جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

ءومiردiڭ ءوزiن قالاي تانىپ بiلۋگە بولادى؟

تەك جازۋ ارقىلى ەمەس، iس جۇزiندە سىناپ

كورۋiڭ كەرەك. ءوزiڭنiڭ پارىزىڭدى وتەۋگە

تىرىسساڭ عانا ءوزiڭدi ءوزiڭ تانيسىڭ. ال سول

پارىزىڭنىڭ ءمانiسi نە؟ ول – ۋاقىت تالابى.

                                                                                                     گەتە.

بiزدiڭ ماقساتىمىز – مال تابۋ، شەن تابۋ ەمەس، ناداندىق نەشە باتپان بولىپ، ۇستiنە ارتىلىپ زiلدەي قىلىپ جاتقان اۋىر حالقىمىزدى ورگە سۇيرەۋدiڭ ءادiسiن، ءتاسiلiن تابۋعا تىرىسۋ ەكەنiن ۇمىتۋعا ءجون بە؟ قاشان دا بولسا ادال ماحاببات اقتىققا جاستاي شولدەسە، جاستاي ساعىنىپ تالپىنسا – ۇلتىن سۇيۋگە، ادامشىلىققا جەتپەكشi ەمەس پە؟

مۇحتار اۋەزوۆ.

“وقۋداعى قۇربىلارىنا”.

جايلاۋ قىزىعى تارقاپ، ءشوپ باسى سارعايعاندا مۇحتار قالاعا قايتىپ ورالدى. بۇل جولى تەك شاكiرتتiك تiلەك قانا شاhارعا جەتەلەگەن جوق، ەل پارىزىن سەزiنiپ، سونىڭ قاجەتiنە جاراپ، دەرتiنە شيپا بولسام دەگەن بەرiك سەزiممەن اتتاندى. ونىڭ ومiرiندەگi ەڭ كۇردەلi دە قيىن ءارi اسەر-قۇبىلىسى مول جىلداردىڭ سىباعاسى كۇتiپ تۇردى. مۇنىڭ شەت جاعاسىن جيىرما جاسار جiگiت iشتەي ءتۇسiندi دە.

سول تۇستاعى ساياسي اعىمداردان، قازاق وقىعاندارىنىڭ دەنi بەلسەنە ارالاسقان وقيعالاردان مۇحتاردى تىس قالدى دەۋ – ابەستiك. الپارىسقا، اداسۋعا ادiلدiككە ۇمتىلعان جانتالاسقا تولى وسىناۋ ءۇش جىلدىڭ iشiندە قازاق حالقى ءۇش ءتۇرلi قوعامدىق فورماتسيانى كەشiپ ۇلگەردi. تاريحتىڭ دامۋىنىڭ جىلدام قارقىن العاندىعى سونداي، كوپشiلiك قاۋىم ەسكi مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى وزگەرiستەردi تولىق ءتۇسiنiپ ۇلگەرمەدi. پاتشانىڭ قۇلاعانىنا قۋانىپ، ونىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ شەڭگەلiنەن ماڭگi قۇتىلىپ، ەندi وزگە اكiمنiڭ قۇراعىنا iلiنبەۋدi ۇلتتىڭ دەربەستiگiن كوزدەدi. سول جولدا سانداعان ساپىرىلىستار، ناقتى جاعدايدى، تاريح اعىنىن تۇسiنiسپەۋشiلiكتەر كەزدەستi. فەودالدىق، ءارi كاپيتاليستiك قوعامنىڭ سارقىنى سانادا شايقالىپ، ۇلت بوستاندىعىنا ۇمتىلدى. كەيبiرەۋلەر سانالى تۇردە، كەيبiرەۋلەرi قوساق اراسىندا وسى جولدى ۇستاندى. سولاردىڭ قاتارىندا مۇحتار دا بولدى.

بۇل-مۇحتاردىڭ جەكە ءوزiن، نە جالعىز قازاق قاۋىمىن، نە يسi رەسەي جۇرتىن ەمەس، بۇكiل دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرگەن 1917-1921 جىلداردىڭ اراسىنداعى الاساپىران ءداۋiر ەدi. قانداي دا بولماسىن “قيلى زاماندى”، “اقتابان شۇبىرىندىنى” باسىنان كەشسە دە قازاق حالقى قوعامدىق دامۋ بارىسىندا حح عاسىردىڭ باس كەزiندەگiدەي تىعىرىققا تiرەلiپ، توقىراۋعا ۇرىنعان جوقتىن. ول توقىراۋدىڭ ءۇش ءتۇرلi سەبەبi بولدى: ەل ساناتىنا ەنiپ، تاريح كوشiنە iلiككەننەن بەرگi ءداۋiردiڭ بارلىعىندا دا فەوداليزمنiڭ شاپانىن شەشپەي كەلدi. كوشپەلi تiرشiلiك – ءومiر ءسۇرۋدiڭ العى شارتى، باستى تۇتقاسى بولدى. رەسەيگە قوسىلعان سوڭ بيلiكتiڭ تiزگiنi سۋسىپ شىعا بەردi دە، بۇرىنعى بەكتiڭ، بيدiڭ زامانى سانادان ىسىرىلدى. بiراق تا ءومiر ءسۇرۋدiڭ وزگە مۇمكiندiگiن بiلمەيتiن قالىڭ قاۋىم داعدارىسقا ۇشىرادى. ەكiنشi: كاپيتاليستiك وتارلاۋ ساياساتىنا نەگiزدەلگەن پاتشا اكiمشiلiگiنiڭ بيلەپ-توستەۋi جەرگiلiكتi حالىقتىڭ مۇددەسiن كوزدەمەگەندiكتەن دە، وعان قارسى زاڭدى نارازىلىقتار تۋدى. قازاق حالقىنىڭ بiر اياعى فەوداليزمدە، بiر اياعى بۋرجۋازيالىق قوعامدا تۇردى. 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى مونارحيالىق قاتىگەز قوعامدى قۇلاتتى. قىر ەلi بۇل توڭكەرiستiڭ دە ءمانiن تولىق تۇسiنبەدi. ءارi كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا قۇرىلىمى بۇلدىر ەلەس سياقتى كورiندi. ال تاپتىق كۇرەس، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى يدەياسى قىر قازاعىنا مۇلدەم بيماعلۇم بولاتىن.

مۇحتاردىڭ ءومiرتانىمىن، كوزقاراسىن، ازاماتتىق پiكiرiنiڭ قالىپتاسۋ جولىن تەرەڭ ءتۇسiنۋ ءۇشiن سول تۇستاعى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جاعدايىنان دا ماعلۇمدار بولۋى كەرەك. ونسىز ۇلى جازۋشىنىڭ تۇلعاسى تولىق اشىلمايدى. جانە سول ءۇش جىلداعى قىزمەتi مەن شىعارماشىلىق ەڭبەگi ونىڭ كەيiنگi ومiرiنە كوپتەگەن كولەڭكە ءتۇسiرiپ، ورىندى-ورىنسىز سىنعا ۇشىرادى. جاپا شەككەن تۇستارى دا كەزدەستi. سوندىقتان دا ءسال عانا ساياسي ومiرگە وي كوزiن سالايىق. سونىمەن...

ۇلت باسىنا الاساپىران شاق تۋدى. كوكiرەگiنiڭ وتى بار، كوزi اشىق ازاماتتار توڭكەرiس تولقىنىنان قالىس قالۋدى ار سانادى. مۇقىم ساقارا وڭiرiندە ۇلكەن ساياسي-قوعامدىق پiكiر الىسۋلار ءجۇردi. مۇنداي الەۋمەتتiك بەلسەندiلiك قازاق تاريحىندا بۇرىندى-سوڭدى بولعان ەمەس. ءار ءتۇرلi باعاتتاعى گازەت-جۋرنالدار قاپتان كەتتi. مىسالى، “ايقاپ” جۋرنالى وتىرىقشىلىقتى ناسيحاتتادى. “قازاق” گازەتi كوشپەندi ءومiردi قالادى. سونىمەن قاتار، ايەل تەڭدiگi, قالىڭ مال، رۋ تارتىسى، وقۋ-مادەنيەت ماسەلەسi, اكiمشiلiكتiڭ باسقارۋ فورماسى قاقىندا تالاستار قىزۋ جۇرگiزiلدi. بۇل ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسقاندىعىنىڭ ايعاعى ەدi. 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ تولقىنى قازاقستاندى دا شارپىدى. ساياسي جاسىرىن پارتيالار ۇيىمداستىرىلدى. ۇلت ينتەلليگەنتسيالارىنىڭ اراسىنان ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيالىق (كادەت) پارتياسىنىڭ توبىن قۇرۋشىلار شىقتى. بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنا لەنا قىرعىنىنا قاتىسقان ۋگار جانiبەكوۆ سياقتى جۇمىسشىلار مۇشە بوپ كiردi. الايدا قازاقستاندا كادەتتەردiڭ سانى كوپ ەدi ءارi ولار ۇلت ءۇشiن جانىپ-كۇيگەن حالىقتىڭ سەنiمiنە ەنگەن زيالى قاۋىم ەدi. دۋما ارقىلى قولداۋ دا تاپتى. مۇنىڭ ءوزi ولاردى قازاقتىڭ مۇنىن مۇنداپ، جوعىن جوقتاۋعا مۇمكiندiك بەردi. كادەتتەردiڭ وكiلi 1916 جىلعى ۇلت-زاتتىق كوتەرiلiسiنە قاتىسۋشىلاردى جازىقسىز جازالاپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان جازالاۋ شارالارىنىڭ كەسiرiن تەكسەرۋگە كەلگەن كەرەنسكيگە تۇركىستان ايماعىن ارالاتىپ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋداردى. 1916 جىلى كوتەرiلiستi مىلتىقتىڭ كۇشiمەن، شتىكتىڭ ۇشىمەن باسقان نيكولاي پاتشانىڭ تاقتان ءتۇسۋi قىر ەلiن قاتتى قۋانتتى. سوندىقتان دا، 1917 جىلى كەرەنسكي ۋاقىتشا وكiمەتتiڭ باسىنا كەلگەندە قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمدەرi ەرەكشە بەلسەندiلiك كورسەتiپ، جاعدايدى پايدالانىپ، 1917 جىلى 21-26 (قازiرشە 3-8 تامىزدىڭ اراسى) شiلدەدە ورىنبور قالاسىنا بۇكiل قازاقتىق قۇرىلتاي شاقىردى. سول قۇرىلتايدا ۇلتتىق «الاش» پارتياسى قۇرىلدى. ونىڭ ۇيتقىسى 1912 جىلدان شىعا باستاعان “قازاق” گازەتi بولدى.

ۋاقىتشا اكiمشiلiك اتاۋلىنىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلعان حالىق ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭiلدەپ قالدى. ۋاقىتشا وكiمەتتiڭ بيلiگi قالادان اسپادى. دەربەس وبلىستىڭ قازاق كوميتەتتەرi سايلانىپ، جۇمىس جوسپارلارىن بەكiتتi. حالىق سوتتارى قۇرىلىپ، جەسiر داۋى، جەر داۋىن شەشتi. ۇلت ينتەلليگەنتسيالارى بايلاردان، كوپەستەردەن، جالپى شاڭىراق باسىنان قارجى جيناپ، گازەت-جۋرنال شىعاردى. كەرەنسكي وكiمەتiنiڭ قىر قازاعىنا ىقپالى بولمادى. حالىقتىڭ مونارحياعا قارسى كوزقاراسىن پايدالانىپ، قازاق ەلiنiڭ رەسەيدەن ءبولiنiپ، اۆتونوميالى تۇردە دامۋىن كوكسەگەن ۇلتتىق-تۇڭعىش ساياسي پارتيا “الاشتى” قۇردى. ءار ۋەزدەگi بەلگiلi ادامدار قۇرىلتايعا شاقىرىلدى. سونىڭ iشiندە اباي اۋىلىنان شاكەرiم قۇدايبەردىۇلى، تۇراعۇل ابايۇلى، حالەل عابباسۇلى بار. بۇل ءۇش كiسi دە مۇحتاردىڭ جاقىن ارالاسقان جاندارى. سوندىقتان دا سەمەيگە كەلگەندە جالپى ساياسي ورتاداعى جاعدايلارعا قانىق ەدi. ەل ومiرiندەگi ەلەۋلi ماسەلەلەرi شەشiلiپ جاتتى. جاس جiگiت شاhارعا سونداي قۇدiكتi, كۇپتi, تولقۋى كۇشتi كوڭiل-كۇيمەن اتتاندى.

تاريحتىڭ اعىمىن تالداۋ، تورەلiك ايتۋ بiزدiڭ ەنشiمiز ەمەس. الايدا ۇلى توڭكەرiس تۇسىنا ءداپ كەلگەن تۆورچەستۆو يەسiنiڭ تاعدىرىن تiكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان دا، اتتاپ وتۋگە بولمايدى. وسى رەتتە “الاش” پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى دەرەكتi ۇسىنامىز. سەبەبi, ونسىز مۇحتاردىڭ قالعان عۇمىرىنداعى ماقسات-مۇددەسiن، شەككەن جاپاسىن، كورگەن قورلىعىن ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس.

1917 جىلى كوكەك ايىندا ورالدا قازاق كەڭەسi ءوتiپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ءسوز سويلەپ، حالىقتىڭ قازiرگi ۇسىناتىن باعىتى، اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ ساياساتى تۋرالى تۇسiنiكتەمە ايتتى. سەزدiڭ توراعالىعىنا مەملەكەتتiك دۋماننىڭ مۇشەسi الپىسباي قۇلمانوۆ سايلاندى. ساياسي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسi قوزعالدى. ال 1917 جىلى تامىز ايىندا بۇكiلقازاق قۇرىلتايى اشىلىپ، پارتيانىڭ اتى “الاش” دەپ اتالدى. (بۇل قۇرىلتايعا قازاق وكiلدەرi تۇگەل جينالماي، اسىعىس وتكiزiلگەندiكتەن، ناقتى شەشiمدەر قابىلداي المادى. سوندىقتان بiز وعان توقتالمايمىز. - ت. ج.). قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسانى ارالىعىندا ۇيىمدىق-ساياسي ماسەلە قاراعان II قۇرىلتايى ورىنبور قالاسىندا ءوتتi. وعان تۇركiستان ۋالاياتىنداعى قازاق وبلىستارىنان باسقالارىنىڭ بارلىعى دا وكiل سايلادى. سونداي-اق سەزگە باشقۇرتتان احمەت زاكي ۆاليدي، شۋرو-نىڭ وكiلi پراپورششيك باشيروۆ، “يانگي ۆاكىت” گازەتiنiڭ رەداكتورى فاتەح كاريموۆ، ورىنبوردىڭ اسكەري وكرۋگiنiڭ دەلەگاتتارى ت. ي. سەدەلنيكوۆ، ا. بوگدانوۆ، ورىنبور مۋفتيi بارۋديت قاتىسىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، جەدەلحاتتار وقىلدى. قۇرىلتاي اتىنا كەلiپ تۇسكەن حاتتار مەن جەدەلحاتتارداعى كورسەتiلگەن توتەنشە وقيعالاردى، شاعىمداردى تالقىلاي كەلiپ، مىناداي شەشiم قابىلدادى.

1. ءوزارا پارتيالىق (سايلاۋ) باقتالاستىقتاردى جويىپ، بiرiگۋ تۋرالى

ۇندەۋ جازۋ. ونى مiرجاقىپ پەن احمەتكە جۇكتەدi.

2. 1916-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi كەزiندەگi جازالاۋ وتريادىنىڭ زارداپتارىنان اشتىققا ۇشىراپ، قاتىن-بالالارىن ۇنعا ايىرباستاپ (بiر پۇت ۇن 125 سوم) جۇرگەن بوسقىندارعا جانە حيۋاداعى تونالعان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ءاربiر ادامنان I سومنان ساداقا جيىپ، ونى مۇقتاجدارعا جولداۋدى جۇكتەدi.

1. اشىققاندارعا اقمولادان استىق جەتكiزۋ ءۇشiن قارقارالى، اقمولا،

اتباسار، كوكشەتاۋ جانە پەتروپاۆل ۋەزدەرiنiڭ قازاقتارى اۋليەاتا، پيشپەك ۋەزدەرiنiڭ قازاقتارىنا جالاقىسىن كەلiسە وتىرىپ تۇيەلەرiن بەرۋ سۇرالدى.

1. تۇركiستان اۆتونوميالى ۋالاياتىنان جيزاق ۋەزiندەگi انارحيالىق

باسسىزدىقتاردى توقتاتۋدى تالاپ ەتتi.

1. قۇرىلتاي جينالىسىنا قاتىسۋ ءۇشiن سىرداريا وبلىسىنان بiر ادامدى

سايلاسىن دەپ تەلەگرامما سوقتى.

1. تۇركiستان اۆتونوميالى وكiمەتiمەن كەلiسە وتىرىپ، بiرتۇتاس قازاق اۆتونومياسىنا كiرۋ تۋرالى وتiنiشتەرiنiڭ قاناعاتتاندىرىلۋىن قوستادى.
2. تۇركiستان اۆتونومياسىنا قۇتتىقتاۋ تەلەگرامماسىن جولداۋعا جانە

ورىنبور ءمۇفتيiنiڭ تiلەگiنە راحمەت بiلدiرۋگە كەلiستi.

 وسىنداي ۋاعدالاستىقتان كەيiن قۇرىلتايدىڭ كۇن ءتارتiبi بويىنشا:

1. سiبiر، تۇركiستان اۆتونومياسى مەن وڭتۇستiك – شىعىس وداعىمەن

اراداعى قارىم-قاتىناستى انىقتاۋ.

1. قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىن قۇرۋ.

             3. جاساق.

1. ۇلتتىق كەڭەس.
2. وقۋ.
3. ۇلتتىق قور.
4. ءمۇفتيات.
5. حالىق سوتى.
6. اۋىلدى باسقارۋ.

10. ازىق-تۇلiك قورى” – جونiندەگi ماسەلەلەردi تالقىلادى.

ءا. بوكەيحانوۆ بايانداما جاساعان العاشقى ءتورت ماسەلە – قازاق اۆتونومياسى، جاساق پەن ۇلتتىق كەڭەستi قۇرۋ تۋرالى پiكiرلەردi تۇجىرىمداپ، ۇسىنىس ەنگiزۋ ءۇشiن 7 ادامنان تۇراتىن كوميسسيا قۇرىلدى”.

قۇرىلتايدىڭ قاتتى قاداعالاپ، قاراما-قايشى پiكiرلەر ايتىلىپ، ۇزاق تالقىلاعان ماسەلەسi – اۆتونوميا، ميليتسيا، كەڭەس قاقىندا ءوتتi. ورىنبورداعى قازاق اسكەرiنiڭ وكiلi مەنشين اۆتونوميانى قولداي وتىرىپ، انارحيادان قۇتىلۋ ءۇشiن وڭتۇستiك-شىعىس وداعىنا قوسىلۋدى، م.شوقاەۆ قازاق پەن قىرعىزدىڭ بiر اۆتونوميا قۇراپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا كiرۋدi ۇسىندى. حالەل عابباسوۆ بايانداما جاسادى. وندا: قازان ايىنا دەيiن حالىقتىڭ سەنiمiنە يە بوپ، بيلەپ كەلگەن ۋاقىتشا وكiمەت قۇلادى. رەسەي مەملەكەتi ۇكiمەتتەن ايىرىلدى. بەلگiلi ۇكiمەتكە باعىنباي اركiم وزiنشە بيلiك ەتسە، ازامات سوعىسىنىڭ تۇتانىپ كەتۋi مۇمكiن. انارحيا تولقىنى بۇكiل مەملەكەتتi, ۇلكەن قالالاردى دا، كiشi اۋىلدى دا جايلاپ بارادى. ول قازاقتار تۇراتىن وبلىستارعا دا تاراپ، حالىقتىڭ ءومiرi مەن دۇنيە مۇلكiنە قاۋiپ-قاتەر ءتوندiردi. ولار قورعانسىز قالدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قازاق بولىستارى تۇگەل مويىندايتىنداي مىقتى ۇكiمەت قۇرۋ كەرەك - دەگەن پiكiر قوزعالدى. سەزد (قۇرىلتاي) بiر اۋىزدان مىناداي قاۋلى قابىلدادى:

ءى. شىعۋ تەگi ورتاق، مادەنيەتi ورتاق، تاريحى مەن تiلi ورتاق، تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشiلiگi قازاقتار بولىپ سانالاتىن ايماقتاردىڭ – بوكەي ورداسىنىڭ، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتiسۋ، سىرداريا وبلىستارىنىڭ، فەرعانا، سامارقاند، امۋداريا، زاكاسپي وبلىستارىنداعى قازاق ۋەزدەرiنiڭ، التاي گۋبەرنياسىنداعى ارالاس قونىستانعان قازاق بولىستارىنىڭ نەگiزiندە ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا قۇرىلسىن.

ءىى. قازاق وبلىستارى “الاش” اۆتونومياسى دەپ اتالسىن.

ءىىى. “الاش” اۆتونوميالىق وبلىسى تەرريتورياسىنىڭ بار بايلىعى، جەر استىنداعى قازبا كەنiشتەرi – “الاشتىڭ” مەنشiگi بوپ تابىلادى.

ءىۇ. “الاش” اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسى بۇكiلروسسيالىق قۇرىلتاي كەڭەسiندە بەكiتiلەدi.

ءۇ. قازاقتاردىڭ اراسىندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ ازشىلىق مۇددەسiن قورعاۋعا كەپiلدiك بەرiلەدi. “الاش” اۆتونومياسىنىڭ بارلىق مەكەمەلەرiندەگi قىزمەتكەر ءار ۇلتتىڭ وكiلدەرi سالىستىرمالى تۇردە تەڭ دارەجەدە ورنالاستىرىلادى. “الاش” تەرريتورياسىنىڭ كولەمiندە جەر-سۋسىز قالعان ۇلتتارعا تەرريتوريالىق جانە مادەني دەربەستiك بەرiلەدi.

ءۇى. «الاشقا» قارايتىن وبلىستاردا انارحيالىق جاپپاي ءبۇلدiرۋ ەتەك الماس ءۇشiن قۇرامى جيىرما بەس ادامنان تۇراتىن حالىقتىق كەڭەسi قۇرىلسىن، ونداعى 10 ورىن ورىستارعا جانە قازاق اراسىندا تۇراتىن وزگە ۇلتتارعا بەرiلسiن. “الاشوردانىڭ” ۋاقىتشا مەكەنi – سەمەي قالاسى بولسىن. “الاشوردا” قازاق ەلiنiڭ بۇكiل اكiمشiلiك وكiمەتiن شۇعىل تۇردە ءوز قولىنا السىن.

ءۇىى. “الاشوردا” تەز ارادا حالىق ميليتسياسىن قۇرۋعا مiندەتتەنەدi.

ءۇىىى. “الاشوردا” تاياۋ ارادا بۇكiلروسسيالىق قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ سايلاۋ قۇرىلىمىنا سۇيەنە وتىرىپ “الاش” اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلتاي ءماجiلiسiن شاقىرۋعا مiندەتتi.

ءىح. سەزد “الاشورداعا”.

1. زايمعا كەلسiم-شارت جاساۋعا.
2. كورشi اۆتونوميالارمەن جالپى باعىت تۋرالى كەلiسiم جۇرگiزۋگە

وكiلەتتiلiك بەرەدi. ال كەلiسiم-شارتتىڭ قورىتىندىسىن “الاشتىڭ” قۇرىلتاي ماجiلiسiنە ۇسىنادى.

ح. حالىق كەڭەسi وزدەرi جاساعان “الاش” اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن “الاشتىڭ” قۇرىلتاي ماجiلiسiنە ۇسىنۋى مiندەتتi”.

مiنە، ايگiلi “الاشتىڭ” ساياسي-الەۋمەتتiك قۇرىلىمى وسىنداي. جوبانى جاساعان ءا. بوكەيحانوۆ”.

بۇل ۇزاق ءۇزiندi, سول كەزدەگi قىم-قيعاش وقيعالار مەن تارتىستاردى تولىق كامتىماسا دا، كۇرەس، تانىم جولىنىڭ ساقارا توسiندە قانداي جانكەشتi قيىندىقتارمەن وتكەنiنەن مول ماعلۇمات اڭعارتادى. سەمەي وبلىسىنداعى تiرشiلiك الاساپىرانى ءدال وسىنداي بولاتىن.

بۇل تۇستا ۇلتتىڭ ءوزiن-ءوزi تانۋ پروتسەسi ەرەكشە قاتتى قارقىنمەن ءجۇرiپ جاتتى. وعان حالىقتىڭ بارلىق دارەجەدەگi وكiلدەرi ارالاستى. تاريحتىڭ ءوزi حالىقتىڭ الدىنا بولاشاق قوعامدىق قۇرىلىستى، ياعني ءومiر ءسۇرۋدiڭ فورماسىن تانداپ الۋدى ۇسىندى. قاي جول تيiمدi, قانداي اكiمشiلiكتi قالايدى. مۇنداي سۇراققا گيمنازيا شاكiرتi تۇگiل، قوعامدىق عىلىمنان ماعلۇماتى مول قايراتكەرلەردiڭ دە بiردەن جاۋاپ بەرۋi قيىن. ويتكەنi, بۇرىن دەربەس مەملەكەتتiك ماشيناسى قالىپتاسپاعان قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق، داستۇرلiك ەرەكشەلiگi: كوشپەلi ءومiردiڭ بەلگiلەرi, فەودالدىق، رۋلىق سارقىنشاقتاردىڭ سالقىنى كوپتەگەن قايشىلىقتارعا ۇرىندىردى. اق پاتشانىڭ وكتەمدiگiنەن ابدەن جۇرەگi شايلىققان ەل-جۇرت، سامودەرجاۆيەنiڭ قۇرساۋىنان قۇتىلعان سوڭ ۇكiمەت اتاۋلىنى مۇلدەم مويىنداعىسى كەلمەدi. سول باياعى ەركiن ءداۋiر، كوشپەلi ءومiردi اڭساي بەردi. بiراق “باس-باسىنا بي بولعان” زاماننىڭ كەلمەسكە كەتكەنiن دە ءتۇسiندi. ەندi قايتپەك؟ ونىڭ ۇستiنە كەرەنسكيدiڭ ۋاقىتشا ۇكiمەتiنiڭ iس-ارەكەتi بەرەكەسiز ەدi. ءار جەردەن قۇرالعان قازاق كوميتەتتەرiنiڭ دە ىقپالى ءالسiز بولدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى حالىقتىڭ قولداۋىن تاپپادى، تiپتi قالامادى. ۇلى گەتە وسىنداي زاۋال كۇيگە تiرەلگەن ەل-جۇرتتىڭ پسيحولوگياسى قاقىندا: “ۋاقىت ۇنەمi العا وزادى، ءاربiر ەلۋ جىل سايىن ادامزات ارەكەتi وزگەرiسكە تۇسەدi, بiر مىڭ سەگiز ءجۇزiنشi جىلى ەڭ كەمەلiنە كەلدi دەپ ساناعان iسiمiز، بiر مىڭ سەگiز ءجۇز ەلۋiنشi جىلى تۇككە جاراماي قالدى. ءاربiر ۇلت ءۇشiن تەك ءوزiنiڭ جان-جۇيەسiمەن استاسقان، وزiندiك ەرەكشەلiگiن ساقتاعان، بارلىعىنا ورتاق قاجەتتiلiكتەن تۋىنداعان دامۋ جولى عانا جاقسىلىق اكەلەدi, وزگە ۇلتتىڭ ۇلگiسiن كوشiرiپ الۋ تەك كەسiرiن تيگiزەدi. سەبەبi: دامۋدىڭ بەلگiلi بiر ساتىسىندا تۇرعان حالىققا ءنار بەرەتiن جەمiس، ەكiنشiسiنە ۋدان بەتەر كەرi اسەر ەتۋi مۇمكiن. سوڭدىقتان دا، ۇلتتىڭ قانىنان، جانىنان بۋىرقانىپ شىقپاعان كەز-كەلگەن جات قولىمەن تەلiنگەن جاڭالىقتىڭ بارلىعى دا تابىسقا جەتپەيدi جانە ءدال وسىعان نەگiزدەلگەن رەۆوليۋتسيانىڭ ءوزi دە تىعىرىققا تiرەلەدi” - دەگەن ەدi. ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ از ۇلتتار تۋرالى ساياساتى دا ءدال وسىنداي “قوندىرعى يدەياعا” نەگiزدەلگەن جالعان رەۆوليۋتسيا بولىپ شىقتى. ونىڭ iس-ارەكەتiن جەرiنiپ قابىلداسا دا، قىر ەلi قىسپاقتان شىعىپ كەتۋدiڭ جولىن تاپپاي، تاريح تابالدىرىعىندا قامالىپ تۇرىپ قالدى. سول تۇستا “الاش” پارتياسى قوعامدىق ومiرگە ارالاستى. ونىڭ تۇپكi نىساناسىنا نيەتiن قوسقان كوپشiلiك قاپاس تۇنەككە ساۋلە تۇسكەندەي ەلەڭدەسiپ قالدى. كادiمگiدەي ءۇمiت ارتتى.

جالپى قازاق دالاسىن كەڭiنەن قامتىعان بۇل وقيعالار سەمەي شاhارىندا جانە ونىڭ اينالاسىندا دا ەرەكشە قىزۋ تارتىسپەن ءجۇرiپ جاتتى. ەجەلدەن-اق قىر ەلiنiڭ مادەني ورتالىقتارىنىڭ بiرiنە اينالعان سەمەيدەگi دۇربەلەڭ جىلداردىڭ ءدۇمپۋi بارىنشا قاتتى سiلكiنiسپەن قوزعالىسقا ءتۇستi. كوپ حالىقتىڭ از وقىعاندارىنىڭ دەنi وسىندا جينالدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستiڭ، 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ، 1917 جىلعى پەتروگرادتاعى 3-5 شiلدە وقيعالارىنىڭ، تامىز ايىنداعى “الاش” سەزiنiڭ جانە 1917 جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ توڭكەرiستiك ارەكەتتەرi قالا ومiرiنە تiكەلەي ىقپالىن تيگiزدi. ۇلكەن-ۇلكەن تاريحي بۋىرقانىستارعا تولى كەزەڭدەگi كۇندەرiن مۇحتار سول قالادا وتكiزدi. ەگەر دە، ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق-ومiرباياندىق جولىنا، كوز-قاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا زەر سالعىمىز كەلسە، وندا 1917-1921 جىلداردىڭ اراسىنداعى تاريح تولقىنىنان تىس مۇحتار اۋەزوۆتiڭ بار سانالى عۇمىرىن، تۋىندىلارىنىڭ جازىلۋ تاريحىن جانە باسىنداعى قايشىلىقتارىن تانىمدىق تۇرعىدان تالداۋ مۇمكiن ەمەس. تiپتi, ۇلكەن قاتەلiككە، ۇزاق مەرزiم تiلiمiزدiڭ اراسىنا مارجان سالىپ كەلگەن جالعان تۇسپالدارعا جەتەلەيدi.

1917-1921 جىلداردىڭ شەگiندەگi مۇحتاردىڭ ومiرلiك، شىعارماشىلىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى ءتۇرتiڭ تۇبiندە ارنايى، دەربەس قارالادى عوي دەپ ەرتەڭگە ءۇمiت ارتامىز. ونسىز كەمەڭگەر عۇمىردىڭ تۇلعاسى تولىق اشىلمايدى.

بار ەل دۇرلiگiپ، قۇلاعىن تۇرگەن بۇل ساياسي تالقىلاردىڭ جاي-جاپسارىنا مۇحتار دا قانىق ەدi. زامان اعىسىنا iلەسiپ، كۇرەس تولقىنىنا ارالاسۋ ءۇشiن دە قالاعا كەلدi. جۇرتتىڭ كەلەشەگiن ويلاعان، ونىڭ تاعدىرىنا جانى اشيتىن ەر-ازامات اۋىلدا تىنىش وتىرا المادى. بەلسەنە ارالاسىپ كەتتi. جاي ارالاسقان جوق. ول تۇراعۇل اباي ۇلى ەكەۋi بiرلەسiپ جازعان “ادامدىق نەگiزi – ايەل” اتتى تۇڭعىش ماقالاسىن “سارىارقا” گازەتiنە ۇسىندى. اقىن ءسابيت دونەنتاي ۇلىنىڭ سەبەپكەرلiگiمەن ول قىركۇيەك ايىندا جاريالاندى.

بۇل – مۇحتاردىڭ باسپاسوزدەگi بەتاشارى ەدi. وسى العاشقى دۇنيەنiڭ وزiنەن مۇحتاردىڭ سول جىلدارى ۇستانعان ماقساتى انىق تانىلادى.

ولار:

بiرiنشi – ەلدiڭ بەرەكە-بiرلiگiن ساقتاۋ، جان تۇرشiگەرلiك جاۋىزدىققا، جاhانگەرلiككە قارسى ادامگەرشiلiك iلحامى: “ادامگەرشiلiك قۇلقى وسپەگەن سوڭ جاقسىلىقتىڭ ءبارi جاماندىققا اينالىپ، بار دۇنيەنiڭ ماڭداي باسى ەلدەردiڭ ءۇش جىلداي ادامنىڭ كوزiنiڭ جاسى مەن قانىنان داريا اعىلىپ جاتقانى مىناۋ. وسى ايتىلعان ماعىنالى ادامشىلىق تۋرالى iسiمiزگە كەلسەك، بiر اتىنىڭ كوزدiڭ قاراشىعىنداي ەكi بالاسى بiر-بiرiمەن اڭدىسىپ، العا تامان، الىسقا قاراماي، بiرiن-بiرi قاراۋىلداپ، قىلي بولىپ وتىرعانى مىناۋ. ادامنىڭ كەيiپ، “دۇنيە شiركiن-اي!”– ولمەگi ەكi كوزدiڭ بiرiنەن كۇتكەن دوستىعى قاستىق بوپ شىعىپ، امسە جەر سوعا بەرگەندiگiنەن”.

ەكiنشi – وقۋ، اعارتۋ، مادەني قىزمەتتەرiن كۇشەيتۋ ارقىلى حالىقتى تاربيەلەۋ: “قاي ۋاقىتتا، قاي حالىقتا بولسىن، بiلiم جولىندا جۇرت قاتارىنا جەتەرلiك حالىق بولۋ جولىندا ەڭ كەرەكتi شارت-اق جۇرەكتi ەكپiندi ەرلەر. حالىقتى iلگەرiلەتەتiن دوڭگەلەك سولار. ولارسىز ماقساتقا جاقىنداۋ مۇمكiن ەمەس”.

ءۇشiنشi – ايەل تەڭدiگi: “ادام بالاسىنىڭ ادامشىلىق جولىنداعى تاپپاق تاراقياتى ايەل حالiنە جالعاسادى. سول سەبەپتi ايەلدەردiڭ باسىنداعى ساسىق تۇمان ايىقپاي حالىققا ادامشىلىقتىڭ باقىتتى كۇنi كۇلiپ قارامايدى. ال، قازاق، مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، تاعىلىمىڭدى، بەسiگiندi تۇزە! ونى تۇزەيمiن دەسەڭ – ايەلدiڭ حالiن تۇزە”.

1917 جىلى قىركۇيەكتە مۇحتار تۋرا جيىرما جاسقا تولدى. ول كەزدە تۋعان كۇنiن اتاپ ءوتۋ ءراسiمi بار ما، جوق پا كiم بiلسiن. بiراق ءدال سول جىلعى قىركۇيەكتە جازۋشى مۇحتار دۇنيەگە كەلدi. تۇڭعىش رەت اتى تاسقا باسىلدى. جانە ماڭگi وشپەيتiندەي بوپ iز قالدىردى.

1917 جىلى كۇزدە حالىق تاعدىرى ۇلكەن جولدىڭ ايىرىعىندا تۇردى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz