يسلام ءدىنى پايدا بولعان كەزەڭنەن باستاپ ناعىز زيالى ادامداردى قوعام الدىنا شىعارعان. ءدىننىڭ قاسيەتىن ءتۇسىنىپ، ودان ءتالىم العان ادامدار ءبىلىمىن كەڭەيتىپ، حالىققا پايداسى مول دۇرىس ءىلىمى ارقىلى تاريحتا قالعان. ءدىندى تازا ۇستاپ، ءداستۇرىن، ۇلتتىق بولمىسىن تەرەڭدەتە بىلگەن ۇلتتار، تاعىلىمى مول تاريحتى ۇرپاعىنا تابىستاپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاعيداسىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان. بۇنداي ءداستۇر ادامزات الەمىندە ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. سەبەبى، تالاي عاسىر وتسە دە قاسيەتتى قۇران كارىم وزگەرگەن جوق (وزگەرمەيدى دە), ال ءدىننىڭ ۇستازى پايعامبارىمىزدىڭ حيكمەتتەرى سول قالپىندا، جاڭا ۋاقىتقا، جاڭا ومىرگە، ۇرپاق قاجەتتىلىگىنە ساي تۇلەپ وتىرادى.

يسلام ءدىنى بۇگىنگى قازاق جەرىنە كەلگەن ۋاقىتتان باستاپ ۇلتتىڭ بولمىسى كەڭەيە ءتۇستى. ۇرپاقتىڭ ءبىلىمى، زيالىلىعى ارقىلى ەلدىڭ تۇرمىسى، ۇلتتىڭ قاسيەتى كوركەيگەندىگى دە تاريحتان ءمالىم. يسلام دىنىنە دەيىنگى تامىرىن جايعان  ۇلتتىڭ ءتول قۇندىلىقتارى جوعالعان جوق. كەرىسىنشە يسلام ءدىنى باعىتىنداعى ءىلىم يەلەرىنىڭ (كەمەڭگەر عالىمداردىڭ) تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ناتيجەسىندە ءتول قۇندىلىقتار ەلدىڭ داستۇرىنە، مادەنيەتىنە، بىلىمىنە اينالعان. ويتكەنى، كونە داۋىردەن قالىپتاسقان قۇندىلىقتار، ءداستۇر تاجىريبەلەرى يسلام تەورياسىنا قايشى كەلمەگەندىكتەن دە، پايعامبارىمىزدىڭ حيكمەتتەرى (دانالىعىمەن) ارقىلى ۇلت مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە اينالدى. ماسەلەن، اتا-انانى، وتاندى، ەلدى، حالىقتى، ۇرپاقتى قۇرمەتتەۋ، ءبىلىمدى، ادەپتى بولۋ، بەيبىتشىلىكتى قادىرلەۋ، شىنايى ەرلىكتى قۇرمەتتەۋ، جەردى جاۋدان قورعاۋ، ادال بولۋ، ءداستۇردى ساقتاۋ، وتباسىڭدى قۇرمەتتەۋ، شاڭىراقتى تازا ۇستاۋ سىندى يسلام دىنىندە زەردەلەنگەن قۇندىلىقتار، اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندە كورىنىس تاۋىپ، ۇلتتىڭ تانىمىنا اينالعان ەدى. تاريحىمىزدان ۇعىناتىنىمىز، جاراتىلىس يەسى ادام بالاسىنىڭ تابيعاتىنا (جەككە ادامنىڭ) ءوزىن، ۇلتىن تۇلعالاندىراتىن قاسيەتتەردى قاشان دا دارىتىپ وتىرعان. وسى قاسيەت ارقىلى نەمەسە ونى قۇرمەتتەۋ، ساقتاۋ ارقىلى ۇلتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارى قالىپتاسىپ وتىرماق.

ءداستۇرلى ءدىن دەپ ۇلت بولمىسىمەن بايلانىسىپ، ەل مادەنيەتىنىڭ بويىنداعى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان، ەلدىڭ ءداستۇرى مەن تاريحىنىڭ تاجىريبەلەرى (تاعىلىمى) ارقىلى ۇرپاق تاراپىنان قورعالىپ، ساقتالىپ كەلگەن ءدىندى ايتمىز.

ءداستۇرلى ءدىننىڭ جولىندا اعا ۇرپاق بۋىننىڭ زيالىلىعى، ەڭبەگى، بىلىمدىلىگى، تاريحىنىڭ تاعىلىمى مەن ىلىمدەرى ساقتالادى. ناعىز ءدىني تۇلعالاردىڭ تاريحي بەدەلىن حالىق، ۇرپاق جادىندا ساقتاۋعا ۇمتىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءدىن مەن ۇرپاق اراسىندا ەتيكالىق ۇستانىم، ادامگەرشىلىك جوعالمايدى. تاريحتاعى ءدىننىڭ بەدەلى، حالىق ءومىرىن كوركەيتۋدەگى ءدىني تۇلعالاردىڭ دانالىعى، قاسيەتى، قاجىرلى ەڭبەكتەرى ارقاشان ۇرپاق جادىندا ساقتالۋى قاجەت جانە ونى كەلەر ۇرپاق وزىنە ونەگە تۇتىپ وتىرۋى وتە ماڭىزدى. شىندىعىن ايتقاندا، تاريحتا ءدىن مەن حالىق ءۇشىن عىلىم جولىن قۋعان ءدىني تۇلعا مەن كومپيۋتەر ارقىلى عالامتوردان اقپارات العان ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، ءبىر عانا شاكارىم دانامىزدىڭ ءدىن مەن عىلىم جولىنداعى ىزدەنىسىنىڭ ءوزى حالىق يگىلىگى جولىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن تۋىنداعان. اباي مەن شاكارىمنىڭ جازىپ كەتكەن ەڭبەكتەرى ءدىننىڭ بارلىق نارسەدەن جوعارى ەكەندىگىن، كەز-كەلگەن ادامنىڭ ءدىن ءبىلىمىن وزىنە باعىندىرۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن دالەلدەيدى، تۇسىندىرەدى.

دىنگە اتاق ىزدەپ كەلۋ ۇلكەن اداسۋشىلىق. ءدىن وزىنە بەت بۇرعان ادامنىن كەمەلدىلىك، ابىروي، تازالىق، قاسيەت پەن ءبىلىم، اقيقات پەن شىنايىلىق، ەڭبەكقورلىق سەكىلدى بيىك ادامي ساپالاردى تالاپ ەتەدى. قازاق حالقى وسى سەبەپتەن دە ءدىن ءىلىمىن اتادان بالاعا ۇيرەتكەن. ماسەلەن، قازاق تاريحىندا ءدىني ادام كوپ بالاسىنىڭ ىشىنەن دىنگە بەيىمدىلىگى بار بالاسىن عانا ەل ءۇشىن ءدىن جولىنا بەيىمدەگەن. بالانى جاستايىنان ەر جەتكەنشە ءدىن بىلىمىنە ءوزى ۇيرەتىپ، ەسەيگەندە ۇلكەن مەدرەسەلەرگە وقىتاتىن بولعان. نەگىزگى ماقسات يسلام ءدىنىن جەتىك بىلەتىن جانە ءوزىنىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، اتا-باباسىنىڭ ءىلىمىن جالعاستىراتىن تۇلعالاردى تاربيەلەۋ ەدى. قازاقتىڭ ءدىني تۇلعالارىنىڭ ۇستازدىق تاجىريبەسىنە قاراپ ۇلتتىق مۇددە ىسىنە ەرتە قامدانىپ، ءدىني ساۋاتتىلىق پەن تاريحي بىلىمگە ەرەكشە ءمان بەرگەندىگىن، سول ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاپ وتىرۋعا ۇمتىلعاندىعىن بايقايمىز. سەبەبى، ۇلتتىڭ ءداستۇرى، ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەلەرى پايعامبارىمىز مۇحممەد (س.ع.س.) حاديستەرىندە ايتىلعان: «بالالارىڭىزدى قۇرمەتتەڭىزدەر، ولاردىڭ ادەپتەرىن جاقسارتىڭىزدار، ولاردى جاقسى تاربيەلەڭىزدەر»، «ەشبىر اكە بالاسىنا جاقسى تاربيەدەن ارتىق سىيلىق بەرگەن بولمايدى»، «كىسىنىڭ بالاسىن جاقسى تاربيە ەتۋى، ساداقا بەرگەننەن جاقسى». قازاقتىڭ ءدىني تانىمىندا بالاعا تاربيە بەرۋ ءىسى ەلىن، حالقىنىڭ مۇددەسىن قۇرمەتتەۋ قابىلەتىمەن وتانىن قورعاي الاتىن پاراساتتى ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ دەگەن تۇسىنىكتى كورسەتەتىن ەدى.

قازاقتىڭ ەلدى ساقتاۋ جولىنداعى ءبىر عانا ءتاسىلى بار. ول بىرلىكتى، تەرەڭدىكتى ساقتاعان دانالىق. بۇل دىنمەن دە، دىلمەن دە، ۇرپاقپەن دە ۇيلەسىپ،  حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان.

قازاق حالقىنىڭ دانالىعى ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنان، ءومىر ءسۇرۋ تاسىلىنەن تۋعان دۇنيە. بۇندا تەك قانا ادالدىقتى نەگىزدەيتىن يدەيا بار. اتا - بابا داستۇرىندەگى تازالىق پەن ادالدىقتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ادامنىڭ رۋحى دا تازا بولاتىندىعىن ءتول تاريحىمىز دالەلدەگەن-ءدى.

كوشپەلى ەلدىڭ تۇرمىسى ادال ەڭبەكتەن، قورشاعان ورتاعا دەگەن سەزىمتالدىقتان، تۋىسقاندىقتان قۇرالعان. قاراپايىم ومىردە ۇرپاق اتا-انا ەڭبەگىنىڭ، ءبىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىعىنىڭ نەگىزىندە وتباسىنىڭ، وتاننىڭ جىلۋىن سەزىنىپ وسەدى. ۇرپاق تاربيەلەپ، ونىڭ جەمىسىن كورگەن قاريالار ءومىردىڭ ءمانىن ۇعىنا بىلگەن ادامدار. قازاقتىڭ اتا - مەكەن جەردى قۇرمەتتەۋ تۇسىنىگى دە وتاننىڭ قورعالۋىنا ىقپال ەتكەن. ۇرپاقتىڭ ءوسىپ - وركەندەۋى ءۇشىن جەر مەن ەلدى قورعاپ، تابىستاپ كەتكەن اتا-بابا رۋحىن قۇرمەتتەۋ دە قازاق ۇلتتىق ساناسىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى. قازاق قوعامىنىڭ ىرگە تاسىنا اينالعان وسىنداي تاعىلىمى مول دۇنيەلەر، حالىق بويىنداعى يماندىلىق قاسيەت نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. قازاق رۋحانيتىندا، «قۇدايعا قۇرمەت – ەلدىڭ سالتى، ەلىنە قۇرمەت - ەردىڭ داڭقى» دەگەن دانالىق بار. جاراتىلىس رۋحىن زەردەلەپ، ونىڭ اقيقاتىن اقىل بيىگىنەن ۇعىنعان ەلدىڭ سالتى تەرەڭ، ال ەلىن قۇرمەتتەپ، ونىڭ بارىن ساقتاپ، جوعىن تۇگەندەيتىن ەردىڭ داڭقى زيالىلىعىمەن وسەدى. ەردىڭ داڭقىن قاشاندا ەلى وسىرەدى، ال ەلىنە قارسى كەلگەن ادام شىن مانىندە ومىردە ءوزىن-ءوزى وقشاۋلاعان ادام.

يسلامعا دەيىنگى كەزدە حالىق يمانسىز بولدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. يماندىلىق قاسيەت، ول جەرىن، ەلىن، ۇرپاعىن قامقورلاعان، قوعامدا جاراستىق بولعان ەلدەردىڭ بارىندە بار. ماسەلەن، كونە ءداۋىردىڭ وزىندە بۇگىنگى قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالاردا وتباسىلىق قۇندىلىقتار ورىن العان، اناعا، قىز بالاعا دەگەن قۇرمەت بيىك بولعان. بۇل دا يماندىلىقتىڭ تاريحي كورىنىسى.

قازاق بولمىسىنا ءتان مىنەز قاناعاتشىلدىق، بارعا قاناعات ەتۋ. اتاققۇمارلىقتىڭ، جەمقورلىقتىڭ، تاكاپپارلىقتىڭ تۇپتەپ كەلگەندە جەكە ادامدى ەلىنەن، ۇلتىنان وگەيلەندىرەتىن مىنەز ەكەندىگىن قازاق جەتىك بىلگەن. اسانقايعى بابامىز:

         ەستى كورسەڭ، كەم دەمە،

         ءبارى تۇيعىن تابىلماس.

         قارىنداسىن جامانداپ،

         وزىڭە تۋعان تابىلماس.

         ادام ءازىز ايتار دەپ،

         كوڭىلىڭدى سالماعىل.

         ءناپسى الداۋشى دۇسپانىڭ

         ناسيحاتىن الماعىل - دەپ وسيەت ەتكەن. قازاق قوعامىنىڭ بىرەگەيلىك بەينەسى ەستىلىكتەن قۇرالعان. بابالار دانالىعىعىمەن ءوز بولاشاعىمىزعا  قاراۋ دا ەستىلىك. ۇلتتىڭ ءومىرىن جالعايتىن بارلىق قۇندىلىقتار، ادامنىڭ تۇلعالىق بولمىسىن قالىپتاستىرىپ، تاريحتا قالدىرىپ وتىراتىن بارلىق قۇبىلىستار ەستىلىكتەن شىعادى. ەستىلىك تازالىقپەن، الەۋمەتتىك ورتانىڭ تازالىعىمەن، ادالدىقپەن كەلەدى. زۇلىمدىق، پاياكۇنەمدىك، الاۋىزدىق بار جەردە ەستىلىك ءومىر سۇرە المايدى.

قازاق ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۇلت بولمىسىنىڭ مىنسىزدىگىن ويلاعان. «اۋەلى ءتاڭىرى جەرگە بەرەدى، جەرگە بەرسە، ەلگە بەرەدى. ەلگە بەرسە، ەرگە بەرەدى» - دەگەن بابالارىمىز. قازاق زيالىلارىنىڭ بويىندا ءدىني تانىم تەرەڭ بولعاندىقتان، ولاردىڭ اراسىندا اۋىزبىرشىلىك بيىك بولىپ، ۇلتجاندى قاسيەتتەردى يەلەندى. ەلىڭ كەدەي بولسا، ون جەردەن جەكە باسىڭ باي بولسا دا باقىتتى بولا المايسىڭ. سەبەبى، جەكە ادامنىڭ ءومىرى ەل ومىرىنە بايلاۋلى. ەلدىڭ شەتىنە كەلگەن جاقسىلىق شاراپتى بۇكىل ادامعا جەتەدى، ال جاماندىق ءبارىن دە شارپىپ وتەدى. ەلىڭ اۋقاتتى بولۋ ءۇشىن الدىمەنەن جەرىڭ باي بولۋ كەرەك. ەلدى قورعايتىن ادام الدىمەنەن جەر بايلىعىن قورعايدى. جەرىنىڭ بايلىعىنا يە ۇرپاق ءبىرىنشى ەلىن، سول ارقىلى ءوزىن باقىتتى ەتەدى. بۇل دىنىمىزدە ايتىلعان ۇعىم، قازاق دانالىعىندا كەڭىنەن زەردەلەنگەن.

اتا-بابالارىمىز قاناعاتتىلىقتى، توزىمدىلىكتى، قايرىمدىلىقتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزگى ەرەجەسى دەپ تۇسىنگەن. باردى قاناعات ەتۋ، مىنەزدى تاربيەلەۋ، ۇلتتىق قاسيەتتەن قول ۇزبەي ءىس-ارەكەتىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە ءبىلۋ قازاق بولمىسىنىڭ الەۋمەتتىك بەينەسىن كورسەتەدى. ءاليحان بوكەيحانۇلى ايتقانداي: «وقۋ-ءبىلىم بولسا، ماقسات ءبارى تابىلادى دەگەندەي كورىنەدى. بۇلاي بولسا، ول – اداسقاندىق. بىلىممەن ماقسات شىقپايدى. ءىبىلىس جۇماقتان بىلىمسىزدىگىنەن قۋىلعان جوق، يمانسىزدىعىنان قۋىلدى. ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن»ن».

ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى ۇلتتىڭ وسىمىنە، بىرلىگىنە، زيالىلاردىڭ ەلدىگىنە كوگەندەۋلى. سول سەبەپتەن، ۇلتىمىز ۇلدى دا، قىزدى دا ەلدىككە، ەستىلىككە تاربيەلەگەن. ماسەلەن جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، تاريح قويناۋىنداعى ساقتاردىڭ بۇگىنگى بىزگە جەتكەن مادەني جادىگەرلەرىنە قاراپ ۇرپاقتى قادىرلەگەندىگىن، ءداستۇر مەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءتول قۇندىلىقتارىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ جوعارى بولعاندىعىن بايقايمىز. قاريالاردىڭ قىزمەتى تۇركىلەردىڭ قوعامىندا دا جوعارى بولعان. قاتىگەزدىكتى، ەلدىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمسىزدىگىن تۋعىزاتىن وقىس وقيعالار بولماعان.  وتباسى قۇندىلىقتارىنا، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. «جەكە ادامنىڭ ابىرويى - ەل ابىرويى»، - دەگەن قازاق تۇسىنىگى تامىرىن تەرەڭنەن تارتادى.  

جەر مەن ۇلتتى ساقتاۋدا  ۇلتتىق تاربيە ءداستۇرى باستى ءرول اتقارادى. ال، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرىنىڭ دىنگە قايشى تۇستارى جوق. ءداستۇر – ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا قىزمەت ەتكەن. بۇل ۇلتتىڭ رۋحاني قازىناسى رەتىندە ۇلتتىڭ ءداستۇرى مەن ءدىنىنىڭ ساقتالۋىنا پايداسىن تيگىزەدى. الاش تۇلعاسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ، «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەگەن: «بۇرىنعى ۋاقىتتا قازاق ەلى ۇيىمشىل، ەرى جاۋىنگەر، ءبيى ءادىل، نامىسقور، ادامى ءارى ءبىتىمدى، قايراتتى، ساۋىقشىل بولعان ەكەن. راس، بۇل ۋاقىتتاعى ۇيىمشىلدىق كۇنى ءۇشى بولسا دا، جۇرە-بارا بەت تۇزەپ، قالىپ الاتىن سۇرەڭى بار سياقتى ەدى...

قازاقتىڭ ۇلتتىق قالپى وزگەردى. تىرلىگى، ماقسۇتى باسقا، نيەتى شالعاي، سۋىق باۋىر جاتتىڭ قولىنا ءتيدى. «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەن حالگە ۇشىرادى. كەمەڭگەر بيلەردىڭ زامانى قۇرىپ، ادامدى مال مەن پۇلعا ساتىپ الاتىن زامانعا كيلىكتى.

قازاقتىڭ تۇرمىسى وزگەردى. كيىز ۇيدە قىستاپ، سۋىققا شىنىعىپ، قۋاتتى قايراتتى دەنەلى وسەتىن قازاق، تازالىعى جوق الاسا جەر ۇيگە كىرىپ، اۋرۋلى ناشار بولىپ، مىجعىرلانىپ ەڭسەسى كوتەرىلمەي وسەتىن قالىپقا ءتۇستى. وسى سەبەپتى ادامنىڭ ءوسىمى دە كەمىدى. ارينە، ءتان قۋاتتى بولسا، جان قۋاتتى اجارلى بولادى. ناشار جاننان وسال مىنەزدەر تۋادى. مىسالى: ويناس، وتىرىك، وسەك سياقتىلار. بۇل ءبىر. ەكىنشى سول ۋاقىتتا كۇش الا الماعان بىرلىككە قىرسىقتىڭ قارا باسى بوپ پارتيا دەگەن قاعىندى ءتيدى. جاۋىزدىق، زالىمدىق قارا بۇلتتاي قورشاپ، حالىقتى استاڭ كەستەڭ قىلىپ، ءوزدى وزىمەن اتىستىرىپ كوزدى شەل قاپتادى...  پارتيا باستالعالى مال ازايىپ، كەدەيلىك كيلىكتى...

قاي جۇرتتىڭ بولسىن ۋاعداشىلىق انتقور ەمەستىك، قۇدايدىڭ اتىن جەڭىلگە سالماۋلىق ەدى. ءبىزدىڭ قازاقتا ارۋاق، قۇداي، انت-يمان، قۇران دەگەنىڭىز بەرجەبايشىنىڭ ىسىندەي قادىرسىز. قۇدايعا قىلعان قۇلشىلىق، قايىر- ساداقا پارتيانىڭ بىرىمسەگىنە ءجۇرىپ كەتەدى. دىنگە كەلگەن كەمشىلىك وسى».

ەل تىنىشتىعى، تۇراقتىلىق حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى. ءدىني ساۋاتتىلىق ورىن الۋ ءۇشىن الدىمەنەن بەيىمدىلىك، قابىلەت، ءبىلىم، تاريحي سانا، ءداستۇر تاجىريبەلەرى، ۇلتتىق يدەولوگيا ەڭ الدىمەن  قوعامدا، ودان كەيىن جەكە ادامنىڭ بويىندا ورىن الۋى قاجەت. ءدىندى قوعاممەن ۇيلەستىرەتىن ادامنىڭ جان - جاقتىلىعى. جان - جاقتىلىق الدىمەنەن ادامنىڭ ۇلتتىق تاربيەسى (مىنەزى), رۋحى (بولمىسى) ارقىلى كەلەدى. جوعارىدا توقتالىپ وتكەنىمىزدەي، قوعامنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگى ۇلتتىڭ بولمىسى ارقىلى عانا قالىپتاسادى. ۇلتتىڭ بولمىسى ساقتالىپ، قوعامنىڭ ىشكى ورىسىنە اينالعان ورتادا قوعامدىق سانانىڭ بارلىق قۇبىلىستارى ءوز دەڭگەيىنە ءومىر ءسۇرىپ، ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىرادى. ماسەلەن، قازاق تۇلعالارى قاراپايىم ەلدىڭ رۋحاني ومىرىنەن تاربيەلەنىپ شىقان جانە ولاردىڭ دەڭگەيى (قاسيەتتەرى، ءبىلىمى، عىلىمى، يدەياسى) ءوزىنىڭ قوعامى ءۇشىن رۋحاني سۇزگى ىسپەتتەس. قاجەت نارسەنى يگەرەدى، قاجەت ەمەسىن قوعامعا وتكىزبەيدى، العان ءبىلىمىن سارالاپ، ەل بولمىسىنا يكەمدەپ وتىرادى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ايتقانداي پاتشا وكىمەتى، ودان كەيىن كەڭەس بيلىگى قازاق قوعامىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن وزگەرتتى. ەل بولمىسىنىڭ ءورىسىن، قوعامنىڭ دەڭگەيىن ساقتاپ تۇرعان قازاق تۇلعالارىنىڭ قاتارى ازايدى. ەل جاعدايىن جەتىك بىلەتىن زيالىلار قوعامنان الشاقتاتىلسا ارينە، حالىقتىڭ رۋحى السىرەيدى. جەكە ادام قوعامعا، اينالاسىنداعى ادامعا ەمەس بايلىعىنا سەنەتىن بولىپ شىعادى. بۇل ماسەلەنى الاش زيالىلارى، ولارمەن قاتار ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ عۇمار قاراش سىندى ءدىني قايراتكەرلەرى دە تەرەڭ زەردەلەگەن:  

         اجداھا التى باستى جاۋدان قورعام،

         بۇلدىرگەن ەل اراسىن داۋدان قورقام.

         كۇلىمدەپ كىرىپ، ىشكى سىرىڭدى الىپ،

         قۇرىلعان اياق استى اۋدان قورقام.

         ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر ءىس ەتپەس،

         جاتىپ ءىش جالقاۋ – دەنى ساۋدان قورقام.

         كىم كورسە سوعان ايتقان سىردان قورقام،

         اڭگىمە سىردىڭ ءتۇبى جىردان قورقام.

         ءسۇزىلىپ، سۇپىسىنىپ ءدىندى ساتقان،

         تاڭقى مۇرت، تاسپا قارا، سۇردان قورقام.

         بۇلعاقتاپ قۇر ءبىلىمسىز، اعىمعا ەرىپ،

         بىلگەندى ەلىكتەگەن زىردان قورقام...

ۇلتتىق تاربيەنىڭ كۇشى (رۋحى) ادامدى قوعامدىق ومىردەن شەتتەتپەي ەلمەن ءبىر قىلۋىندا. قازاقتىڭ دارا تۇلعالارى ەل بولاشاعىنا قاجەت قۇندىلىقتاردى دىننەن، رۋحاني ومىردەن دۇرىس الا ءبىلدى. قازاق تاريحتى، ءداستۇر مەن ءدىندى دانالىقپەن ۇيلەستىرۋ ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحىن، قوعامنىڭ ءورىسىن (دەڭگەيىن) ساقتايتىن ۇلت بولمىسىنىڭ كوركەم بەينەسىن، ۇلت ونەرىنىڭ كوركەم تۇرلەرىن شىعارا بىلگەن. ۇرپاقتى اسەرشىلدىككە، قۇر ماقتانعا، جالقاۋلىققا، جات مىنەزدىلىككە، قاتىگەزدىككە تاربيەلەيتىن نارسەلەر قازاقتا بولماعان. سوندىقتاندا، تاريحتاعى قازاق ءداستۇرى كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن رۋحاني قازىنا، ىلىمگە تولى عىلىم، ونەگەلى تاريح. قازاق بالاسىن (بي- شەشەن، باتىر، اقىن، عالىم، ءدىني تۇلعا) ەلمەن بىرىكتىرگەن ەكى قاسيەت ەدى. سەزىمتالدىق، ياعني جاقسى مەن جاماندى اجىراتا ءبىلۋى، ەكىنشىسى ءوز ىسىنە قابىلەتتىلىك جانە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولۋى. بيىك ادامي ساپالار قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا تۇنىپ تۇر. ۇلتتىڭ ءداستۇرى مەن ءدىنى ارقىلى قازاق ەلى ءوزىنىڭ ەلدىگىن نىعايتادى. اتا بابامىز جاساعان رۋحاني دۇنيەنى، ياعني ۇلت مادەنيەتىنىڭ قامالىن ۇرپاق ءوزى جاھاندىق قاتەرلەردەن قورعاۋى ءتيىس.

ءال-فارابي جازعانداي، ءدىن دەگەنىمىز اللا تاعالانىڭ ادامزات بالاسىنا سالىپ بەرگەن قاسيەتتى جولى. وسى قاسيەتتى جولدى قادىرلەۋ، cاقتاپ وتىرۋ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تازا كۇيىندە جەتكىزۋ، رۋحاني جولدا ۇلتتىق مۇددەنى، ۇلتتىق بولمىستى جوعالتپاۋ بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ تاريح الدىنداعى نەگىزگى مىندەتى. ءداستۇرلى ءدىنىمىز تالاي الاساپىران ۋاقىتتاردا ەلدىگىمىزدىڭ ساقتالۋىنا قىزمەت ەتكەن ەدى. ءححى عاسىردىڭ جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەرىنەن ۇرپاقتى ساقتاۋدىڭ توتە جولى عاسىرلار قويناۋىنان تامىرىن تارتقان ءداستۇرلى دىنىمىزدەن اجىراماۋ. بىزگە وزگەشە جاڭالىقتار ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى شامالى. ويتكەنى، جىراۋ، ودان كەيىنگى اباي، شاكارىم سىندى عۇلامالار ۇرپاعىن ءتۇزۋ دىنگە جەتەلەپ كەتكەن ەدى. سول رۋحاني دۇنيەلەردى ءورىمتال جاس بويىنا سىڭىرگەندە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇعىرلى، ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ بيىك بولاتىندىعى انىق.

سارسەمبين ۇمبەتحان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz