مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ جۇرگەن ماسەلە – سوڭعى كەزدەرى بىزدە «سابىرلى، ءتوزىمدى، كونبىس بولايىق» دەگەن ۇرانداردىڭ ءجيى ايتىلۋى. جاراتقان ادامعا مالدان ەرەكشە بولسىن دەپ وزىندىك كوزقاراس، سانا، ۇستانىم بەردى ەمەس پە؟

ءوز ويىن بۇگىپ، ۇنەمى ۇندەمەيتىن قوعامدا ەكىجۇزدىلەر مەن قورقاقتار كوبەيەدى. ال، قازاق – قاسقىر. ءبورى سەكىلدى قايسار. ارىستان، بارىس دەگەندەر مىسىق تۇقىمداس بولعاندىقتان قولعا ۇيرەنەدى، تسيركتە بيلەپ، ەلدىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى، قول جالايدى. ال قاسقىر جارىقتىقتىڭ حايۋاناتتار باعىندا، توردا تورىعىپ تۇرعانىن عانا كورەسىڭ. سوندا دا رۋحى تاۋەلسىز ەكەنىن بايقاتىپ، كوزىنەن وت شاشىپ تۇرادى. ونى مايمىلشا بيلەتۋگە ەشكىمنىڭ تاۋەكەلى بارمايدى، بيلەتە دە المايدى! تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا اسىل تۇرىك سانالاتىن قازاقتىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى بارىن باس جاقتاعىلار قاپەردەن شىعارماۋى كەرەك. قازاق قوناقتى قۇرمەتتەيدى، سىيلايدى، بىراق باعىنبايدى. بىزدەگى 130-دان استام دەلىنەتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز تاريحي وتاندارى بار. كۇن تۋسا باس ساۋعالاپ كەتۋىنە بولادى. ال قازاقتىڭ جالعىز وتانى – قازاق ەلى! ءبىز – بايىرعى جانە بۇگىنگى قازاق جەرىنىڭ قوجاسىمىز! ەل مەن جەر بابالاردان اماناتقا قالعان. ءبىز ول اماناتتى ءوز ۇرپاعىمىزعا ءبۇتىن تابىستاۋىمىز كەرەك!

قازاقتىڭ التىن بەسىگى – اۋىل. اقىنىڭ دا، باتىرىڭ دا، عالىمىڭ دا سول قاراشا ۇيلەردە، بەسىك جىرىن تىڭداپ وسكەن. جاۋگەرلىك رۋح انانىڭ الديىمەن، اكەنىڭ ۇرانىمەن ۇرپاق بويىنا ءسىڭدى، اتانىڭ نامىستى ءسوزى قايرالعان قىلىشتاي لىپىعان پەرزەنت تاربيەلەدى. ءبىر قاراپايىم مىسال ايتايىن، كەزىندە قازاق جاستارى جيىن-تويدا تۇيەنىڭ، وگىزدىڭ جىلىگىن قولمەن ۇرىپ سىندىرعان ەكەن. سىندىرا الماعانى «ماسقارا بولدىم!» دەپ ۇياتتان ءولىپ كەتە جازدايدى. وسىنداي نامىسقا باۋليتىن تاربيە بار-تىن. ال قازىرگى جاستار شە؟ كەيبىرىنىڭ تاۋىقتىڭ دا سۇيەگىن سىندىرا الارىنا ءشۇبام بار.

وسى كۇنى نامىستى، رۋحى ءور، وزگەلەردى تۇقىرتا سويلەي الاتىن جىگىتتەردىڭ مەكەنى تۇرمە بولدى. «ات جاقسىسى – كەرمەدە، ەر جاقسىسى – تۇرمەدە»… وزەكتى وكىنىش ورتەيدى. بۇنىڭ ءوزى تامىردان اجىراعانىمىزدى بايقاتادى. زامانىندا وسى كەڭ ساحارادا بىردە-ءبىر اباقتى بولماعان. ويتكەنى، ءبىز ەكى سويلەمەيتىن تەكتى ەدىك. باتىر دا، حان دا ادىلەتتىڭ اق تۋىنا تاعزىم ەتتى، «ەكى سويلەگەنىم ولگەنىم» دەپ حاق سويلەدى. قازىر شە؟ باستان سابالاي بەرگەن تۇلپارداي بۇگەلەك كۇيگە تۇستىك، ورتامىزدا العا شىققاندى، جول سىلتەگەن ازاماتتى ارانعا جىققىسى كەلەتىن، ءىشىن قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى جايلاپ العان اعايىن كوبەيدى. تۇبىمىزگە سول پاسىقتار جەتەدى! مەنىڭ اتتاسىم سابىر اداي ء«ار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەيدى، مەن ء«ار قازاق مەنىڭ اسىلىم!» دەيمىن. اسىلىڭنان ايىرىلساڭ ادامدىعىڭنان ايىرىلاسىڭ. ۇلت بەدەلىن، تەكتىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاسىق قانىم قالعانشا كۇرەسۋگە ءازىرمىن.

وكىنىشكە قاراي، سپورتشىلاردى تەك بىلەك كۇشىنە سەنگەن، ۇردا-جىق دەپ باعالاۋشىلار كوپ. قاتتى قاتەلەسەدى! سپورتشىلار اراسىندا «بىلەگىمەن ءبىردى، بىلىمىمەن مىڭدى جىققان» جىگىتتەر بارشىلىق. ولاردىڭ جۇرەگى «قازاعىم» دەپ سوعادى، وسى ەلدىڭ قۋانعانىن كورسە – شاتتانادى، كۇڭىرەنگەنىن كورسە – شيرىعادى. مەنىڭ ءوز ەسەبىم بويىنشا قازاقتا جۇرەكتى، بىلەكتى، ءبىلىمدى ەكى جۇزدەي سپورتشى بار. قالعاندارى – ەكىجۇزدى، بۇگىنى ءۇشىن بيلىك الدىندا بۇگەجەكتەگەندەر. قاراقان باسىن ويلاعانداردان ۇلى جەڭىس كۇتۋ بەكەر. ءىشى ىرىگەننەن ىرىلىك شىقپايدى. وسى كۇنگى قازاق جاۋىنگەرلەرى دەپ سپورتتىڭ جەكپە-جەك تۇرلەرىندە جۇرگەن جىگىتتەردى اتاسا بولار. ولاردى پاراشيۋتتان سەكىرت، وتقا، سۋعا سالشى – ەشكىمنەن تايسالمايدى، ولارعا ەشكىم قارسى دا كەلە المايدى. سەبەبى، تەگى باتىر! ءبارى ەرتوستىك سەكىلدى ءبىر-ءبىر توبە!

ماسەلەن، «قازاق فۋتبولى قاشان وركەندەيدى» دەپ كۇيىنەمىز. وسى بەتىمەن جۇرە بەرسە – ەشقاشان. سەبەبى، قۇراماداعىلاردىڭ ءبارى – «اقسۇيەك»، «كوكسۇيەكتەردىڭ» بالالارى. فۋتبولعا قىرۋار قاراجات بولىنەدى، كوپ اقشاعا جاتتىقتىرۋشى جالدايدى. بىراق فۋتبولدى باي بالالارى جەم جەيتىن «اقىر» كۇيىنەن قۇتقارماساق، بۇل سالا دامىمايدى. اۋىلداعى دارىندى بالالاردى جيناپ، برازيليا، ارگەنتينا سىندى ەلدەردىڭ ەڭ قۇرىعاندا ءۇشىنشى دارەجەلى جاتتىقتىرۋشىلارىن الدىرساق، 10 جىلدا ءبىر جەتىستىككە جەتەرىمىز انىق.

ال قازىرگى قازاق بالاسىنىڭ قالى قالاي؟ ونى كىم ىزدەدى؟ ولار كەش باتقاندا «ەرتەڭگى ناندى قايدان تاۋىپ جەيمىن؟» دەپ قىپ-قىزىل بولىپ ۇياسىنا كىرىپ بارا جاتقان كۇنگە قامىعا قارايدى.  پانا بولعان، سايا بولعان كىم بار؟! ال اۋىلداعى جاستاردا ءۇن جوق. ىڭىرسىمايدى، قىڭسىلامايدى! اتالارىنىڭ «قاسقىردىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرساڭ دا قىڭسىلامايدى» دەگەن ءسوزىن ءتۇيسىنىپ، ءوز بەتىنشە كۇن كورۋگە تالپىنىپ ءجۇر. كەيبىرى جولدان تايسا لەزدە توبەدەن «شۇعىل تۇردە بۇزىقتار مەن قىلمىسكەرلەرگە قارسى كۇرەس جاريالاڭدار» دەگەن بۇيرىق بۇرق ەتە تۇسەدى. ءوزى قىلمىس جاساپ وتىرعانىن تۇسىنبەيتىندەر وزگەلەردىڭ قىلمىسىمەن كۇرەسپەك…

بۇل – ۇلتتىق ماسەلە، ۇلت تراگەدياسى بولىپ تۇر. انام مارقۇم «ەركىندىك دەگەن – ادالدىق» دەيتىن. ەل ەركىن، تاۋەلسىز بولۋى ءۇشىن ءار قازاق وتانىنا، ۇلتىنا ادال بولۋى كەرەك. سول ادال ۇلداردى باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. اللاعا شۇكىر، ونداي ازاماتتار بار. مىسالى، قانات يسلام. ول جىگىت بەيجىڭدە جاقسى ناتيجە كورسەتتى. ەگەر فينالدا باقىت سارسەكباەۆپەن شىقسا، قانات جەڭەتىنىنە شۇبالانعان ەمەسپىن. اقىلى مەن قايراتى تاسىعان، وتە مىقتى جىگىت. قاناتتى 75 كەلى سالماقتا لوندونعا اپارۋ كەرەك ەدى… ەلىم، جەرىم دەپ، اتاجۇرتتى اڭساپ كەلگەن جىگىتتى وزەكتەن تەپتىك. تۇسىنە بىلگەن ادامعا قاناتتىڭ «قازاقتى ءالى شاتالار بيلەپ وتىر ەكەن» دەپ تۇنەرە ايتقان ءسوزى – وتە اۋىر ءسوز. ءبىر اۋىز سوزبەن بۇگىنگى ساياساتكەرلەرگە دياگنوز قويۋ – بورىلىكتىڭ، ىرىلىكتىڭ بەلگىسى. ازاماتسىڭ، باۋىرىم! ءبىر-ەكى جەڭىستەن سوڭ ماراپات پەن قىزمەتكە بوگىپ قالعان كوپ سپورتشىدان قاناتتىڭ دەسى باسىم!

قازىر بيلىكتە جۇرگەن جىگىتتەردىڭ كوبىندە ءتورت-بەس ديلومنان بار. ءبارى اقىلدى، دانىشپان. بىراق قورقاق… باسقانى بىلاي قويعاندا ايەلىنىڭ قاباعى شىتىلسا كىرەرگە تەسىك تاپپايدى. وتباسىنا يە بولا الماي جۇرگەندەر مەملەكەتكە ەگە بولىپ ماندىتا ما؟ ەركەكتىك مىنەز جەتىسپەيدى…

«قازاق مەملەكەتى ەڭ اۋەلى قازاقتى قولداۋى كەرەك!» دەگەن قاراپايىم قاعيدانى تۇسىنبەيدى توبەدەگى تورەسىماقتار. مىنا ىرگەدەگى تۇركىمەن مەن وزبەكستاندا وسىنداي ماسەلە بار ما؟ ەشكىمنىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعان جوق، بىراق ءوز ءتىلىن، ءوز ءدىلىن، ءوز ءدىنىن، ءوز ۇلتىن العا شىعاردى. وزگەلەر وكپەلەگەن جوق، قايتا سولارعا ۇقساۋعا، سولارشا نازارعا الىنۋعا تالپىندى. ال ءبىز وزگەلەردى قازاققا ۇلگى ەتەمىز، قازاقتىڭ وزگەلەرگە ەلىكتەگەنىن، سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ، قوناقتىڭ الدىندا قۇراق ۇشقانىن قالايمىز. ءۇيدىڭ يەسى ەكەنىن ۇمىتتىرماقپىز… مىنە، سونىڭ جەمىسى: تاۋەلسىزدىك العالى 25 جىل وتسە دە قازاق بالاسى كوشە سىپىرىپ، قىز-جىگىتتەر قۇل بولىپ ءجۇر. نەگە؟! وسىنى ويلاسام كوڭىلىم قۇلازىپ، جىگەرىم قۇم بولادى.

جەر بەتىندە ەلى جوق، تۋى جوق، وتانى جوق قانشاما ۇلت بار؟ قازاقتى سولاردىڭ قاتارىنا قوسقىسى كەلەتىن قاسكويلەر جەتەرلىك. قۇل ەتكىسى كەلەتىندەر دە از ەمەس. «ايۋدى القىمىنان الماق بولىپ اتىلار، انتالاعان جاۋدى قورالى قويداي ىقتىرار بورىلىك بەر!» دەيمىن جاراتقانعا. بىزدە نامىس بار! 89-جىلى جاڭاوزەندە تاۋلىقتاردى، 90-جىلدارى ورالدا كازاكتاردى تاۋبەسىنە كەلتىردىك، سەمەيدە شەشەندەردى ورنىنا قويدىق. قازاقتىڭ تورگە شىعارسا دا توبەگە شىعارمايتىنىن تۇسىندىردىك. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن قازاقتاردىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، اۋىزبىرلىگى كۇشەيىپ ەدى. ال ودان سوڭ… سودان سوڭ قازاق رۋحىن جاسىتۋ، جۋاسىتۋ مەحانيزمى ىسكە قوسىلدى. تەپسىنىپ كەلگەندى تىكسىنىپ قارسى الاتىن، قازاق ازاماتتارىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان جىگىتتەردىڭ كوبى اباقتىعا جابىلدى. اتىلدى! ءوزىمدى دە جازىقسىزدان جازىقسىز 7 جىلعا جاپتى… «ادالدىڭ اتى ارىمايدى». وسى جاسقا كەلگەنشە ءبىر ءسابيدىڭ كوز جاسىنا قالىپ، ءبىر قاريانىڭ الدىن كەسىپ وتپەگەن قازاقپىن.

قازاق ەلىندەگى ساياسات تىم بىلعانىشتى، وتە لاس. 2006 جىلى ءوزىم باس بولىپ «حالىق دابىلى» دەگەن ۇيىم قۇردىم. ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتايتىن، بۇرالاڭسىز تىك جۇرەتىن ءبىر ۇيىم بولسا ەكەن دەپ ارماندادىم. ۇكىمەتكە «پرەزيدەنتتىككە سايلاناتىن ادام قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى، ەمتيحان تاپسىرادى. دەمەك، مينيسترلەر دە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى!» دەگەن تالاپ قويدىق، «اناسى سىرقاتتىڭ – ۇرپاعى سىرقات» دەپ بازاردا ساۋدا جاساپ جۇرگەن، تەلىم-تەلىمى شىققان قىز-كەلىنشەكتەر، انالار ماسەلەسىن قوزعادىق. بىراق بيلىكتىڭ قۇرىعى ۇزىن. اينالامداعى ادامداردىڭ پەيىلى بۇزىلدى، كەدەرگى كوپ بولدى. شوشىندىم! بىرەۋگە ون مىڭ تەڭگەگە كورسەتىلەتىن قىزمەت ساعان 100 مىڭعا باعالانادى… ارقاسۇيەر ساناعانىڭ الدەكىمدەردىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلىپ شىعا كەلەدى. سودان كەيىن قويا قويدىم. قانشاما ەسىل ەڭبەك، قارجى كەتتى. ساداقا!

الاش ارىستارى ارمانداعان ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءساتى كەلىپ-اق تۇر. ول ءۇشىن قازاق اۋىزبىرلىكتى بولۋى كەرەك. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ءتىرى كۇنىمىزدە سىيلايىق. مىسالى، مەن قازاقتى بولمەيمىن. ويتكەنى، وسى جەردى بار قازاقتىڭ اتا-باباسى بىرلەسە قورعاعان. قازاعىمدى ءوزىم جامانداپ كورمەپپىن، وزگەگە دە ايتقىزبايمىن! وسى ۇستانىمىز بارىمىزگە ورتاق بولسا، بار قازاق باقىتتى بولادى دەپ ويلايمىن.

ايتپاقشى، اناۋ «قازاقتا ەل جوق، جەر بولماعان» دەپ جۇرگەندەرمەن كەزدەسپەي ءجۇرمىن. كەزدەسىپ قالسا… وبالدارى وزدەرىنە! مالدى تاياقپەن عانا قايىرادى!

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قازاقتا جۇرەكتى، بىلەكتى، ءبىلىمدى 200-دەي سپورتشى بار

قالعاندارى – ەكىجۇزدى، بۇگىنى ءۇشىن بيلىك الدىندا بۇگەجەكتەگەندەر...

ەسكەرتۋ: سابىرجان ماحمەتوۆتىڭ جوعارىدا ايتقان وي-تولعاۋلارى اۋەلى «پاراسات» جۋرنالىندا جارىق كورىپ، ىقشامدالعان نۇسقاسى «ساڭلاق» جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا (2016 جىل، قىركۇيەك ايى) ىقشامدالىپ جاريالاندى. ءبىز سول ىقشامدالعان نۇسقاسىن الىپ وتىرمىز.

Abai.kz