىل ءجۇردى وسى ايەل كەشىپ كوشەنى،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ.
زامانى قۇرىپ ۇساق پەندەمەن ۇساقتاپ،
قارادى تۇرىپ ءبىر اتتاپ بىزگە، ...ءۇش اتتاپ،
بارادى كىرىپ «تاريح» دەيتۇعىن كۇمبەزگە،
مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ.
ولەڭ وسىلاي تۇيىندەلەدى. وندا ازاماتتارىن الاستاپ، انالارىن زارلاتقان، بالالارىن ولتىرگەن قوعام تراگەدياسى ادەمى اشىلعان. گۇلباھرام مەن ايان سۋرەتى سول ءبىر كەزدەگى بۇكىل قازاق قوعامى قايعىسىن باتىلدىقپەن وتكىر بەينەلەيدى.
ادەبيەتتە ۇلى ادامداردى ءوزىنىڭ تانىمى تۇرعىسىنان سۋرەتتەۋ ءۇشىن مەنشىكتەپ سويلەۋ ورىن العان. «مەنىڭ پۋشكينىم»، «مەنىڭ ابايىم»، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» دەگەن ۇعىمدار وسىلاي تۋعان. ساكەندى دە ارقيلى تانۋ بار. سونىڭ ءبىرى بولىپ سەرىك تە «مەنىڭ ساكەنىم» دەيدى. وسى جانە «تار جول، تايعاق كەشۋ»، ء«تۇس»، ت.ب. ولەڭدەردە ساكەن ءومىرىنىڭ كەزەڭدى تۇستارىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، كۇرەس جولىنداعى سول ءبىر وتكەلدەردە حالقى ءسۇيىپ تانىعان ساكەننىڭ وبرازىن تولىقتىرادى. ولەڭدى وقي باستاساڭ، ساكەن بەينەسىن تانۋعا بۇرىنعى ايتىلعانداردى قايتالامايتىن كوپتەگەن جاڭا ءسوز ورامدارىن، تەڭەۋلەر مەن مەتافورالاردى، ۇعىم-تۇسىنىكتەردى بايقايمىز. «ساربازدارعا ىلەسىپ، جاڭا جولعا اتتانۋ، كۇرەستىڭ تالاي تەپەرىشىمەن تىرەسە ءبىلۋ»، «زىلزالامەن تۇسىڭدە دە كۇرەسەتىن ەدىڭ» دەگەن ويلار جاۋىنگەر اقىننىڭ تاباندى قايراتكەرلىگىن اشا تۇسەرى داۋسىز. ار-ۇيات ءۇشىن، الاش ءۇشىن كۇرەسىپ، ازاپ شەگۋدى ول ارمان تۇتادى. ونى سەرىك ساكەنگە كىنا ەتىپ تاقپايدى. «قانداي عانا كىناڭ بار ەدى، جولداس، ءا؟ قۇدايىڭ دا قۇل-قۇتاندى قولداسا. ەل-جۇرتىڭ دا ەڭسەلى بوپ تۇرعان سوڭ، تاكاپپارلاۋ جۇرەتىنىڭ بولماسا». ونىڭ لەنين مەن ابايدى ءپىر تۇتۋى – سۇيگەن ۇلتى تاعدىرىن جاڭا جولمەن بايلانىستىرا العانىنىڭ بەلگىسى. «دالا ۇلى ەدىڭ، كوڭىلىڭ دە دالاداي، تاپ جاۋىنا بولعانىڭمەن تاكاپپار، قايران اقىن بالاداي ەڭ، بالاداي». «تۇلا بويىڭ – ساف سۇلۋلىق، ەركەلىك، زۇلىمدىقتان جۇرەگىڭە دەرت ەنىپ: سۇمدى كورسەڭ – كۇكىرت تيگەن شي قۇساپ، لاپ ەتە قاپ... كەتۋشى ەدىڭ ورتەنىپ»، «كوركىڭە ەگەر كوزى تۇسسە جان ادام – ءيىسى ەركەكتى كورگەندەي بوپ جاڭادان، ادامزاتتىڭ سۇلۋى سەن ەكەنسىڭ – اندا-ساندا تۋاتۇعىن انادان»، «ايەلدەرگە سەندەي سەرى جولىقسىن، جولىقسىن دا لاززاتقا مولىقسىن. الەمدەگى ەركەك بىتكەن – ءبىر توبە، ساكەن اعا، سەن – ءبىر توبە بولىپسىڭ» – بۇلار ساكەندى تانۋداعى جاڭا ءسوز.
سەرىك وسى ازاماتتىق بيىكتىكتى ساكەننىڭ قايراتكەرلىك، اقىندىق بەينەسىمەن تولىقتىرا سۋرەتتەيدى. ونىڭ جاڭا ادەبيەتتىڭ باسىندا بولۋى جاعدايلارىن تۇسىنەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن لەنيندى ءپىر تۇتۋ، «قۇدايىڭ دا قۇل-قۇتاندى قولداسا» دەگەن تارماقتارداعى ويلاردى «سوۆەتستان كىرىپ كەتكەن جىرىڭا، قىران ەدىڭ قانات قاققان شىڭىنا»،«سۇڭقار قۇساپ قارايتىنىڭ قياعا، قارعالاردىڭ ءتيدى مە ەكەن جىنىنا؟». «اقپاتشانى تاقىتىنان ۇشىرىپ، قۇلدىق كۇيرەپ، كۇڭدىك كۇيرەپ، ءىشى ۇلىپ»، «ورگە قاراي كوش تۇزەدى ءور ەلىڭ» – دەگەن جولدار ناقتىلاي تۇسەدى. دۇنيەنى، جاڭارعان الەمدى قيالىمەن شارلاپ، تەرەڭ يىرىمدەرىن الدىڭا جايىپ سالعان ساكەن اقىننىڭ ءسوزىن قادىر تۇتادى.
سوڭعى تارماقتاردا ساكەننىڭ سول كەزدەگى بيىك تۇلعاسىن كورە الماي، وعان قىزعانىشپەن قاراۋشىلاردى تۇسپالداۋ بايقالادى. بۇل ويدى «بەردى مە ەكەن بەكەجانداي جاۋ تاۋىپ، قايدا بارساڭ – سوندا بارعان قىز جىبەك»، «تاپ جاۋىنا قاباعىڭدى سۋىتىپ، قاعىپ ءوتتىڭ كىسى كورمەي مۇنى تۇك، ۇلەستىردىڭ اققۋلارعا جىر-شاشۋ، قارقىلداعان قارعا بارىپ ۇمىتىپ»، «سەن جاھاننىڭ جاسىنى ەدىڭ جات ءۇشىن، ءبىر بولسا دا شىعىسىڭ مەن باتىسىڭ، عالامنىڭ بار قارعالارى جينالىپ، اڭداپ ءجۇرىپ تاپتى ما ەكەن قاپىسىن!» – دەگەن جولدار وسىنى مەڭزەيدى.
ءسويتىپ، سەرىك جىرى كوپ جىلداردان سوڭ ساكەن جايلى ورنىققان پىكىرلەردى بۇزىپ-جارىپ كىرۋگە ۇمتىلعان كوزقاراستارعا جاڭا باعا ۇسىنادى. «ساكەن اعا، ساردار اعا، قىرانىم!» – دەپ جوقتاۋ جىرىن جازادى. «تۇسىنبەيمىن – حالىقتىڭ ءوز بالاسى، قالاي عانا جاۋ بولادى حالىققا؟!»، – دەيدى. اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن ساكەننىڭ اسقاق رۋحىن كورەدى. ونىڭ بەينەسىنەن حالىقتىڭ ولمەس رۋحىن تانيدى. ساكەننىڭ سوڭعى ءومىرىن كورگەن ءتۇس دەپ تانيدى. ء«تۇس» ولەڭىندە جاۋىنگەر اقىننىڭ اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنداعى ءومىرىن ساكەن سوڭىنان قالماعان كولەڭكەنىڭ بەينەسىندە ۇعادى. «سوڭىڭنان سول شىراق ۇستاپ قالماي قويعان جانداردىڭ ءابجىلاننان اۋمايتىنىن اڭعاردىڭ»، – دەيدى. بەيىمبەتپەن، ىلياسپەن بىرگە جۇرگەن كۇندەرىن تۇمانداتىپ، ميليتسيا كيىمىن كيگەن اننەنكوۆ قايتىپ ورالادى. موتسارتتاردى ولتىرگەن سالەريلەر، قىرانداردى قۇلاتقان قارعالار، كۇن ساۋلەسىن جاپقان كولەڭكەلەر، پوەزيا مەن انتيپوەزيا – سەرىك ولەڭدەرىندە جارقىن شىندىقپەن قاتار ءجۇرىپ، ونىمەن استىرتىن كۇرەسكەن قاراڭعىلىقتىڭ بەينەسىندە ەلەستەيدى. اقىننىڭ وتكىر ءسوزى، ۋىتتى قالامى سولاردى اشكەرەلەۋگە، ونى وبرازدىق دارەجەگە كوتەرىپ، الەمگە جار سالۋعا ارنالادى. بۇل يدەيا بۇكىل توپتاما جىرلاردىڭ بارىنە ورتاق. اسىرەسە، «قىراندار مەن قارعالار» ولەڭىندە ايقىنىراق كورىنەدى.
ءبىر جاعى – ماي، ءبىر جاعى – ۋ ۇرتىنىڭ،
پەندەلەردىڭ بىلەدى الەم قۇلقىنىن.
جىلان ولار – ادامزاتتى ارباعان،
تۇبىنە دە جەتكەن سولار ۇلتىنىڭ.
ىزگىلىكتى ءىشىپ-جەگەن كوزدەرى
اباي ايتقان: «شوشقا تۋار سوزدەرى».
ءناسىل دە جوق،
ۇلت،
حالىق تا جوق وندا،
وزدەرى بار،
تەك وزدەرى،
وزدەرى!
جاۋىزدىققا ءتان ىشتارلىق، قاراۋلىق، ۇلتسىزدىق، پارىقسىزدىق، ۇندەمەي جورعالاپ، ادامزاتتى ارباعان جىلان، اباي ايتقان «شوشقا تۋار ءسوز» – ءبارى دە وسى جولدارعا سىيعان. ولاردىڭ ەگويزمى «وزدەرى بار، تەك وزدەرى، وزدەرى» دەگەن تارماقتا مولىنان اشىلىپ تۇر. ولار قۇدايعا دا، ماركسكە دە سەنبەيدى، «جاھان جىلاپ جاتسا دا، تاسباقاشا جان باعىپ، ءماز-مەيرام بوپ ءومىر سۇرەدى». وندا وشاق، وتان دەگەن بولمايدى. «مۇقتاردى دا مۇقاتقان»، ء«ساتىن تاۋىپ ساكەندى دە قۇرتقان»، «قاسىمدى دا قابىلداماي جىبەرگەن»، «مۇقاعاليدى ماسكۇنەم دەپ تانىعان» – سولار.
جازۋشىلار اراسىندا ءجۇر ولار،
ايتماتوۆ «بورانىندا» ءجۇر ولار.
توقسان جولدىڭ تورابىندا ءجۇر ولار!
وزدەرى – امان،
وزگەلەر – جوق –
كۋالار.
...دۇنيەنىڭ بەتىندەگى قارا داق،
سول سۇمداردىڭ سالىپ كەتكەن تاڭباسى.
وسى قاراۋ بەينەگە سەرىك ساكەنىن قارسى قويادى. ونىمەن قايتا ورالىپ، تۇلعاسىنىڭ بيىكتەگەن تۇسىندا تابىسادى.
قۇسا جۇتىپ، سۋىپ بوزعىلت ءتۇس-ءوڭى،
ولگەن جوقسىڭ زاتىڭ – سۇڭقار قۇس ەدى.
بار بولعانى شارشاپ، ۇيىقتاپ، ءتۇس كوردىڭ،
بىراق نەتكەن قورقىنىشتى ءتۇس ەدى.
ارايلانىپ اتتى، مىنە، نۇر تاڭىڭ،
تۇعىرىڭا قونشى، قىران-سۇڭقارىم!
ويان، اعا، ويان، كانە ۇيقىڭنان،
ەندى مۇنداي ءتۇس كورمەسىن ۇرپاعىڭ.
مۇنداعى ءجيى كەزدەسىپ وتىراتىن قايتالاۋلار اقىننىڭ وبرازدى اشۋ جولىنداعى ايلا-امالىنىڭ ءبىرى ەكەنىن، ولاردىڭ كوپ ماعىناعا يە بولىپ، ويدى تۇيۋگە، وقىرمان ساناسىنا اسەر ەتۋگە جۇمسالاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
قارعالار عانا ەمەس، سولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندەي كورىنگەن لاگەرلەر ءومىرى دە اقىن جانىن قينايدى، جابىرلەيدى. لاگەر تۇرعان جەر، ورتا تۇگەلدەي سول قياناتشىلاردىڭ ىرقىنا كوشىپ، جاس ۇرپاق ول جەردە جاۋىز بولىپ تاربيەلەنەدى. ء«ستاليننىڭ بالالارى»، «كارلاگ» ولەڭدەرى كوزىڭىزدى وسى شىندىققا جەتكىزەدى. العاشقى ولەڭنىڭ تۋىنا بەلگىلى ءبىر شىندىق وي سالعانعا ۇقسايدى. اقمولاداعى لاگەر جانىندا بۇرىن بالالار باقشاسى تۇرىپتى. وندا تۇتقىن ايەلدەردىڭ اكەسىز تاپقان بالالارى تاربيەلەنىپتى. باقشانىڭ ماڭدايشاسىندا «باقىتتى بالالىق شاعىمىز ءۇشىن ستالينگە راحمەت!» دەگەن ۇران ءىلۋلى تۇرىپتى. ولەڭ وسى دەرەك اسەرىمەن جازىلعان.
اقىن وسىلاردى ء«ستاليننىڭ بالالارى» دەپ اتايدى. سۇر كيتەلدى تاستاپ، ەۆروپاشا كيىنىپ، حالقىنا قامشى ۇيىرگەن جاس ۇرپاقتى وسى بالالار ىشىنەن كورەدى. ەسىل-دەرتى باق، دارەجە، كويلەكتەرى اق، جۇرەكتەرى قاپ-قارا ولار ءبىر كەزدە «ساكەننىڭ تۇبىنە جەتكەن، بەيىمبەتتى قاماعان، بەرگگولتستى ىشتەن تەۋىپ ساباعاندار» قاتارىنان تابىلادى. ولەڭ «اقىندارىن اباقتىعا ۇستاپ، الباستىسىن بەتىمەنەن جىبەرگەن» قوعام وسىلاي نەكەسىز بالا تۋعىزعانىن ايىپتايدى. «كارلاگ» ولەڭى دە وسى ويدان ءوربيدى. قاراعاندى لاگەرىنىڭ ورنى ءبىر كەزدە قاراكەسەك، قۋاندىق، قارجاستىڭ تابىن-تابىن جىلقىسى جايلاعان جەر ەكەن. ولەڭ وسى جەردە ءومىر وزگەرىپ كەتكەنىن ايانىشپەن سۋرەتتەگەن. قۇراۋلاعان داۋىستى ەستىمەيتىن قۇلىن، كاۋىردىڭ ساسىق اراعى قىمىزدان ءتاتتى كورىنگەن ۇرپاق وسى جەردە وسەدى. وسى ەلدە تۋعان ۇل دا قۇلعا اينالادى. ولاردىڭ «كوزىن اشىپ كورگەنى – جانسىز بەن تۇرمە، جاندارال» بولادى. ستاليندىك قۋعىن مەن رەجيم قازاقتىڭ جەرلەرىن بولشەكتەپ، لاگەر ورناتىپ، وندا جاۋىزدىقتى جۇرگىزىپ، جاستاردى جاڭاشا تاربيەلەپ جاتقانىن اقىن قينالا بەينەلەيدى. «كىم تۋار ەندى بەلىمنەن، ادام جوق اۋزى دۋالى. التىن ايدارلى ۇلدار تۋماسا ەلىڭنەن، قۇلدار تۋادى» دەيدى.
سەرىك اقىن قازاق تاعدىرىنا اياۋسىزدىق پەن زۇلىمدىق كورسەتكەن جات پيعىلداردىڭ ءبارىنىڭ ىزىنە تۇسەتىندەي. ءبىر مەزگىل ونىڭ كوزى جازۋشىلار وداعىنا «الماتى، كوممۋنيستىك پروسپەكت، 105» تۇسەدى. وسىندا ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستاردى ادەبيەتتىڭ يتتەرى تالاعانىن ەسكە الادى. سول ۇيگە «جانىن ءبىر ويلار مازالاپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەپ، ەركەلەپ شىعادى». «قازاقتىڭ قىزعىش قۇستارىن» كورىپ، «الاشتىڭ اسقاق رۋحىمەن سويلەسىپ» قايتادى. «عارىشقا ۇشقالى تۇرعان اقىندىق وي» ونىڭ ساناسىن ەسەيتىپ، بويى مەن ويىن ءوسىرىپ، ساباسىنا ءتۇسىرىپ قايتارادى.
الاشتىڭ ازاتتىعى، تۇركى رۋحىنىڭ بيىكتىگى – سەرىك اقىن ارمانىنىڭ ولشەمى. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءبارى وسىلاردىڭ بەرىكتىگى ءۇشىن كۇرەستى بەينەلەيدى. ساكەنىن دە وسى بيىكتەن كورۋگە تىرىسادى، سالەريلەردىڭ جاۋىزدىعىن دا وسى رۋحتى السىرەتۋگە باعىتتالعان ءىس-ارەكەتىنەن تانيدى. «ماعجانعا حات» ولەڭى وسى تۇرعىداعى اعا اقىنمەن تىلدەسۋى، سىرلاسۋى سياقتى. ول «تۇرمەدەن تۇركى رۋحىن شىعارعان» ماعجانىنا بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ازات ءومىرى تۋرالى سىر شەرتەدى. «كەر زاماننىڭ» كەتكەنىن باياندايدى. بۇگىنگى قازاق ءومىرىن «يتاياقتان سارى سۋ ىشكەن مىنا جۇرت، حرۋستالدان شاراپ ءىشىپ جاتقانداي» كورەدى.
رۋح قايدا؟
تاس جۇرەك پەن مەس دەنە –
كورەتىنىڭ بوزالا تاڭ كەشتە دە.
تۇران كەرەك،
قۇران كەرەك قازاققا.
اباي كەرەك!
ودان باسقا ەشتەڭە!
جۇرەگىندە – كوك ءبورى
ۇليدى كەپ تاڭىرىنە كوكتەگى.
قايران جۇرتىڭ قازاعىڭا، ويتكەنى
مەن تۇگىلى سەنىڭ ءسوزىڭ وتپەدى.
كوككە قاراپ ءالى ۇلىپ تۇر كوك ءبورى.
اقىننىڭ سوڭعى ءسوزى «اقىن مەن توبىر» دەپ اتالادى. مۇندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسىن توبىردىڭ «اقىن ءولتىرۋ ويىنىمەن» اياقتايدى. كەزىندە قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى جۇماتاي جاقىپباەۆ اقىندىق تاعدىردى ويىنشىققا اينالدىرعان قوعام جايلى ويىن وسىنداي ولەڭمەن بىلدىرگەن-ءدى.
ەر بىلەكسىز بايعۇستى،
زەڭبىرەكسىز بايعۇستى،
قۋ اراق تويدا، مۇندا دا،
قۋالاپ ويعا، قىرعا دا،
وينايدى زامان سويىلى –
اقىن ءولتىرۋ ويىنى.
زاڭىن دا سالىپ سوڭىنا،
جارىن دا سالىپ سوڭىنا.
قويمايدى جانىن، ۇندەمە،
وينايدى كۇندىز، تۇندە دە.
قامشى باس زامان سويىلى –
اقىن ءولتىرۋ ويىنى.
كورىنە داۋسىن جەتكىزبەي،
ەلىنە داۋسىن جەتكىزبەي،
اۋزى مەن مۇرنىن تىعىنداپ،
سىرتىنان سۇمدار سىبىرلاپ.
وينايدى كەلىپ توي ۇلى –
اقىن ءولتىرۋ ويىنى.
جاس بالا دەمەي قاربىتىپ،
باسپانا بەرمەي قاڭعىتىپ.
تويلاسىن سوڭعى جەڭىسىن،
سولاردىڭ جەرى كەڭىسىن.
ولتىرمەي قۇداي جونىمەن،
ويناپ ءجۇر ەندى مەنىمەن.
ۇلى تالانتتاردى باعالاي، قولداي بىلمەگەن قوعامداردا ءار ءتۇرلى جولدارمەن «اقىن ءولتىرۋ ويىنىن» ويناعان زاماندار مەن داۋىرلەر تۋرالى ويىن سەرىك جۇماتاي اعاسىمەن قوسىلىپ وسىلاي تۇيەدى. مەملەكەتتەر مەن رەجيمدەر دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس. ءومىر قايتالانىپ جاتادى. دالانىڭ كوك ءبورىسىنىڭ «ۇلىماۋعا امالىم جوق» دەپ دەيتىنى دە وسىدان. سەرىك ويىنشا، ەندىگى اقىندار جەكپە-جەكتە مەرت بولمايدى، جالامەن سوتتالىپ اتىلمايدى، «اقىنداردى ۇستايدى ەندى وزىندەي – ولىمتىكپەن بىردەي عىپ» دەيدى. «سۇم يەلەنۋ زامانىنان» ساقتاندىرادى. ەلدى جارقىن كۇنگە جەتكىزۋ – اسىلدى ارداقتاي بىلۋدەن تۋادى.
سەرىك تۋىندىسى وسىنداي جارقىن ويلارمەن اياقتالادى. ول – قازاق ولەڭىنىڭ باتىل ويلار مەن شىندىقتىڭ سىرىنا تولى جاڭا تابىسى. اقىن تاقىرىبىن تولىق يگەرگەن. وي مەن سەزىم ۇشتاسىپ، ءبارىن دە كوز الدىڭنان وتكىزەدى. كورەسىڭ، سەنەسىڭ. اقىنعا دا سەنىمىڭ ارتادى. ولەڭدەرىندە بەينەلەۋ قۇرالدارى دا، استارلى وي دا مول. ساكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ونى تانۋعا ۇمتىلىس اقىن سەزىمىمەن نۇرلاندىرىپ جانىڭا جايلىلىق دارىتادى. مولدىرەپ تۇرعان تازا ليريكا، پۋبليتسيستيكالىق قۋات تا جەتكىلىكتى. ەڭ باستىسى – وندا سەرىك سۇيگەن موتسارت تا، ول جەك كورگەن سالەري دە بار. سۇيگەنىن دە، جەككورىنىشتى سەزىمىن دە اقىن توگە بىلگەن...
Abai.kz
