بيلىك پەن قوعام نەمەسە مەملەكەت پەن حالىق اراسىنداعى ەڭ باستى ۇستانىم ول – قۇقىق. حالىق كوبىنەسە بالا سياقتى ءوز قۇقى مەن حاقىن بىلە بەرمەيدى. ونى ءبىلدىرۋ مەملەكەتتىڭ مىندەتى. پلاتون ايتپاقشى «مەملەكەت – اكە، حالىق – بالا». مەملەكەت تە نورمالارىنىڭ شەگى مەن شەكاراسىن ناقتى ايقىنداپ بەرۋى ءتيىس، زورلىقپەن ەمەس، دالەلدى ۋاجبەن، عىلىمي تانىم، زەرتتەۋلەر نەگىزىندە الىنعان ديالوگتارمەن قابىلداتۋى كەرەك. «مىناۋ دايىن تۇرعان كورشىمىزدىڭ نورماسى، سونى پايدالانا سالامىز» دەۋ اكەلىك ەمەس، مەملەكەتتىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسىن كورسەتەدى. بىلايشا ايتقاندا بۇل اكەنىڭ وز وتباسى الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىن كورسەتەدى. مىنا قوعامدا كىم حاقىن بىلسە، تالاپ ەتسە، سۇراسا، ول ادامدا «مەن» دەگەن اقيقات كورىنىس تاپتى دەگەن ءسوز. ال ەگەر بىرەۋ ەشقانداي حاقىن، نە حۇقىن سۇراماسا، وندا «مەن» دەگەن اقيقاتتىڭ ورنىنا توبىردىڭ ەركى، يدەولوگيانىڭ قىسىمى، ءاۆتوريتاريزمنىڭ لەبى بار ەكەندىگىن بىلدىرەدى. جالپى حاق سۇراعاندىكى، ياعني وعان قاجەت ەتكەن تالابىن بەرۋ دە بۇگىنگى زايىرلى، دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ باستى شارتى.

سونىمەن «حاق، حۇق» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى، ماعىناسى نە؟ اراب سوزىنەن ەنگەن ۇعىم، تەرمين بويىنشا، «بەلگىلى ناقتى ءبىر ەرەجەگە، نورماعا ساي بولعان نارسە»، ياعني زاڭ تۇرىندە قابىلدانعان نارسە. دەمەك حاق دەگەنىمىز رۇقسات ەتىلگەن نارسە دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. سوندا «حاق، حۇق دەگەن بەلگىلى ەرەجە نەمەسە نورما نەگىزىندە رۇقسات ەتىلگەن نارسە» بولىپ شىقتى. ال ەندى سول نورمالار قايدان الىنادى نەمەسە نورما، ەرەجەلەر قالاي پايدا بولادى؟ ادامنىڭ قوعامعا، قوعامنىڭ دا ادامعا قاتىستى ورىنداۋى ءتيىس نارسەلەر حاق دەپ اتالادى. بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا حاق دەگەنىمىز ءبىر نارسەنى ورىنداۋ ءۇشىن ادامنىڭ مورالدىق ەرىك جىگەرى مەن قۋاتى، مۇمكىندىگى دەگەن ءسوز. سوندىقتان ادام ءاربىر حاقى، حۇقى ونىڭ باسقالارعا قاتىستى مىندەتىن ورىنداۋدى تالاپ ەتەدى. ساياسي تۇرعىدان حاق، زاڭ نەمەسە نورمالار ارقىلى بەرىلگەن اكتسيا. بۇل جەردە دە ەرەجەلەر مەن نورمالارعا ساي بولۋ شارتى بار. سەنىم، وي، وجدان، ءسوز ەركىندىگى حاقى دەگەن سياقتى ادامنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك حاقتارى وسى قاباتتارعا ءتان. ەندى وسى حاقتاردى انىقتايتىن نورمالاردىڭ بارلىعى، قوعامنىڭ تىرشىلىگى مەن قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەپ، باقىلاپ، جۇيەلەپ وتىراتىن ەرەجەلەر مەن زاڭداردى تۇتاستاي قۇقىق دەيمىز. قۇقىق نەگىزىنەن ادامداردىڭ بىرگە قوعامداسىپ تىرشىلىك ەتۋىنىڭ كەپىلى. دەمەك ول تابيعي شارت. سوندىقتان قۇقىق قوعامدا ادامنىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى ءۇشىن بار دەگەن ءسوز. ال بۇگىنگى مەملەكەت كونستيتۋتسياسىندا وسى حاق-قۇقىقتار سالىستىرمالى تۇردە قاندايدا ءبىر باسقا ەلدەردىڭ نورمالىق ەرەجەلىك سيپاتى جاعىنان ەشقانداي كەمشىلىگى جوق. بىراق وسى نورمالار مەن ەرەجەلەردى رەتتەۋ قابىلداتۋ مەن ءتۇسىندىرۋ تۇرعىسىنان، كەيبىر سالادا جۇمىس ءالى باستالماعان. ونداي تاقىرىپتار مەن ماسەلەلەردىڭ باسىندا زايىرلىلىق ۇستانىمى كەلەدى.

زايىرلىلىق ۇستانىم رەتىندە حاق تۋرالى تانىمدار مەن نورمالاردى قايتا باعالاۋ ارەكەتى نەگىزىندە وتكەن عاسىرلاردا تاريح ساحناسىنا شىقتى. يسلامدا زايىرلىلىق ۇستانىمى ادام مەن الەم قاتىناسىنىڭ حاقى مەن قۇقىعى رەتىندە و باستان بار ەدى. 

جالپى زايىر، زايىرلى ۇعىمى قازاق رەسمي قۇجاتتارىندا وتكەن عاسىردا كەزدەسە باستاپتى. بۇل دەگەن ءسوز، زايىرلىلىق تەرمينى قازاقتا بۇرىن قولدانبادى دەگەن ءسوز ەمەس. بۇرىن قۇراننىڭ سىرتقى ياعني، زاحيري جانە ىشكى، ياعني باتيني ماعىناسى رەتىندە تانيتىنبىز. باتىستىق مەملەكەت تەوريالارى مەن تۇجىرىمدارى، پرينتسيپتەرى مەن يدەيالارى جاحانعا اسەر ەتتى. باتىستاعى وسى ۇعىمنىڭ ۇستانىم با، اعىم با، كوزقاراس پا، يدەولوگيا ما، ءجالپى مانى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن پىكىرتالاس توقتاعان ەمەس. يسلام الەمى دە وتكەن عاسىرلاردا وسى تەرمين تۋرالى ءوز تاريحي تاجىريبەلەرى مەن تانىمدارى شەڭبەرىندە بالامالار ۇسىنعانى بەلگىلى. مىسالى قازاقتار زاحيري، ياعني زايىرلىلىق دەسەك، اراب الەمى «لا دينيا» ياعني دىننەن تىسقارى، پارسى الەمى «يرفانياعا» قاراما قارسى ءسوز رەتىندە «يلمانيا» اقليا دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتتى. قازاقستان دا ءوزىن ەگەمەندىگىن جاريالاي سالا، كونستيتۋتسياسىنا زايىرلىلىق ۇستانىمىن باسشىلىققا الاتىن مەملەكەت رەتىندە جاريالادى. بۇل ۇعىمدى «ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز» دەپ تانىعان جانە تانىتقان ويشىل-قايراتكەرلەر دە بار.

بۇگىن دە قانشاما زەرتتەۋلەر تاقىرىبى وسى ماسەلەگە ارنالىپ وتىر. ءالى دە جالعاسا بەرەدى. مەن بۇل جەردە زايىرلىلىق ۇعىمىنىڭ فيلوسوفيالىق، مورالدىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق قاباتتارى تۋرالى قاراپايىم تىلمەن ءارى قىسقا توقتالماقشىمىن. زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ بولمىستىق قىرلارى، كۇندەلىكتى قوعام تىرشىلىگىندە وعان قاجەتتى فۋنكتسيالار تۋرالى كوپتەن بەرى ىزدەنىپ كەلەمىن. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسىندا قازاق مادەنيەتى، ۇلتتىعى، ساناسى مەن تاريحيلىعى تۋرالى بولمىستىق نەگىزدەر كورسەتىلمەگەندىكتەن، ۇسىنعان زايىرلىلىق فۋنكتسيالارى تۋرالى ۇسىنىستارىم سول ءماتىن قالپىندا قالدى. بىراق بولاشاقتا وسى ءماتىن ەگەمەن ەلگە كەرەك بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

الدىمەن زايىرلىلىق ۇعىمىنىڭ ءمانى، مازمۇنى، سەبەپتەرى مەن تەگى تۋرالى پايىمداۋ ءۇشىن دە باتىستاعى وتكەن عاسىرلارداعى فيلوسوفيالىق قاباتتارىنا مۇقيات نازار اۋدارعان ءجون. باتىستا فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زايىرلىلىق دەگەنىمىز، يمان مەن اقىلدىڭ شەكارالارىنىڭ ءبولىنۋى، يماننىڭ اقىل قىزمەتتەرىنە ەشقاشان ارالاسپاۋى كەرەكتىگىن نەگىزدەيتىن كوزقاراس. مىنە كوپتەگەن ماتەرياليستىك تۇسىنىكتەگىلەر، يماننىڭ قىزمەتىنە كەدەرگى كەلتىرۋ نەمەسە يماننىڭ فۋنكتسياسىن مويىنداماۋدى باستى ۇستانىم دەپ قابىلداعاندىقتان دا ءلايتسيزمدى ياعني زايىرلىلىقتى ۇستانىم رەتىندە تانىدى. بۇل ماسەلەدە باتىستا ءوزارا قاراما-قايشى مەكتەپتەر بار. ولاردىڭ تەگى ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىنىڭ ادام مەن اللا قاتىناسى تۋرالى تەوريالىق كوزقاراستارىنا بارىپ تىرەلەدى. ونداعى بايلانىستار بولمىسقا قاتىستى تۇسىندىرمەلەر نەگىزىنەن ادامنىڭ يمانى مەن اقىلىنىڭ جەكە تۇرعاندا جەكە دەربەس ەكەندىگىن باستى تۇعىر ەتىپ الادى. ال يسلامدا ادامنىڭ «اقىلى، جانى، مەن-ءوزى» ءبارى تۇتاستاي جۇرەكتىڭ فۋنكتسيالارى مەن سيپاتتارى رەتىندە قابىلدانادى. ابايدىڭ «..اقىل مەن جان، مەن-ءوزىم» دەگەن انىقتاماسى وسى يسلامداعى ادام بولمىسىنىڭ انىقتاماسى.

دەمەك فيلوسوفيالىق تۇرعىدان دا باتىستاعى زايىرلىلىق ۇعىمىنىڭ مازمۇنى يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىندەگى ەلدەر ءۇشىن باستى ولشەم بولا المايدى دەگەن ءسوز. وسى جەردە زايىرلىلىق ۇستانىمىنا ءوزىمىزدىڭ قۇندىلىقتىق، بولمىستىق ەرەكشەلىگىمىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، مەملەكەت پەن قوعامدىق پايدانى ەسكەرىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنە ساي انىقتاما جانە فۋنكتسيالارىن، پرينتسيپتەرى مەن يدەيالارىن تابا ءبىلۋىمىز قاجەت.

ەڭ الدىمەن، باتىستىڭ زايىرلىلىق تۇسىنىگىنە مورالدىق تۇرعىدان قالاي باعا بەرگەندىگىنە توقتالايىق. مورال دا فيلوسوفيانىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، مورالدىق ەتيكالىق ءىس ارەكەتتەردىڭ، تىرشىلىكتىڭ تولىعىمەن ءدىن ىقپالىنان قۇتىلىپ، يمان ەمەس، اقىلدىڭ ۇستانىمدارىنا، عىلىمي دامۋلارعا سۇيەنىپ، جالپى مەتافيزيكالىق نەگىزدەردەن اۋلاق بولۋدى جاقتايدى. بۇل كوزقاراس نەگىزىنەن ە.ديۋركگەيمنىڭ شىعارمالارىنان ورىن العان. ول قوعامدى جانسىز زات سياقتى تانىعاندىقتان، يممانەنتتى ماتەرياليزمدى قولدايدى. ياعني، مورالدىڭ، ءبىلىم بەرۋدىڭ، مەكتەپتىڭ زايىرلى بولۋىن، ءارتۇرلى ءدىني ىقپالدان ازات بولۋىن نەگىزدەيدى. ونىڭ ويىنشا مورالدىڭ زايىرلى بولۋى «مورالدىڭ راتسيوناليزاتسيالانۋى» دەگەندى بىلدىرەدى. ءدىندى ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرۋ، ودان ءارى ىقپالسىز ەتۋگە باعىتتالعان كەز كەلگەن وي، يدەيا، تىرشىلىك ەتۋ فورماسى ول ءۇشىن ناعىز زايىرلى تىرشىلىك سيپاتى ەكەن. نەگىزىنەن مۇنداي ماعىناداعى ۇعىنىلعان زايىرلىلىق، ول پرينتسيپ ەمەس دىنگە قارسى اعىم بولىپ تانىلادى. بىراق زايىرلىلىق ۇستانىمى، دىننەن بولەك ءومىر ءسۇرۋ ەمەس، شىركەۋ جاماعاتىنان اجىراۋدى، وعان تاۋەلسىز ەركىن ويلاۋدى ماقسات ەتەدى. ءدىنىڭدى ءوزىڭ تىكە اللامەن بايلانىسا الاتىنداي، شىركەۋدىڭ ۇستەمدىگى مەن بيلىگىندە قالماي، ادام ەكەنىڭدى سەزىنۋگە شاقىرادى. ال ەندى وسى ۇستانىمدى يسلاممەن سالىستىرساق، يسلامدا و باستان شىركەۋ ينستيتۋتى جوق، ءدىن قىزمەتكەرلەرى ساتۋسى جوق. ءدىن جانە وجدان بوستاندىعى بويىنشا دا يسلامدا «دىندە زورلىق جوق» ۇستانىمى بار. بىرەۋدى زورلاپ مۇسىلمان قىلۋ، يمانىنا ارالاسۋ ۇستانىم رەتىندە يسلامدا جوق. بىراق سوڭعى كەزدەرى قوعامداعى ۋاحابيلىك تەندەنتسيانىڭ ورشۋىمەن، قوعامدا ادامنىڭ يمانىن ولشەۋ، تارازىلاۋ، زورلىق زومبىلىق جانە كوزبوۋشىلىقپەن ءوز جاماعاتىنا تارتۋ دەگەن قۇبىلىستار كەزدەسىپ جاتىر. سوندىقتان بۇگىنگى باتىس پەن شىعىستاعى وسى ۇقساس قۇبىلىستاردى سالىستىرا وتىرىپ، زايىرلىلىققا تۇسىنىكتەمە جاساۋعا بولادى. ەندى ساياسي جانە قۇقىقتىق تۇرعىدان زايىرلىلىق ۇستانىمى، بيلىك پەن قۇقىقتىڭ نەگىزى رەتىندە ەشقانداي قۇدايلىق، ءدىني بيلىكتى تانىمايدى. مەملەكەتتىك بيلىك پەن قۇقىق پرينتسيپتەرىن كەز كەلگەن ءدىني ەلەمەنتتەردەن، ونىڭ ىقپالىنان قورعاۋدى بىلدىرەدى. بۇل ماركسيستەر مەن ماتەرياليستەردىڭ كوزقاراسى، ياعني، اتەيزم - رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋىنا اپارىپ سوقتى.

باتىستاعى رەنەسسەانس داۋىرىندە ماكياۆەللي نەگىزدەگەن بۇل ساياسي زايىرلىلىق تانىمى كەيىننەن ماتەرياليزمنىڭ يدەولوگيا رەتىندە كەڭىنەن ورىستەۋىنە اسەر ەتتى.

بىزدە دە سول سياقتى قازىر «زايىرلىلىق-دىنسىزدىك، ول باتىستان كەلدى» دەپ ورە تۇرەگەلەتىندەر قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. ال شىندىعىندا ولاي ەمەس، كەرىسىنشە باتىس نەگىزىنەن جوعارىداعى ايتىلعان دىنسىزدىكپەن كۇرەس الاڭى. مىسالى باتىستىق ەۆروپا رەنەسەانستان كەيىن عىلىمدا، فيلوسوفيادا بۇل جوعارىداعى زايىرلىلىق تۇسىنىگىنىڭ ۇستەمدىك ەتكەندىگىن كورۋ قيىن. مىسالى نيۋتوندى الىپ قاراساڭىز ناعىز ءدىندار ادام بولعان. دەكارت، مالبرانش، لەيبنيتس، بەركلي، لوكك، گەگەل سياقتى فيلوسوفتار نەگىزىنەن ءوز دىندەرىنە ادال، بەرىك بولعان. سوندىقتان باتىس وركەنيەتى زايىرلىلىقتىڭ نەگىزى نەمەسە باستى شارتى دا ەمەس. راس بۇل ۇستانىم رەتىندە باتىستان تاريحي تاجىريبە رەتىندە شىقتى. بىراق جاڭا مەملەكەتتىك جۇيەدەگى ادامنىڭ ساناسى مەن مەملەكەتتىك قاتىناستاردىڭ فۋنكتسياسىن انىقتاۋ ۇدەرىسى ءالى جالعاسىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇگىنگى ء«دىن مەن دۇنيە»، «مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءبولىنۋى» دەگەن سياقتى انىقتامالار دا زايىرلىلىق ءۇشىن تولىق ساي ەمەس. ءدىن تەك دۇنيەگە قاتىستى جۇيە ەمەس، ول ادامنىڭ ساناسىندا ءبىرتۇتاس، دۇنيە مەن اقىرەتتىڭ كوپىرى ءارى ءبىرتۇتاس قۇقىقتىق جانە مورالدىق جۇيە. مەملەكەتتىڭ دە، ادامنىڭ دا، قوعامنىڭ دا مورالدىق نەگىزدەرىندە ءدىن جاتىر. سوندىقتان ول مىنا تىرشىلىككە دە كوز جۇما المايدى. ولاي بولسا، ءدىن جانە مەملەكەت فۋنكتسيالارىنداعى ءوزارا الاتىن ورىندارىن ناقتىلاپ، شەكاراسى مەن قۇقىقتارىن دا بەلگىلەپ كورسەتۋ قاجەت. ءدىننىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە ورتالىعى ادام. سول ادام ىشتەي جىككە بولىنبەۋ ءۇشىن دە، پسيولوگيالىق قىسىمعا تۇسپەۋ ءۇشىن دە، وزىمەن، قوعاممەن، مەملەكەتپەن دە، دىنمەن دە توزىمدىلىكتە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن زايىرلىلىقتى ناقتىلاپ العان ءجون. ول ءۇشىن دە عىلىمي، فيلوسوفيالىق تەرەڭ تالداۋلار مەن انىقتامالار شارت.

كەڭەس كەزىندە سەكۋلياريزم پراكتيكاسى بويىنشا قوعامدى دا مىنا سالالارعا ءبولىپ تە تاستاعان: مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندەگى زايىرلىلىق; 2. قۇقىق قورعاۋ جانە اسكەري قىزمەت جۇيەسىندەگى زايىرلىلىق; 3. ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيە جۇيەسىندەگى زايىرلىلىق; 4. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى زايىرلىلىق; 5. مادەنيەت پەن ونەردى دامىتۋ سالاسىنداعى زايىرلىلىق; 6. الەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسىندەگى زاۋىرلىلىق; 7. ەكونوميكالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى زايىرلىلىق; 8. بۇقارالىق اقپارات جۇيەسىندەگى زايىرلىلىق... مىنە، بايقاساڭىز، ول كەزدەگى بيلىك تە زايىرلىلىقتى كەڭەستىك رەجيمدەگى يدەولوگياعا ساي تۇجىرىمداعان.  وندا قۇقىقتىق ۇستانىممەن قوسا، تەك مەملەكەتتىك ينستيتۋتتى عانا ەمەس، تۇتاستاي قوعامدى دا كوكتەپ وتكەن. وسىلايشا كەڭەستىك رەجيم زايىرلىلىق ۇستانىمىن كۇردەلى يدەولوگيالىق سالا رەتىندە تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باقتى.

ءدىن مەن ساياسات، ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ نەگىزگى ولشەمدەرى تۋرالى ايتقاندا قازاقستاندىق قولدانۋ اياسى مەن انىقتاماسى جونىندەگى پروبلەمالاردى قامتىعان ءجون. قازىر ەگەمەن ەلىمىزدەگى ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسى تۋرالى تۇجىرىمدار مەن تۇسىنىكتەر نەگىزىنەن قالىپتاسىپ ۇلگەردى. دەگەنمەن، سىرتقى فەنومەنولوگيالىق دەڭگەيدە قالىپ وتىر، ارينە.

ءدىن مەن مەملەكەت قۇبىلىسىنىڭ ورتاق قىرلارى بار. ءدىن دەگەن ول تەرەڭ ءماندى ەكزيستەنتسيالدى قۇبىلىس. اتاقتى عۇلاما "باتىستا اۆەررويس" رەتىندە تانىلعان يبن ءرۋشدتىڭ "فاسل ال ماقال فيما باينا ال حيكماتي ۋا اش شاريعاتي مين ال يتتيسال" دەگەن ەڭبەگى بار. سول ەڭبەكتە دىن قۇبىلىسىنىڭ تابيعاتىن فيلوسوفيالىق، اقلي-راتسيونالدى جانە ەكزيستەنتسيالدى نەگىزدە ءتۇسىندىرىپ بەرگەن. وندا يسلام الەمىندەگى ءوزارا قايشىلىقتى پىكىرتالاستاردىڭ توركىنىنىڭ ادام تابيعاتىنا ناقتى تالداۋ جاسالىنباعاندىعىنان تۋاتىندىعىن نەگىزدەيدى. تافسير مەن تاۋيل قاتىناسى، ءدىن مەن ماماندار بايلانىسى، مەملەكەت پەن ءدىن تۋرالى وزەكتى بولمىستىق ماسەلەلەردى دە قاۋزاعان. راسىندا ادامنىڭ ءبارى بىردەي ءدىن قۇبىلىسىن تاني المايدى. سوندىقتان يبن ءرۋشدتىڭ ويىنشا، قۇراندا كورسەتىلگەن ءۇش ءتۇرلى ادام تيپىنە قاراي ءدىن قۇبىلىسىن اشىق تۇردە جاريالاپ، ونى مەملەكەت قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس. ياعني ءدىندى "حاتابي، جادالي جانە بۋرحاني" مەتودتارمەن جەتكىزۋ شارت. حاتابي ول قاراپايىم حالىققا فيقح-يسلام قۇقى تۋرالى اشىق ءارى جالپى تانىمدىق تۇرعىدان بەرىلسە; جادالي ول ءھام تەوريالىق جانە عىلىمي ويلى قاۋىم قاباتىنا بەرىلەتىن تانىمدار; بۋرحاني ول فيلوسوفيالىق مەتودولوگيالىق نەگىزدى قامتي الاتىن، قۇران تىلىمەن ايتقاندا ءتاۋيلدى مەڭگەرگەندەرگە عانا ءتان دانالىق-ينتتەللەكتۋالدىق تانىمدار. وسى ءۇش قابات، ءدىن سىرلارى مەن تانىمدىق اقپاراتتارىن ءوزار تەڭ بولىسە المايدى. وعان ولاردىڭ ورەسى مەن دەڭگەيى تەڭ ەمەس. وسى سىر اشىلسا، ارالارىندا فيتنا، قاۋعا، دۇشپاندىق تۋىندايدى. ءبىرىن ءبىرى شيركپەن بيدعاتپەن، كۇپىرلىكپەن كۇستانالاپ، ءبارى يسلامدى "قورعاۋعا" بەل شەشىپ اتتانادى.

ءدىني تانىمدا دا باس باسىنا مۋفتيلەر كوبەيدى. دەمەك عىلىمي تانىمدىق تۇرعىدان ءدىن مەن فيلوسوفيا، ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناسىن تالداپ ومىرگە قولدانۋ ساتىسىنا ءوتۋىمىز قاجەت. وسى ورايدا مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسى تۋرالى دا ءبىر ويدى قوسا كەتكەن ارتىق بولماس. قازاق ەلى مەملەكەتتىلىگىنىڭ باياندىلىعى مەن بولاشاعى ءۇشىن ونىڭ قۇرۋشى مادەنيەتىمەن بايلانىسىنىڭ تەتىكتەرى عىلىمي، ساياسي جانە بولمىستىق نەگىزدە قۇرىلۋى قاجەت. بۇل قاباتتاردى زەرتتەۋ ءارى ونى بۇگىنگى قوعامدا، وسى ۋاقىتتا قولدانۋ كەز كەلگەن بيلىكتىڭ ءبىرىنشى ماسەلەسىنە اينالۋى شارت. ول ءۇشىن دە «نە» دەگەن سۇراقتاردى جاۋاپتاۋ ماڭىزدى. سونداي ماسەلەلەردىڭ باسىندا بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن ءدىن قۇبىلىسى تۇر. ەندى ءدىن قۇبىلىسىنىڭ «نە» ەكەندىگى، ياعني ءمانى مەن ماڭىزى، جاحاندىق جانە وتاندىق ساياسات تۇرعىسىنان دا بەلگىلى. ماسەلە وسى قۇبىلىستاعى تەتىكتەر مەن وعان دەگەن قاتىناستاعى ء«بىلۋ، تانۋ، سەزۋ» ساتىسى تۋرالى بولماق. ول دەگەنىڭىز تىكەلەي وسى قۇبىلىسپەن اينالىساتىن بيلىك، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ دىنگە دەگەن ساياساتى مەن كادرلىق الەۋەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ء«دىنىمىز يسلام، كىتابىمىز قۇران، تەگىمىز تۇرىك» دەگەن تۇجىرىمىندا تەرەڭ بولمىستىق اقيقات بار. تاۋەلسىزدىگىمىزبەن بىرگە ءدىني ورتالىقتاندىرۋدى شەشۋ ماقساتىندا قمدب قۇرىلۋى، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ، كەيىننەن كوميتەت رەتىندە مەملەكەتتىك ينستيتۋتقا اينالۋى، مينيسترلىككە وزگەرۋى، زاڭىمىزداعى «حانافي مازحابى» تاريحي ميسسياسىنىڭ ورىن الۋى، زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ «قۇندىلىق» دارەجەسىندە انىقتالۋى، الەم دىندەرى باسشىلارىن استاناعا جيناۋى ت.ب. قۇبىلىستاردىڭ تاريح بولىپ كوز الدىمىزدا ۇدەرىسكە اينالۋى بۇل ء«دىن قۇبىلىسىنىڭ» ءمانىن دۇرىس باعامداۋ مەن تانۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتى كورسەتەدى. ماسەلە ءبىلۋ مەن تانۋ جانە سەزىنۋ ۇشتىگىنە كەلگەندە تاعى دا كادرعا بارىپ تىرەلەدى. بىزدە كادرلار، ءدىن قۇبىلىسىن تانۋ تۇرعىسىنان «ونتولوگيالىق جانە ساياسي» پلاتفورمالاردا بىرىگە المايدى: ءبىرى ءدىندى بولمىستىق تۇرعىدان قاراستىرادى، ولار ءدىن ماماندارى. ەكىنشىلەرى ءدىندى ساياسي تۇرعىدان ساراپتايدى. بۇلار ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماماندارى. وسى ەكى تانىمدىق قاباتتار اراسىندا قايشىلىق تۋىنداپ جاتادى. مۇنى مەملەكەت باسشىسى ءبىلىپ وتىر، «تەرروريزممەن كۇرەسەمىز دەپ ءجۇرىپ، يسلاممەن كۇرەسىپ كەتپەڭدەر» دەگەن ءسوزى وسى قۇبىلىسقا دالەل. ماسەلە تانۋ مەن سەزۋدە جاتىر. مۇنىڭ ورتالىعى ارينە كادر، مامان، ياعني ادام فاكتورى. وسى ءدىن ماسەلەسى توڭىرەگىندە قوعامداعى جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارداعى ءدىني احۋالدى زەرتتەۋ ۇدەرىسىندە بولسىن، الەۋمەتتىك باعالاۋدا بولسىن، ايماقتىق «اسەر جانە كەرى اسەر» قاباتتارىندا «ديلەمما» ورنىققاندىعىن بايقاۋعا بولادى. بۇل ديلەمما اسەرى قوعامدىق ينستيتۋتتان دا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردا دا بەلەڭ العانىن ايتۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە بۇل ديلەمما باستاۋى مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىنداعى «زايىرلىلىق» ۇستانىمىنا دەگەن كوزقاراس قايشىلىقتارىندا جاتىر. قوعامدىق ينستيتۋت وكىلدەرى مەن مەملەكەتتىك ينستيتۋت وكىلدەرى زايىرلىلىق ۇستانىمىن وزدەرىنشە تانىمدىق، ەپيستەميولوگيالىق تۇعىرنامادا تۇسىنەتىندىكتەن، سىرتقى حالىقتىڭ تانىمىندا بىرىزدىلىك قايدان بولسىن. قاراپايىم ەل ازاماتتارى تۇرماق، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارداعى قۇقىق، يۋستيتسيا، ءبىلىم بەرۋ، ءدىن ىستەرى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اراسىندا وسى ماسەلەدەگى تانىمدىق بىرىزدىلىك يدەيالىق جانە پرينتسيپتىك دەڭگەيدە شەشىلمەگەن. سودان بارىپ، جاحاندىق ساياسيلانعان ءدىن شابلوندارىنان ارىلۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزىمىز قازىر ءدىندى ساياساتتىڭ ورتالىعىنا اينالدىرىپ جىبەردىك. قازىر ءىس جۇزىندە ەل اۋماعىنداعى بارلىق «ىشكى ساياسات بولىمدەرىنىڭ» باستى تاقىرىبى وسى ءدىن توڭىرەگىندە بولىپ وتىر. ءدىن ارقىلى مەملەكەتتىلىكتىڭ باياندىلىعىن دا، مادەنيەتتى دە، تۇراقتىلىقتى دا، ساياساتتى دا شەشەمىز دەۋ قانشالىقتى اقىلعا قونىمدى؟ راس ءدىن قۇبىلىسى ادامدى قورشاعان تانىمداردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. ول مادەنيەتتىڭ مازمۇنى، ادامدى قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قۇندىلىقتىق ينستيتۋت. بىراق زايىرلىلىق قايدا قالدى؟ جارايدى، بۇعان جاحاندىق ساياساتتىڭ، سودىرلاردىڭ، تەرروريزمنىڭ، ەكسترەميزمنىڭ ىقپالى بولا قويسىن، بىراق، ءبىزدىڭ ەلدە بۇلار تەك قانا ءدىني ماسەلەدەن تۋىنداپ وتىرعان جوق. بۇل جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگى، شارىقتاۋ دەڭگەيىندەگى كوررۋپتسيا، مەملەكەتتىك بەدەل، قۇقىقتىق ۇستەمدىگىنە دەگەن سەنىمسىزدىك سياقتى پسيحولوگيالىق ۇرەي مەن تۇجىرىمدار. بۇلار جەكە ارنايى سالا رەتىندە قاراستىرىلماسا، بۇل باعىتتىڭ ەرتەڭ جارعا سوعارى داۋسىز. سوسىن از قازاقتى ءدىن تاقىرىبىندا، ءداستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس مۇسىلماندار رەتىندە ءبولىپ، ءوزارا ۇرەي تۋعىزىپ، ءبىر بىرىنە دەگەن سەنىمسىزدىكتى كورىكتەۋ، «سەن مەن» دەگىزىپ، ينتەرنەتتە بولسىن، قوعامدا بولسىن، وتباسىندا بولسىن «تەكە-تىرەستىرىپ» قويۋ كىمگە ءتيىمدى؟ بۇل تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ما الدە، ديالەكتيكالىق باسقارۋ عانا ما؟ جوق الدە بۇل بولىنگەن اقشانى جاراتۋ تەتىگى ما؟ قوعامدا پىكىر الۋاندىعى بولعانى دۇرىس. بىراق بۇل تابيعي نەگىزدە بولسا، قۇبا-قۇپ. ول قاۋىپسىز، كەرىسىنشە پايدالى قۇبىلىس. مىسالى ء«داستۇرلى جانە ءداستۇرلى ەمەس» توپتار اراسىندا پىكىر قايشىلىقتارى ەكى جاقتىڭ دا ورتاق جول تابۋىنا، ءوزارا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋىنە، ىقپال ەتكەن بولار ەدى. ەگەر مەملەكەت تەك قانا «باقىلاۋ مەن باعىتتاۋدى» قامتاماسىز ەتىپ وتىرسا. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن قوعامدىق ينستيتۋتتار اراسىندا سەنىم دەگەن قۇندىلىقتى نەگىزگى تۇعىر رەتىندە ورناتىپ، عىلىمي تانىمدى ىسكە قوسقان ابزال دەپ بىلەمىن. ەگەر ەلباسى ايتقانداي، ء«دىنىمىز يسلام، كىتابىمىز قۇران، تەگىمىز تۇرىك» دەگەن انىقتامالاردى نەگىزگە الساق، وندا بۇل ماسەلەلەردى بولمىستىق، قۇندىلىقتىق، قۇقىقتىق جانە عىلىمي تانىمدىق شەڭبەردە ۇيىمداستىرۋدى قولعا العانىمىز ابزال. بۇل مەملەكەتتىلىكتىڭ دە زايىرلىلىقتىڭ دا بەدەلىن وسىرەتىن ۇستانىم. ەگەر ءدىن قۇبىلىسىنا تەك قانا ساياسي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك شابلوندارىمەن عانا قاراۋمەن شەكتەلۋ، ەلباسى ايتقانداي، «يسلاممەن كۇرەسىپ كەتۋگە»، «يسلاموفوبياعا» قىزمەت ەتۋگە اپارىپ سوعۋى ىقتيمال.

ءدىن ارقىلى جاستاردى، جاستىق ەنەرگيانى بولشەكتەۋگە بولمايدى، ءدىن ارقىلى قازاقتى بولۋگە بولمايدى. دەمەك ءدىن مەن مەملەكەتتى بولۋشىلىككە ەمەس، بىرلىك يدەياسىنا نازار بولگەنىمىز ابزالىراق. سەبەبى مەملەكەت بولمىسسىز ماڭگىلىك بولا المايدى. ونى كەشەگى "جەتپىس جىلدىق كەڭەستىك اتەيستىك يدەولوگيا" دالەلدەيدى.

تۇيىندەي كەلە، قازاق بولمىسى، الىمساق ارقىلى يسلاممەن سومدالعان. يسلام قازاق بولمىسىنىڭ ءمانى، ءوزى. ودان قاشىپ قۇتىلۋ ەمەس، كەرىسىنشە، زايىرلىلىق ارقىلى يسلام قاباتتارىنا كەڭ ەسىك اشۋ قاجەت. بىزگە قالعانى وسى ۇستانىمدى دۇرىس جەتكىزۋ عانا. يسلامدى ساياسيلانۋدان ساقتاۋ زايىرلىلىقتىڭ ەڭ باستى مىندەتى، قىزمەتى. وسى جاعى ولقىلىقتارىمىزدىڭ باسىندا كەلەدى. نەگىزى تاباندى ستراتەگيالىق، عىلىمي جانە قۇقىقتىق پلاتفورمالاردى كوممەنتاري جاساۋدى كەشەۋىلدەتۋ بۇگىنگى ەگەمەن ەلدىگىمىزگە دەگەن جاۋاپسىزدىق. ەگەمەندىك - ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز. ەگەر "ماڭگىلىك ەل" باستى يدەيامىز بولاتىن بولسا، وندا وسى نەگىز، ياعني زايىرلىلىق بارلىق قاتەلىكتەر مەن اعاتتىقتاردى اقتاپ الاتىن ۇستانىم.

دوساي كەنجەتاي

Abai.kz