تۇرسىن جۇرتباي. ولاردى دا ۇمىتپايىق...
(جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 1986-1989 جىلدار اراسىنداعى ساياسي جانە قوعامدىق ومىردەگى ىقپالى تۋرالى)
– بۇگىنگى تاڭدا جەلتوقسان تۋرالى ايتقىسى نەمەسە جازعىسى كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوپ-اق. سول جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە «مەن مىنانداي ەرلىك جاساپ ەدىم» دەگەندەردىڭ ءسوزىنىڭ اق-قاراسىن قالاي ەلەپ-ەكشەيمىز؟
– ۇلتتىڭ رۋحاني تۇتاستىعى مەن ماقسات-مۇددە بىرلىگىن تانىتقان ۇلى قوزعالىستىڭ ءبىرى – جەلتوقسان وقيعاسى. ءدال وسى كۇندە – 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ 17-18 جۇلدىزدارىندا قازاق ەلىنىڭ ازاتتىق رۋحى بارىنشا بۋىرقانىپ، ۇلتتىق نامىسى شامىرقانا وياندى. مۇنداي ءوزارا تۇسىنۋشىلىك پەن ىشتەي ۇعىنىسۋعا جەتكەن ۇلتتى تىزە بۇكتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ەگەردە قازاق ەلى 1986 جىلعى 17-18 جەلتوقسان كۇندەرىندەگى رۋحاني تۇسىنىستىگى مەن ۇلتتىق بىرلىك نىساناسىن قانىندا سۋىتپاي، سول ىنتىماقتاستىقتى قالپىندا ساقتاپ قالعان جاعدايدا، وندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىشىندەگى بۇگىنگى الاۋىزدىققا جول بەرىلمەس ەدى جانە ەلىمىزدىڭ كەرەگە باۋى كەسىلمەس ەدى، بەيباستاقتىق پەن بەيپىلدىككە، قوماعايلىققا، قورقاۋلىققا جول بەرىلمەس ەدى دەپ ويلايمىن.
وكىنىشكە قاراي، سول ءبىر قاسيەتتى سەزىم مەن ويانعان رۋحتىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتپەدىك. رۋحىمىزدىڭ ۇيتقىسى ىدىراپ، «باس – باسىنا بي بولۋعا» قۇشتار، «وزىندە بارمەن كوزگە ۇرعىسى كەلگەن»، «كۇنشىلدىگىن قوزدىرىپ، وزگەدەن ارتىلام» دەگەن قازاقى داراقىلىق پەن داقپىرتتىڭ، وزىنەن بۇرىنعىنىڭ، دالىرەك ايتساق، وزىنەن باسقانىڭ بارىنە «يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ قاراپ»، تاريحتى، ونىڭ ىشىندە جەلتوقسان وقيعاسىن وزىنەن باستاعىسى كەلگەن جانە وسى ۇلى وقيعانى ءوزىنىڭ مۇددەسى مەن پيعىلىنا ورايلاستىرعىسى جانە سول ارقىلى ءوزىنىڭ سول كۇندەردەگى قيتۇرقى ارەكەتتەرىن جاسىرعىسى كەلگەن جاماعايىندارىمىزدىڭ قاقپاقىلىندا كەتتى. مەنىڭ ءوز جەكە باسىم وسى ءبىر سۋماقاي، سۇعاناق ساياساتكەرسىماقتاردىڭ جانە ۇلتجاندىسىماقتاردىڭ (ولاردا تولىق ءسۇيۋ جانە تولىق جەككورىنىش سەزىمى بار دەپ ايتا المايمىن) جەلتوقسان كۇندەرىندە سىعىرايا قالعان كوزىنىڭ سۇعىنان-اق بايقاپ، تىتىركەنە قالسام دا، ءدال مۇنداي بۇكىلحالىقتىق كوزبوياۋشىلىققا قولى جەتەدى دەپ ۇمىتتەنگەمىن جوق. ويتكەنى، جاپپاي ۇلتتىق قارسىلىق پەن مويىنسىنباۋ رۋحى تۇتانىپ تۇرعان ساتتە ولار ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەپ، قانداي دا ءبىر قىلىعىمەن كوزگە ءتۇسۋدىڭ قامىن قاراستىرىپ ءجۇردى. ولاردىڭ قانجىعالىرىنا جەلتوقسان وقيعاسى ىلىكتى. جەلتوقسان وقيعاسى جەكە باسىنا بەدەل مەن مارتەبە اكەلەتىن زيانسىز شاق تۋعاندا جالدارى كۇدىرەيىپ شىعا كەلدى. «جازىقسىز جازالىلار» پايدا بولدى. اقىرى امالىن تاۋىپ قاھارمان بوپ حالىقتىڭ قادىرىن «ساۋىپ ءجۇر» (اباي). ەندى ولارعا ەشقانداي بوگەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس جانە بەتتەرىنىڭ بوياۋىنىڭ قالىڭدىعى سونداي، ونى شايىپ كەتىرە المايسىڭ.
بەتىنەن جارىلقاسىن! تەك قياناتقا قىستىعاسىن.
1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىنان باستاپ 1989 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتاعى ەكى جارىم جىلعى جانىعۋ مەن جابىعۋ، بۋىرقانۋ مەن بۋلىعۋ، استىرتىن ارباسۋلار جانە سوعان قاتىسۋشىلار مەن قارسى بولعاندار ەسىمىزدە. جاڭاعى «قاھارمانداردىڭ» اراسىنان سول كەزدە «ۇندەمەس پەن ساققۇلاق» اتانعان، ءتىپتى «جازالاۋ ساياساتىنىڭ تۇعىرىن» قالاعان پەندەلەردى كورىپ تۇرشىگىپ كەتتىم. ولاردىڭ قارعانىپ سويلەپ، شابىتتانا كولبينگە قارعىس جاۋدىرعانى سونداي، سونىڭ ىشىندە جۇرگەن وزدەرىن ۇمىتىپ كەتىپتى. ال، شىن مانىندە، ءدال سول ەكى جارىم جىلدا ۇلتتىق قارسىلاسۋ مەن مويىنسىنباۋعا، جەلتوقسان وقيعاسىنا ۇلتتىق-يدەولوگيالىق، الەۋمەتتىك، زاڭدىق استار بەرىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قوعامدىق قوزعالىس پەن كوزقاراستى قالىپتاستىرىپ، استىرتىن ارەكەت دەپ باعالاۋعا دا بولاتىن ادامداردىڭ، كەشىرىڭىزدەر، ناعىز ازاماتتاردىڭ ەسىمىن كورە المادىم. ەرىكسىز سول ءبىر كۇندەردەگى حاتتامالار مەن قۇجاتتارعا، قۇپيا داپتەرلەرگە كوز سالدىم. اقىرى ويلانا كەلىپ، سول ءبىر ازاماتتاردىڭ ءىس-قيمىلىنان حاباردار ەتىپ، ماعلۇمات بەرۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. ولاردى ۇمىتۋعا بولمايدى. الگى ەكى جارىم جىلدىڭ ىشىندە جاريا ەتىلمەگەن ۇلتتىق قوزعالىسقا رۋحاني دەمەۋلىك جاساعان دا سول «ۇمىتىلعاندار» ەدى. ولار ۇلتتىق تۇتاستىققا ۇمتىلدى. قاردىڭ كوبەسىن سوككەن كوكتەمگى قىزىل سۋ سياقتى ولار دا وتارشىل بيلىكتىڭ، قوعامنىڭ كوبەسىن استىرتىن سوگىپ ەدى. «قارعىس العانداردىڭ» قاتارىندا سول ادامداردىڭ ەسىمدەرى جۇرگەندە ءۇنسىز قالۋعا ارىم شىدامادى. ەڭ باستى قىنجىلىسىم – قالاي عانا اراندالىپ، اداسىپ قالدىق ەكەن دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابا المادىم. وعان تىكەلەي ءبىزدىڭ دە تابانسىزدىعىمىز كىنالى دەگەن مويىنسىنۋمەن ءسوزىمدى باستاعىم كەلەدى.
– 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان باستاپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭگە دەيىنگى ۋاقىتتا قازاق بولمىسى، مىنەزى، رۋحاني تۇتاستىعى، اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ بەينەسى قالاي وزگەردى؟
– ءيا، سول ەكى جىلدا ۇلتتىق مويىنسۇنباۋ قوزعالىسى جاپپاي تۇتاندى، ول قازاق ۇلتىنىڭ بارلىق بۋىنىن قامتىدى. كەيىننەن، «ماڭگۇرتتەر» دەپ ىسىرىپ تاستاعان قازاقشا بىلمەيتىن قالانىڭ قازاقتارى مەن وسپىرىمدەرىنىڭ اراسىندا بۇل قوزعالىس ءتىپتى ەرەكشە نامىستى قارقىنمەن، ۇيىمداسقان تۇردە ءجۇردى. ولاردىڭ رۋحى جوعارى ءىس-قيمىلدارى ماقساتتى ارنامەن دامىدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان جاساقتالعان ۇلتتىق جاساقتاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ اتى-جوندەرىن ەسكى داپتەردەن وقىپ، ولاردىڭ اتىن ازەر اجىراتتىم. ال ولارعا قالانىڭ مەكتەپتەرىن بۇرىن ءبىتىرىپ كەتكەن، ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا، نوۆوسيبيرسكىدە، قازاندا وقيتىن اسپيرانتتار مەن ستۋدەنتتەر كەڭەس بەرىپ وتىردى. وسى جىلدارداعى جاستاردىڭ سول رۋحىن ءبىز كەيىننەن ءوز قولىمىزبەن ءوزىمىز تۇنشىقتىردىق، «ماڭگۇرت» دەگەن ءمور باستىق، ءسويتىپ، ولاردىڭ ويانعان رۋحىن قورلاپ، نيگليستىك پيىلعا يتەرمەلەدىك. ۇلتىنىڭ مىنەزىن تەرەڭ تۇسىنگەن بيگەلديندەر ول ءىستى ارى قاراي جالعاستىردى، ال، كوڭىلى قالعان ماساندار ماسسوندارعا بەت بۇردى. ءسويتىپ، اسا ءبىلىمدى ۇرپاقتىڭ اراسىنا جىك سالدىق. ول جىكتى سالعاندار دا «جاڭاعى جولبيكەلەر» ەدى. ويتكەنى، زيالى قاۋىمنىڭ ورتاسىنان شىققان قالالىق جاستار قاسيەتتى ۇلتتىق سەزىمىن ەشكىمگە قورلاتپايتىن. ال بۇل مىنەز «قازاقشىل قازاقبايلارعا» جاقپادى. ءانۋار ءالىمجانوۆ مارقۇم وسىنى وتە تەرەڭ سەزىنىپ: «مەن قازىر رۋشىلدىقتان قورىقپايتىن بولدىم. قازاق ءۇشىن ەڭ قورقىنىشتىسى – قالا مەن دالا تاربيەسىن العان جاستاردىڭ ەكى جىكتەلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىپ كەلەدى. بۇل – رۋشىلدىقتان دا قاتەرلى باعىت. سونى قازىر ويلاستىرۋ قاجەت. كەيىن كەش بولادى»، – دەپ كۇيىنگەندە، شىندىعىن ايتايىن، مەنىڭ ءوز باسىم بۇل پىكىردى قابىلداي قويماپ ەدىم. كۇلگەن بولاتىنمىن. «كۇلمە سەن بۇعان!» – دەگەن ءان-اعاڭ باسىن تومەن سالىپ. مىنە، ەندى سوعان كۇلە جەتكەنىمىزگە كوزىم جەتتى. شىندىعىندا دا، جەلتوقسان تۇسىندا اۋىلدان كورى قالا، ونىڭ ىشىندە قالا جاستارى كوپ قۋعىن كوردى جانە كۇرەسە ءبىلدى. ال ستۋدەنتتەر مەن قالا جۇمىسشىلارىن جازالاۋشى جۇيە تۇقىرتىپ تاستاعان ەدى. ويتكەنى...
– قالاي تۇقىرتتى؟
– سول بەيۋاق شاقتا يمپەريالىق-وتارشىل وكتەم جۇيە مەن وكىمەت ءوزىنىڭ زاندەمى پيعىلىن – جاپپاي جازالاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ ارقىلى بارىنشا اشكەرەلەپ الدى. بۇل رەتتە ول جۇيە – جازالاۋدىڭ پاتشالىق، رەسەيلىك، اعىلشىندىق، يسپاندىق، پورتۋگالدىق، بەلگيالىق، كەڭەستىك تاسىلدەرىنىڭ بارلىعىن قولداندى. شابىنا وت تۇسكەن يمپەريالىق شوۆينيزم دە شاپتىعا شابىنىپ، مىسىق تىلەۋمەن جۇرگەن ۇلى ۇلت وكىلدەرى ۇرعاشى ارىستاننىڭ اشۋىمەن بەت تىرناۋعا كوشتى. اسىرەسە، مۇجىقتىق موجانتوپايلىق تۇيسىكتەن ارىلماعان ەسەر «ەستىلەر» ەرەكشە ارقالانىپ، قولىنا تەمىر شىبىعىن (ارماتۋرا) ۇستاپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، وشپەندىلىكتىڭ وتىن كوسەدى، ۇلتتىق رۋحتى جاننا د ارك، گاليلەي قۇساپ ورتەپ جىبەرۋگە تىرىستى. ەرەكشە يمپەريالىق قامقورلىققا جانە قۇقىققا يە ەكەندىگىنە ماساتتانعان «ينتەرناتسيوناليست-پرولەتارلار» كولبيننىڭ، سول ارقىلى «كوممۋنيستىك-كولونيزاترولىق» (س.سادۋاقاسۇلى) ديكتاتۋرانىڭ ءاربىر ەمەۋىرىنىن ىممەن ءتۇسىنىپ، ارانداتۋدىڭ شەگىنە جەتتى. مىسالى، كولبين ءار جەردەگى كەزدەسۋلەرىندە قازاقتىڭ بەيىتتى ەرەكشە قاستەرلەيتىنىن، ءار اۋىل مەن قالانىڭ شەتىندەگى توبەلەردەگى زيراتتاردى كورىپ، قانشاما كىرپىش پەن ءمارماردىڭ كەتكەنىنە قىنجىلعانىن اۋزىنا الۋى مۇڭ ەكەن، كەڭسايداعى زيرات تالقاندالدى. دەمەك، يمپەريالىق قاستاندىقتى پرولەتاريات قاۋىمى ۇمىتپاعان بولىپ شىقتى. اقىرى، يمپەريا قاشان ىدىراپ بىتكەنشە، بەس جىلدىڭ ىشىندە قاستانشىقپاعىر ارەكەتىن جۇزەگە اسىرىپ تىندى، ياعني، جەلتوقسان تۇسىندا ۇلتتىق رۋحاني تۇتاستىق پەن تۇسىنۋشىلىككە جەتىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ باۋىرىن جىلتقان باۋىرلاستاردى جىك-جىككە ءبولىپ، تۋىستىق سەزىمدەرىن سۋىتىپ ۇلگەردى. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ۇلتتىڭ ىشكى قۇرىلىمى جىك-جىككە ءبولىنىپ، اراجىگى اشىلىپ قالىپ ەدى. وعان ارانداتۋ، قورقىتۋ، تاققا تارتۋ، اتاق بەرۋ، سىباعا ۇلەستىرۋ، پاتەر، ومىراۋعا تاعاتىن تەمىر-تەرسەك ارقىلى دانىكتىرىپ، ء«يدىرىپ تارتىپ» وتىردى. ۇلتتىق تۇتاستىق پەن كۇرەسكەرلىك رۋحتى ىدىراتتى، ۇلتتاردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىردى.
– ءسىز ايتىپ وتىرعان «جىك» قوعامدى قالاي وزگەرتتى؟ جانە ول 1986 جىلعى كوتەرىلىستەن سوڭ، بەس جىلدان كەيىن تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنا، دەربەستىك باعىتىنا، ۇلتتىق دامۋىنا قانداي كەسىرىن تيگىزدى؟
– ءبىرىنشى: قازاقستاندىق ۇلتتاردىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ونى كورىنبەيتىن ەڭ قاسيەتتى سەزىمگە – ۇلتتىق نامىسقا نەگىزدەلگەن بەلگىمەن ءبولدى. رەسپۋبليكا حالقى: قازاقتار جانە قازاق ەمەستەر بوپ ەكىگە اجىراتىلدى دا جەرگىلىكتى ۇلت قاۋىپ پەن قاتەردىڭ وشاعى، ۇلتشىلدىقتىڭ ۇياسى رەتىندە نىساناعا الىنىپ، وزگە ۇلىستاردان وقشاۋ قويىلدى. ءوز جەرىندە ءومىر سۇرگەنى ءۇشىن جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتىلدى. اسا قۋاتتى ۇلىدەرجاۆالىق قىسىم مەن ناسيحاتتىڭ بارىسىندا «جەرگىلىكتى ەمەس ۇلتتاردىڭ» رەسمي ەمەس، بىراق «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» پيعىلدىڭ ىقپالىنداعى قازاق ۇلتىنا قارسى ساياسي كۇش قالىپتاستى. ولاردى پارتيا نە قوزعالىس دەپ تە باعالاۋعا بولار ەدى. قارۋسىز دا ەمەس ەدى. «قارۋسىزدانۋ» جونىندەگى پارمەن مەن «قارۋسىزداندىرۋ ناۋقانى» تەك قانا قازاقتارعا عانا قولدانىلدى. ال كازاكتاردىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق بەس قارۋى بويىندا بولاتىن. بۇل ناۋقاننىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءوزىنىڭ ىقپالىنا قازاققا قانداس ۇلتتاردى دا قوسىپ الۋعا ۇمتىلدى. جاسىراتىن نەسى بار، سول تۇستا ۇيعىر اعايىنداردىڭ كەيبىر ەسەرلەۋ وكىلدەرى جەتىسۋدى يەمدەنىپ شىعا كەلگەنى انىق ەدى. كابىروۆ سياقتىلاردى بىلاي قويعاندا، توپتاسىپ جيىن وتكىزگەن زيالىلاردىڭ پىكىرلەرى باسپاسوزدەردە جانە تەلەديدار مەن راديو ارقىلى كادىمگىدەي بەلەڭ الدى. سولاردىڭ قاتارىندا مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم مەن ۇيعىردىڭ ۇلى كومپوزيتورى قۇددىس قوجامياروۆتىڭ دا شاڭ بەرىپ قالعانى بار. قۇددىس اكامىز مەنىڭ وسى تۋرالى پىكىرىمنەن كەيىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە بارىپ، مەنەن تۇسىنىك الۋىن تالاپ ەتكەنىن، بۇل ء«تۇسىنىسۋدىڭ» جارتى جىلعا سوزىلعانىن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ جاقسى بىلەتىن. كوزى تىرىلەردەن سول كەزدەگى كەڭەسشى سەيىت قاسقاباسوۆ، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» سول كەزدەگى باس رەداكتورى تولەن ابدىكوۆ، ۇيعىر ءباسپاسوزى جونىندەگى نۇسقاۋشى ۇمىتا قويماعان شىعار دەپ ويلايمىن. تەك تاتار مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى عانا قارسى شىعىپ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلى ماسەلەلەرىن شەشۋگە شاقىرعان ەدى. سول جىلدارى از ۇلتتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجى قازاقتىڭ موينىنا جۇكتەلدى. بۇل ناۋقاننىڭ سالدارىنان قازاقستاندا اۋەلىدە سلاۆيان تەكتىلەردىڭ، كەيىننەن ورىس ەمەستەردىڭ قاۋىمداستىقتارى قۇرىلىپ، اقىرى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ءوزىنىڭ ايتقانىنا كوندىرەتىندەي تىعىز توپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك قوزعالىسقا اينالدى. قازىرگى نەشە ءتۇرلى بىرلەستىكتەردىڭ نەگىزىن «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» كەڭەس وكىمەتى وسىلاي قالاپ كەتتى. بۇل كۇش قازىر مەملەكەتتىك-ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ باعىت-باعدارىنىڭ نەگىزگى بەتالىسىن انىقتاپ بەرەتىن، ءوز دەگەنىن ىستەتكىزەتىن، دەربەس ساياسي -ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزە الاتىن، وزىمەن ەسەپتەسۋگە ءماجبۇر ەتەتىن «قازاقستاندىق لەگيوننىڭ» مىندەتىن اتقارىپ وتىر. ال بۇلاردىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان – يمپەريالىق، ۇلى دەرجاۆالىق پيعىلدان باس تارتپاي وتىرعان رەسەيلىك پارتيالار مەن قوزعالىستار. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستى رەتتەپ، قاقپايلاپ جۇرگەن دە سول كۇش. ولارمەن قازىر ەسەپتەسپەسكە ەشقانداي لاجىڭ جوق. ال مۇنىڭ نەگىزى سول «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» تۇسىندا قالاندى.
ەكىنشى: ۇلتتىق تۇتاستىق نىساناسىنا جارىقشاق ءتۇسىرىپ، ورتاق مۇددەنى بولشەكتەپ، ءاربىر تۇلعانىڭ اراسىنا سىنا قاقتى، جاساندى كوسەمدەردى ساحناعا شىعاردى، قازاقتىڭ ەڭ نازىك، تالمالى تۇسى – جۇزدىك «جالعان نامىستى» وياتتى جانە ونى وتە اككىلىكپەن پايدالاندى. جەكە تۇلعالاردى جازالاۋ مەن جارىلقاۋ بارىسىندا ولاردىڭ اراسىنداعى پەندەشىلىك كىلتيپانداردى يدەولوگيالىق قاراما-قايشىلىق پەن قاراما-قارسىلىق دارەجەسىنە دەيىن كوتەردى. ولار ءبىر-ءبىرىن اشكەرەلۋ ارقىلى توپ پەن توبىردىڭ اراسىنا سىزات ءتۇسىردى. اقىرىندا، بۇل شيەلەنىسكە كولبيننىڭ جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارالاسۋىنىڭ قاجەتى دە بولماي قالدى. بۇل ەكى كۇش تە جوعارىداعى «ورىس ەمەس لەگيوننىڭ» قولداۋىنا جۇگىندى. ال ولار بولسا ەكى قوشقاردى كەزەك-كەزەك قولداپ، ءالسىن-ءالى ەكەۋىن دە دامەتتىرە وتىرىپ، ابدەن سىلىكپەلەرىن شىعاردى. شىندىعىندا ولارعا بۇل «ەكى قوشقاردىڭ ەشقايسىسى دا» قاجەت ەمەس بولاتىن. كەيىن ەكەۋىنەن دە باس تارتىپ، بەت-بەتتەرىنە جىبەردى. بۇعان كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جىپسىتە ارانداتۋى، ۇلىدەرجاۆالىق پيعىل شەشۋشى قىزمەت اتقاردى. «جانسىزدىڭ» كۇنى وسى كەزدە تۋدى. بارا-بارا «قازاقى كۇرەس» قامشى سالدىرماي، ءوز بەتىمەن سۋمانداي جونەلدى. سونىڭ ەكى دايەگىن كەلتىرە كەتەيىن.
ا/. قازاق ۇلتىن بۇكىلوداقتىق (بۇكىلدەرجاۆالىق دەپ ءتۇسىنىڭىز) دەڭگەيدە جەككورىنىشتى كورسەتىپ العاننان كەيىن (اسكەر قاتارىنداعى جاستاردىڭ ازاپ پەن قورلىعىن بىلاي قويعاندا، قازاقستاننان تىس جەردەگى، اسىرەسە، رەسەيدەگى كاسىپورىنداردىڭ ديرەكتورىنىڭ وزدەرى قازاقستاندىق كەڭەس وكىلدەرىن قابىلداماي، تاپسىرىستى ورىنداۋدان باس تارتىپ، سارساڭعا سالعانىن، كەمسىتكەنىنىن ەسكە الىڭىزدار), قازاقستانداعى «ورىس ەمەستەردى» قازاقتاردان ءبولىپ العان سوڭ، ەندى ۇلتتى، ياعني، قازاقتاردى قازاقتارعا جازالاتتى. ول ءۇشىن جۇزدىك جازالاۋ جۇيەسىن ويلاپ تاپتى. جازىقتى-جازىقسىز تۇلعالاردىڭ جۇزدىك، رۋلىق بەلگىسى ارقىلى «جازالاۋ شاراسىن» جۇرگىزدى. اۋەلى «ونتۇستىك وبلىستارداعى وڭشىلدار» اشكەرەلەندى، دەمەك ۇلى ءجۇزدى جاپپاي قارالاۋ ناۋقانى باستالدى دا، سوڭىنان وزگە ەكەۋىنىڭ قۇيرىعىنا شالا بايلاندى. وكىنىشكە وراي، قازىر وسىنداي ايىپپەن قۋدالاۋ كورگەن ادامداردىڭ ءبىرازى سول رۋشىلدىق دەنگەيدەن اسا الماي قالدى. ولاردى تۇرمەدەن ازات ەتكەن دە، اراشالاپ العان دا «جۇزدىك نامىس» دەپ ءتۇسىندى. شىندىعىندا، ول جالپى ۇلتتىق رۋح پەن قوزعالىستىڭ ناتيجەسى ەدى. اۋەلىدە ۇلتتىق سەزىمى بەتىنە شىعا جازداعان جاندار، مىنە، وسى كەزدە بەلسەنىپ شىعا كەلدى. ولاردىڭ ءدال قازىرگى كوڭىلدەرى ءپاس. ويتكەنى، ارانداپ قالعاندارىن ارتىنان ءتۇسىندى. مەن ەكى توپتىڭ دا اتىن ايتىپ جاتپايمىن، ولار مەنسىز دە جۇرتقا جاريا. اسانباي اسقاروۆتىڭ تەرگەۋ ءىسىن ەسكە سالساق جەتىپ جاتىر.
ب/. تۇلعالاردى مەملەكەتتىك تۇرعىدان رەسمي تۇردە قۋدالاۋ جانە ونى قازاقتىڭ ءوز قولىمەن جۇزەگە اسىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. سولاردىڭ اراسىندا ولجاسقا قارسى ارانداتۋ ارەكەتى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. «جۇزىنە قاراپ جازالاۋ» دا، «كانىگى قارسىلاستارىن قايراۋ» دا، «ورىس ەمەستەردىڭ قارسىلىق سيمپتومى» دا ناتيجەسىن بەرمەگەن سوڭ تىكەلەي استىرتىن ارانداتۋعا كوشتى. سسسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلعان كەزدە ولجاسقا قازاق وكىلى قايىرلىنى قارسى قويدى. جۇمىسشى تابىنا استىرتىن ۇندەۋ ۇلەستىرىپ، ونى قالاداعى ءار ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگىنە جاپسىردى. قازاق جۇمىسشىلارىنا تاراتتىردى. ول ۇندەۋدى جازعان ادام، وكىنىشكە وراي، جازۋشى قاۋىمىنان ەدى. قارسى ۇگىت جۇرگىزگەندەردىڭ اراسىندا قالامداستارىمىزدىڭ بولۋى رەسمي وكىل رەتىندە ماعان دا اۋىر ءتيدى. ۇندەۋ تاراتۋشىلارمەن سويلەسكەنىمىزدە ولاردىڭ دەنى جۇمىسشىلار بوپ شىقتى. ال ولاردىڭ سوڭىندا كولبيننىڭ جانسىزدارى قاراۋىلداپ ءجۇردى. ارينە، قارسى ارەكەت تە بولماي قالعان جوق. بىراق ول مويىنسىنباۋ دارەجەسىندە عانا بولدى. ءسويتىپ، «جەلتوقسان وقيعاسى» قۇر جاڭعىرىققا اينالدى دا، ونىڭ باستى سەبەپتەرى ىسىرىلىپ قالىپ، پارتيالىق، كەڭەستىك، حالىقتىق توپتار مەن تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى ەسەپ ايىرىسۋ مايدانىنا اينالدى. ونسىز دا ازەر-ازەر دانەكەرلەنگەن ۇلتتىق بىرلىك قاۋساپ سالا بەردى.
ءۇشىنشى: وسىنداي بيىك، لاۋازىمدى دەڭگەيدەگى جەكپە-جەكتەر قىزعان كەزدە وعان ۇلتتىڭ ىشىندەگى الەۋمەتتىك توپتاردى بايقاتپاي ىلىكتىرىپ جىبەردى. ءتىل، ۇلتتىق مەكتەپ دەگەن ماسەلەنى كوتەرە ءجۇرىپ كولبيننىڭ ءوزى جانە وزگە دە «قازاق ەمەس» دابىرلەر قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتاردى، قالادا وسكەن جاستاردى سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ، ولاردى مازاقتىڭ قۇرالىنا اينالدىردى، سوعان ەلىككەن «قازاقى تىلدىلەر» اقىرى ولارعا «ماڭگۇرت» دەگەن لاقاپ ات تاقتى. ال، بايىبىنا بارساق، تۋرا سول كەزدە الگى «ورىستىلدىلەر» قازاقشاعا دەن قويىپ، ءتىپتى ماسكەۋدە، لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن «ماڭگۇرتتەردىڭ» ءوزى ءوزارا قازاقشا سويلەسۋگە «انت» بەرىسكەن ەدى. ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ءتۇبىرلى تاۋەلسىزدىككە بەت الۋىنا، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى قوزعالىستاردىڭ دامۋىنا، شەت ەلدەگى جانە سسسر-داعى الدىڭعى قاتارلى ۇلتتىق يدەيالاردى قازاقستانعا اكەلۋگە، رەسەيدەگى تۇرمەدە وتىرعان جەلتوقسانشىلاردى قارماعىنا الۋعا، «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» بارلىق زاردابى مەن جازالاۋ اۋقىمىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ نازارىنا ىلىكتىرۋگە دەيىن اتسالىسقان ء«ورىستىلدى قازاقتاردى» ءوزىمىز سىرتقا تەپتىك. ولاردىڭ كوڭىلىن قاتتى قالدىردىق. ەڭ سوڭىندا ولار، «بۋتيا»، «استانا - موتورس»، «الەمسيستەم» بولىپ قازاقستانعا قايتىپ ورالدى. ءبىز بۇلاردى ۇلتتىق قوزعالىسىمىزعا دۇرىستاپ پايدالانا المادىق. ال اۋىلدان كەلگەندەردىڭ بەلگىلى ءبىر ورتا تاۋىپ، ساياسي كوزقاراسقا يە بولۋىنا ۋاقىت قاجەت ەدى. ولار بايىبىنا بارماستان كوڭىل-كۇي اۋانىمەن ءتورتىنشى توپتىڭ جەتەگىندە كەتتى. ولاردىڭ جازىعى دا جوق. ال جاڭاعى «قالالىق قازاقشا بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر» سول كەزدە ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، نوۆوسيبيرسكىدەن، كيەۆتەن، حاركوۆتەن، قازاننان، ۆلاديۆوستوكتان، ومبىدان، ورىنبوردان، ريگادان، ۆيلنيۋستەن الماتىعا ارنايى كەلىپ، قوزعالىستىڭ باعىت-باعدارى، ونىڭ تۇپكى ناتيجەسى مەن كۇرەس جولدارى تۋرالى پىكىر الىسۋلار ۇيىمداستىرىپ ءجۇردى. ساياسي ناۋقاندارعا قاتىستى. قاراعاندى مەن پاۆلودارعا، پەتروپاۆلوۆسكىگە، اقتوبەگە، وسكەمەنگە بارىپ، كادىمگىدەي ساياسي ءىس-قيمىلدار ۇيىمداستىردى. ال، وزىنە قاراپ تون ءپىشىپ، ءوزىنىڭ ورىس ءتىلدى قانشىل بالاسىن ەستەن شىعارعان زيالىلار ولارعا قورلايتىن «ات» تاۋىپ بەردى. ءبىز، ياعني، ۇلتىمىز ۇلكەن رۋحاني كۇشتى سىرتتاتىپ الدىق. بۇل جونىندەگى ىدىراتۋ ساياساتى دا تولىعىمەن جۇزەگە استى. قازىرگى «ازاماتتىڭ» تىرەگى دە سولار بولىپ قالدى. ولاردىڭ ەندى قايتىپ ۇلتتىق يدەياعا باس ۇرۋى وتە قيىن.
ءتورتىنشى: الدىڭعى ءۇش سەبەپتىڭ ءار قايسىسىنىڭ شالىعى تيگەن ەرەكشە توپ قالىپتاستى دا، وقيعانىڭ قاتەرى ازايىپ، ابىرويى كوتەرىلە باستاعاندا كولدەنەڭنەن قوسىلدى دا، بىردەن ويقاستاپ شىعا كەلدى. بۇلار ەشتەڭەدەن ايانبادى. وڭعا دا، سولعا دا تاياق سەرمەدى. ال ەڭ قيىن كەزدە، ياعني، 1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىنان باستاپ، 1989 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن باسىن بايگەگە تىگىپ ۇلتتىق قوزعالىسقا ارالاسقان، تۇرمەدەگىلەردىڭ بوسانۋىنا بارىنشا كۇش جۇمساعان، جازالاۋ ساياساتىنىڭ توقتاتىلۋىنا ۇلەس قوسىپ، ماسەلەنى اشىق تۇردە قويۋعا الىپ كەلگەن ادامدار، ناعىندا، ۇلتجاندى ازاماتتار ىسىرىلىپ قالا بەردى. ولار ءوزىنىڭ ازاماتتىق پارىزى مەن بورىشىنىڭ وتەلگەنىن مەدەت تۇتتى. جالاڭباس بەلسەندى توپتىڭ ەسەرلىگى اۋەلگى بايىپتى ۇلتتىق مۇددەنى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، سول جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسىپ، جازاعا تارتىلعان ۇلانداردىڭ وزدەرىنىڭ دە اراسىنا جارىقشاق ءتۇستى. اۋەلگى ماقسات-مۇددەدەن اۋىتقىپ، «مىنەزى اقىلىنىڭ ساۋىتىنا سىيماي»، جالعان داقپىرت پەن ۇراننىڭ، پەندەشىلىك كىلتيپان مەن كيكىلجىڭنىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ، شەكتەۋلى شەڭبەردە قالىپ قويدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولاتىن ۇلى قوزعالىس ساياسي جالعاسىن تاپپاي، سوڭى داقپىرت داڭعازاعا ۇلاستى. سوڭىندا، جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا ءىستىڭ باعىتىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى. بارلىق كۇش پەن قۋات تەك قۇقىقتىق اقتاۋعا جانە قىلمىستىلاردى ىزدەۋگە باعىتتالدى. وقيعاعا قاتىسىپ، جازاعا تارتىلعاندار مەن سوتتالعانداردى اقتاۋ – قوزعالىستىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ءبىر عانا سالاسى بولاتىن. ويتكەنى، جەلتوقسانشىلار، سوتتالىپ، جەر اۋدارىلىپ، سوڭىنان بۇكىل عۇمىرىن ءوزىن-ءوزى اقتاپ الۋ ءۇشىن الاڭعا شىقپاعانى انىق. ولار بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق-ساياسي تالاپ قويدى. اقتالا ءجۇرىپ، سول تالاپتارىنىڭ ورىندالۋى ءۇشىن كۇرەستەرىن جالعاستىرا بەرۋى ءتيىس ەدى. قاشان ۇلتتىق تالاپتارى ورىندالعانشا تاعى دا ازاپ تارتۋعا ءازىر بولاتىنداي ىڭعاي تانىتقان بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى دە بۇركەمەلەنىپ، «قاراڭعى بولمەدەگى قارا مىسىقتى ىزدەۋگە» جۇمىلا كىرىستى دە كەتتى. جەكە-جەكە بولشەكتەنگەن مۇددەلەردىڭ ناتيجەسىندە قوزعالىستىڭ رۋحى ءوشىپ، ايعاي مەن ۇران عانا قالدى. ەگەردە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماسا، ءدال بۇگىنگى كۇندەرى ول رۋحتىڭ قانداي دارەجەدە جاڭعىرىعىپ جەتەتىنىنە مەنىڭ كوزىم جەتپەيدى. ءسويتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن تۋدىرعان قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مەن وعان قاتىسۋشىلاردىڭ رۋحىن جانىشتاپ، تۇتاستىعىن ىدىراتقان دابىرلىك قۇرىلىمعا اينالدى. مۇنداي «قارسى جازالاۋ ارەكەتىنىڭ» تومىرىق قيمىلىنىڭ سويقاندىعى سونداي، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانداردىڭ ىشىندەگى ساياسي قايراتكەرلىك قابىلەتى بار جانە الاڭعا سانالى تۇردە، بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇددە ۇستانىپ، كومپارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنە ساياسي جانە ۇلتتىق تالاپ قويعان قايراتكەرلەردى الگى قوزعالىستىڭ قۇرامىنان جەلكەلەپ ءجۇرىپ قۋىپ شىقتى.
– قۋعانى قالاي؟ وعان ناقتى دالەل بار ما؟
– وعان مەن عانا ەمەس، ون مىڭداعان ادام كۋا. دايەك كەلتىرەيىن.
1991 جىلى ۇزىناعاشتىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى بالالاردىڭ جازعى دەمالىس ساياجايىندا جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ بەس جىلدىعىنا وراي قازاقستان مەن قىرعىزستان جاستارىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. ەكى ەلدىڭ ەلباسىلارى قاتىستى. سوندا! ءيا، سوندا! كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنە (ول كەزدە سسرو ءالى تاراعان جوق بولاتىن – ت.ج.) ساياسي-ازاماتتىق، مەملەكتتىك، ەكونوميكالىق، ۇلتتىق ءمانى بار ماسەلەلەر قويىپ:
جەلتوقسان وقيعاسىن تۋدىرعان نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءالى دە جويىلماعاندىعىن;
قايتا ول سەبەپتەردىڭ بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەپ كەتكەندىگىن;
«جەلتوقسانشىلاردىڭ» اتىن پايدالانعان جاڭا «كەلىسىمپازداردىڭ» يمپەريالىق-كولونيزاتورلىق-كوممۋنيستىك وكتەمدىكتىڭ جەتەگىندە قالىپ، الاڭعا شىققان ەرەۋىلشىلەردىڭ نەگىزگى ماقساتىن بۇرمالاپ، مۇلدەم باسقا باعىتقا ءتۇسىرىپ جىبەرگەندىگىن;
ۇلتتىق مۇددەلى ماسەلەلەردىڭ (جەر، ءتىل، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ت.ب) تەز ءارى تۇبەگەيلى تۇردە شەشىلۋىن;
˝قۇيىن˝ اسكەري-اكىمشىلىك جازالاۋ وپەراتسياسىنا قاتىسقان بارلىق لاۋازىم يەلەرىنىڭ زاڭدى تۇردە جاۋاپقا تارتىلۋىن، كىنالىلەردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالۋىن;
كپسس ورتالىق كوميتەتى مەن قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جەلتوقسانشىلاردى جازالاۋعا بۇيرىق بەرگەن گورباچەۆ پەن كولبيننىڭ ˝قازاق ۇلتشىلدىعى˝ دەگەن انىقتاماسى ءۇشىن جاريا تۇردە قازاق ەلىنەن كەشىرىم سۇراۋىن;
جەلتوقسان وقيعاسىن جازالاۋعا قاتىسقان اسكەريلەر مەن جاساقتاردىڭ جانە وقيعا قۇرباندارىنىڭ تولىق ءتىزىمىنىڭ جاريالانۋىن;
1986-1989 جىلداردىڭ اراسىندا اكىمشىلىك قىسىمعا ۇشىراعان، جەر اۋدارىلعان، قۋعىنعا تۇسكەن، تۇرمەگە وتىرعان ادامداردىڭ بارلىعىن ساياسي قۋدالانۋشىلار دەپ جاريالاپ، ولاردىڭ ازاماتتىق قۇقىن تولىقتاي اقتاپ، بۇرىنعى قىزمەتتەرىنە قايتا الىنىپ، سول سۇرگىندە وتكەن مەرزىمدەرىندەگى ەڭبەكاقىلارىنىڭ وتەلۋىن تالاپ ەتىپ جۇرگەن حاسەن قوجاحمەت باستاعان جەلتوقسانشىلار الگى جينالىسقا شاقىرىلمادى.
جاسىراتىن ەشتەڭەسى جوق، «جەلتوقسان وقيعاسىنا» بايلانىستى تەرگەۋگە الىنعاندار مەن سوتتالعانداردىڭ دەنى الاڭعا: «ويباي، قازاق جاستارى الاڭعا جينالىپ جاتىر ەكەن! ءبىز دە بارايىق!» – دەگەننىڭ جەلەۋىمەن ەرەۋىلدى توسىننان ەستىپ، تۇتقيىلدان بارعاندار. كوپشىلىگى جەكە-دارا جۇرگەن، ءار تۇستان باس قوسىپ كەلگەن جۇمىسشى جاستار. ال ساپ تۇزەپ كەلىپ، ساپ تۇزەپ قايتقان ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان قولعا تۇسكەندەر نەكەن-ساياق. ولار كەيىننەن بارىپ «قاقپانعا ءتۇستى». سوندا «جەلتوقسان وقيعاسى» توبىردىڭ توپىرى بولعانى ما؟ الاڭعا تيگەن ەڭ ءبىرىنشى وكشە كىمدىكى، ەڭ ءبىرىنشى شەرۋ قايدان كەلدى؟ اۋەلگى يدەيا كىمدىكى؟ ونداي قوزعاۋشى كۇش بار ەدى. ول – عاسىرلار بويى كومەيگە جينالعان وكسىك پەن ۇلتتىق نامىستىڭ كەكتى ءتۇيىنى ەدى. سوندىقتان جاڭادان عانا تۇرمەدەن بوساتىلعان ولار وزدەرىنىڭ ارىز-ارماندارىن ەلباسىلارىنا (ول كەزدە ءبىرىنشى حاتشىلار) جەتكىزۋ ءۇشىن امالىن تاۋىپ ۇزىناعاشقا بارعان كەزدە ولاردى الاڭعا جۋىتپادى. سول اۋداننىڭ كەزەكتى حاتشىسى الدىڭعى قاتاردا وتىرعان كەۋدەلەرى سۋسىلداپ وردەن-مەدالعا تولعان اقساقالدارعا كادىمگىدەي جەكىپ سويلەپ، ىم قاعىپ ەدى، ىشىنەن ءبىر جارعاقباس، سۋماقاي شال (ولاي دەمەسكە امالىم جوق) «جەلتوقسانشىلارعا» جەتىپ بارىپ:
– كەتىڭدەر قاڭعىباستار! وڭكەي سوتتالعان بۇزىقتار! سەندەردىڭ قاندارىڭ بۇزىلعان! بۇل – جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانداردىڭ جيىلىسى! ءبىزدىڭ جيىلىسىمىز. جەر بىزدىكى. ءبىز سەندەردى جەرىمىزگە شاقىرعانىمىز جوق. قايدا تۋساڭدار – سوندا كەتىڭدەر. ايتپەسە الماتىلارىنا بارىڭدار! بۇزىقتار!، – دەدى قاقشاڭداپ.
– اقساقال! بۇل ءالى ءسىزدىڭ جەرىڭىز ەمەس. يمپەريانىڭ جەرى. ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىك السا – سوندا عانا ءسىزدىڭ جەرىڭىز بولادى!، – دەدى حاسەن قوجاحمەت قاتقىل ۇنمەن.
وردەندى اقساقالدار ۇرە تۇرگەلىپ: «جويىلسىن! كەتسىن بۇزىقتار!» – دەپ ايعايعا باستى. الگى ارانداتۋشى حاتشى قوس مىقىنىن تايانىپ، ريزالىقپەن قاراپ تۇردى. ىلە اسكەر كەلدى. اسكەر سۇيەمەلدەگەن دانق پەن داقپىرت كەلدى دە جەلتوقسانعا قاتىسقان قايراتكەرلەرسىز-اق، «ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ساباقتارى مەن ساڭلاقتارى تۋرالى» سالتاناتتى ءماجىلىس باستالىپ كەتتى.
سويلەۋشىلەر – ماراپاتتالىپ ۇيرەنگەن «جەلتوقسانشىلار» ەدى. ال قورشاۋدىڭ سىرتىنا ىعىستىرىلعاندار ءزابىر-زاپا شەككەن ناعىز جەلتوقسانشىلاردىڭ وزدەرى بولاتىن. وندا بۇلاردىڭ ساپتارى ءتۇزۋ، قاتارى مول، سوزدەرى شيراق، ۇيىمشىل ەدى. كەيىن ولار دا ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. سول كۇنى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مەن تۇتاستىقتىڭ رۋحىنىڭ كۇلتوبەگە كومىلگەنىن ءتۇسىندىم. ءتۇسىندىم دە وسى قوزعالىسقا بايلانىستى وزىمە تاپسىرىلعان بەلگىلى ءبىر مىندەتتى ودان ءارى جالعاستىرۋدان باس تارتۋعا بەل بۋدىم. ويتكەنى، ءوز مىندەتىمدى، ازاماتتىق پارىزىمدى وتەدىم دەپ ەسەپتەدىم. جەلىككەن جەلوكپەلەرگە ىلەسكىم كەلمەدى، ال، ەكىنشى توپقا قوسىلۋعا مورالدىق قۇقىم جوق ەدى. سەبەبى: مەن 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى الاڭعا شىققان جوق ەدىم.
– جەلتوقسان قوزعالىسىنىڭ ساياسي باعىت الۋىنا جانە ءجابىر-جاپا كورگەندەر مەن قازا تاپقانداردىڭ ەسىمىن انىقتاۋعا باسىن بايگەگە تىگىپ ءجۇرىپ، جەكە باسى مەن ءۇي-ءىشىنىڭ قامىن ىسىرىپ تاستاپ، تاۋەكەلگە بارعان ازاماتتار كىمدەر ەدى؟ جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن تەرگەپ-تەكسەرۋدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءرولى قانداي بولدى؟
– وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ەسىمى ەسكەرۋسىز قالىپ بارادى. سول كەزدە ءوزىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىز تۋرالى ەشكىمگە تىس جارىپ ايتپاۋعا كەلىسىپ ەدىك. ولار سول ۋادەسىندە تۇردى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مەنىڭ دە تىكەلەي قاتىسىم بولعاندىقتان دا، بۇل ازاماتتاردىڭ ۇلت مۇددەسى مەن نامىسى ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتەرىنە راحمەت ايتا وتىرىپ، ونى قالىڭ قاۋىمعا جاريا ەتۋدى پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. ەكىنشىدەن: ءىستىڭ ءمان-جايىن تولىق بىلمەگەندىكتەندە، سول كەزدە لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعان، بىراق جەلتوقسان قوزعالىسىنىڭ ساياسي استار الۋىنا بارىنشا كومەك كورسەتكەن ادامدار «قارعىسقا ۇشىراعانداردىڭ» تىزىمىندە ءجۇر ەكەن. بۇل – تاريحي ادىلەتسىزدىك. سوندىقتان دا، سول ءبىر الاساپىران كۇندەردەگى قۇجاتتار مەن حاتتاردى الدىما الا وتىرىپ، ءبىراز تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ سىرىن سۋىرتپاقتاي كەتسەم، ەش سوكەتتىگى جوق قوي دەپ ويلايمىن.
جاسىراتىن تۇگى دە جوق، تۋرا سول كەزدە وكىمەت پەن پارتيانىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا دەربەس قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىراتىن بىردەن-ءبىر زيالى كۇش – جازۋشىلار قاۋىمى بولدى. كومپوزيتورلار دا، ارتيستەر دە، سۋرەتشىلەر دە، عالىمدار دا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋلارى مەن قاۋلى-قارارلارىن ءدال جازۋشىلار وداعىنداعىداي دارەجەدە تالقىلاپ، تويتارىس بەرىپ، تۇزەتۋ جاساي العان جوق. بۇل – اقيقات. ال جەلتوقسان قوزعالىسى وسى جازۋشىلالاردىڭ وي-ءورىس پايىمىنان ۇشقىن الىپ، زيالىلار ارقىلى جاستاردىڭ اراسىنا تاراپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
جەلتوقسان وقيعاسى وزىنەن-ءوزى پايدا بولعان جوق. ول سوناۋ «الاشوردا» قوزعالىسىنان باستالىپ، 1921-1922 جانە 1927-1929 جىلدارداعى ساياسي- مەملەكەتتىك پىكىر تالاستارىنىڭ يدەياسىن ۇستانىپ، بىردە «ۇلكەن تۇركىستان»، بىردە «جاس تۇلپار»، بىردە «تالاپ»، بىردە «قۇق»، «جاس قازاق» ىسپەتتى ۇيىمدار ارقىلى ءسۇزىلىپ كەلگەن ۇلتتىق استىرتىن، جارتىلاي استىرتىن نەمەسە مادەني ۇگىت-ناسيحات ءتاسىلىن پايدالانىپ اشىق جۇمىس ىستەلگەن قوزعالىستىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن. ال ونداي كوزقاراس پەن كوڭىل-كۇي تەك قانا جازۋشىلار وداعىنان تامىر تارتىپ وتىردى. اسىرەسە، 1986 جىلعى 17-18 جەلتوقسان كۇنگى جاستاردىڭ ەرەۋىلىنەن كەيىن ول سالماق دەرلىكتەي قالامگەرلەردىڭ موينىنا ءتۇستى. 17-18 جەلتوقسان كۇنى جاستار شەرۋى وداقتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا ارنايى توقتاپ: «جازۋشى اعالار، قايداسىڭدار! ەلىڭنىڭ نامىسى ءۇشىن اتتانىپ بارامىز. بىزگە قورعان بولىڭدار!» – دەپ ايعايلاعان ءۇنى اركىمنىڭ ەسىندە شىعار. وداقتىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى جابىق بولاتىن. تەرەزەدەن قاراپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇرعان قالامگەرلەردىڭ تالايىن كوردىك قوي. سونىڭ ىشىندە ءابىش كەكىلباەۆتىڭ بۇيرا شاشى ۇيپالانىپ، كوزى جاساۋراپ، ىشىنەن ەگىلىپ سىرتقا قاراپ تۇرعان بەينەسى كوز الدىمدا قالىپتى. سوندا جاستار جازۋشىلاردى ۇلت ۇستازى دەپ ءتۇسىنىپ، كادىمگىدەي دەمەۋ تۇتتى، وزدەرىن جازىقسىز جاپا شەكتىرمەيتىنىنە سەندى.
كامىل سەندى.
جاستاردىڭ سول سەنىمىن اقتاۋ – ءار جازۋشىنىڭ كوكەيكەستى ارمانى، پارىزى، مىندەتى ەدى. وعان وقيعا وتكەننەن كەيىنگى ون كۇننەن سوڭعى كولبينمەن وتكەن كەزدەسۋدە ءسوز سويلەگەن جۇبان مولداعاليەۆ، سافۋران شايمەردەنوۆ، دميتري سنەگين، قالمۇقان يساباەۆتار نىسانالىق نەگىز قالادى. ولار يمپەريالىق جازالاۋ ساياساتى مەن وكتەمدىك پيعىلىنا تويتارىس بەردى. ەشقانداي قارسىلىققا جولىقپاي، ويىنداعىسىن ىستەپ ادەتتەنگەن جازالاۋ قۇرىلىمى اشىق قوعامدىق قارسىلىققا جولىقتى. ولار سوندا جاپپاي جاپىرا جانىشتاۋدان باس تارتىپ، سەسكەنىپ قالدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس ەكەندىگىن ءتۇسىندى. ەندى ايلا مەن ايارلىق ارقىلى عانا قيمىلداۋعا بولاتىنىنا كوزى جەتتى. كولبيننىڭ ءوزى ابدىراپ قالدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ول ءوزىنىڭ بۇل ورىندا ۇزاق وتىرماسىن سول كۇنى-اق ءبىلدى. ءبىلدى دە ءار ءتۇرلى جالتاقتىق پەن الدارقاتۋعا كوشتى. ورەكپىگەن ەكپىنى باسىلىپ، اۋسەلەسى ءتۇستى. بۇل – ۇلكەن رۋحاني جەڭىس ەدى. وداقتاعى بۇل رۋحتى وزگە ونەر سالاسىنداعى زيالىلار دا قوستادى. سول نىسانانى ۇستانا وتىرىپ، قال-قادەرىنشە تويتارىس بەردى. ءسويتىپ، جازۋشىلار وداعى رۋحاني قارسىلىق پەن ۇلتتىق قوزعالىستىڭ بىردەن-ءبىر ۇيتقىسىنا اينالدى. شەرحان مۇرتازانىڭ: «الاڭنان اسكەردى اكەتىڭدەر!»، س. بەردىقۇلوۆتىڭ «تالاي سۇق ساۋساقتى كورگەنبىز. شوشايتپاڭىز!»، دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ: «جازالاۋدى توقتاتىڭىزدىر!»، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ: «حاتشىلىق – قازاقستاننىڭ ۇستامالى دەرتىنە اينالدى!» – دەگەن قاناتتى سوزدەرىن ءار ادام ءبىر-بىرىنە سۇيىنە، ەگىلە وتىرىپ ايتىپ ءجۇردى. ەگەردە، ولجاس سۇلەيمەنوۆ كولبيندى كەزدەسۋگە شاقىرىپ، ونى كوندىرىپ، جازۋشىلار وداعىنا الىپ كەلمەگەندە، مۇنداي اشىق پىكىرلەردىڭ ءدال سول كەزدە ايتىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. جەكەلەگەن پىكىر يەلەرىن «ۇندەمەستەر» ءۇنىن شىعارماستان ءۇنىن وشىرەر ەدى. ال مىناۋ ۇلكەن قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى. رەسمي كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز قالادى. سونىمەن قاتار، ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزىن رۋشىلدىقتان، جۇزشىلدىكتەن، لاپپايشىلدىقتان، قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنان، وقىعاندارىنىڭ سانىنىڭ كوبەيۋىنەن، جاتاقحاناداعى ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنىڭ جۇرگىزىلمەۋىنەن، تاريحي شىعارمالاردىڭ كوپ جاريالانۋىنان ىزدەگەندەردەر دە بولدى جانە يدەولوگيالىق جازالاۋلار مەن شارالار وسى باعىتتا بىرازعا دەيىن جۇرگىزىلدى. سونىڭ ىشىندە: «سوڭعى كەزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرى قاتتى دامىپ، ەسكى داستۇرلەرى قايتا جاندانىپ، ايتىس، ۇلتتىق وركەستر، كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى، ءتۇرلى ويىندار تەلەديداردان ءجيى كورسەتىلەتىن بولدى. بۇل ۇلتشىلدىقتى تۋدىراتىن قاتەرلى باعىت ەدى. مەن بۇل وقيعانى ىشتەي كۇتىپ جۇرگەمىن. مىنە، بۇگىن سونىڭ كەسىرىن تارتىپ وتىرمىز» – دەگەن مازمۇندا ساۋگەيلىك جاساپ سويلەگەن ورىستىڭ مىقتى قالامگەرى يۆان شەگوليحين قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى اتانىپ، تۇڭعىش وردەنىن تاعىپ، ۇلتارالىق جاراستىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ەلباسىنىڭ ماراپاتىنا يە بولدى. مۇنداي پىكىردى قازاقتار دا، ورىستار دا، ۇيعىرلار دا، ۋكرايندار دا، ەۆرەيلەر دە ايتتى. بۇل پالەندەي ايىپ-شامى جوق شىندىق. مەن سول كەزدە ءاربىر ءسوز سويلەۋشىنىڭ ۇلتتىق تەگىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەندىكتەن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىن. ونىڭ ىشىندە دەربەس ويلاۋ جۇيەسى مەن دەربەستىگى قالىپتاسقان تۇلعالاردى عانا مەزگەپ وتىرمىن.
دەگەنمەن دە، ەشكىم رەسمي تۇردە مويىنداماسا دا، ۇلتتىق رۋحاني مويىنسىنباۋ قوزعالىسىنىڭ مايەگى ۇيىعانى جانە ونىڭ جازۋشىلار وداعىندا قالىپتاسقانى ومىرلىك شىندىققا اينالدى. مۇنى ورتالىق كوميتەتتەن باستاپ مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن ءبىلدى. استاناداعى № 12 مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنان كەلگەن حات سونى تولىق دالەلدەيدى. وزدەرىنشە بالالىق قيالمەن استار بەرگەن «دوس», «ارۋاق»، «قۇران», «نازار», «نايمان», «شەيىت»، «سالەم», (استى سىزىلعان اتاۋلار ءار ءسوزدىڭ باس ارپىنەن قۇرالعان اببرەۆياتۋرا) اتتى جاساقتارى بولدى، كەيىننەن وكىنىشكە وراي، بۇل اۋلالىق، ماھالالىق توپتىڭ جىرعاسىنا اينالىپ كەتتى. بۇلاردىڭ تۇپكى نيەتىن بۇرمالاۋ ءۇشىن كولبيننىڭ ءوزى: «مەكتەپتەردە دە رۋعا ءبولىنىپ، توپ قۇرىپ جاتىر ەكەن!» – دەپ جار سالدى. مارقۇم ساعات اشىمباەۆ سوعان كادىمگىدەي سەنىپ، قاتتى نازالانىپ جۇرەتىن. ال وسىلارعا قارسى ۇيىمداستىرىلدى «مامبەت» (مەجناتسيونالنايا اسسوساتسيا مستيتەلەي ي بوەۆيكوۆ ەۆروپەيسكيح ترۋدياششيحسيا) اتتى قالالىق قوسىن ۇيىمداستىرىلدى. سوندا، «مامبەتتى» كىم ويلاپ تاپتى؟ ۇگىت-ناسيحاتتىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءبىر -ەكى جىلدان كەيىن قالا مەن اۋىل بالالارىنىڭ اراسىنداعى جەككورىنىشتىڭ ۇرانىنا اينالىپ، مۇلدەم باسقا ماعىنادا قالىپتاستىرىپ جىبەردى. سول ءبىر كوزىنەن ۇشقىن اتا ءارى قىمسىنا جازۋشىلار وداعىنا كىرگەن وسپىرىمدەر قازىر قايدا ەكەن دەشى؟
قالايدا جازۋشىلار وداعىن تۇقىرتىپ ۇستاۋ ءۇشىن بارلىق يمپەريالىق ايلا-امال مەن ايارلىقتىڭ تاسىلدەرى قولدانىلدى. ەڭ سوڭىندا بۇرىننان جارىقشاق تۇسكەن تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى توپتىق جىكتەۋلەردى ىسكە قوستى. مىنە، سوڭعى ء«جۇرىس» ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەردى. ەڭ الدىمەن جازۋشىلار وداعىنداعى ءبىرىنشى حاتشىعا جانە ونىڭ جاقتاستارىنا قامشى ءۇيىرىلدى. ءابىش ورىنىنان اۋىستىرىلدى. ولجاستىڭ ەلۋ جاسقا تولۋىنا وراي سۋرەتىن باسقانى ءۇشىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سول كەزدەگى رەداكتورى بەكەجان تىلەگەنوۆ قىسىمعا الىندى. وندا جاريالانعان شىعارمالاردىڭ ۇلتشىلدىق، رۋشىلدىق باعىتتارى اشكەرەلەندى. ورتالىق كوميتەتتىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سەبەپتەرىن اشاتىن جانە باعا بەرەتىن پلەنۋمىندا جاسالۋعا ءتيىستى بايانداما دا دايىندالدى. «ۇلتشىلدىق سەزىمدى وياتقان جازۋشىلاردىڭ تىزىمىنە مارقۇم ءىلياس ەسەنبەرلين دە ءىلىندى، ءتىپتى، ول تۋرالى سىني ماقالا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانىپ تا كەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، سوفى سماتاەۆ، ءساتىمجان سانباەۆ جانە «جاس الاشورداشى» تۇرسىن جۇرتباەۆ بار ەدى (قالعان ەكى جازۋشىنىڭ ەسىمى ءدال قازىر ناقتى ەسىمە تۇسپەي تۇر). 1987 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن ءوزارا ءۇنسىز ءارى ءبولىنۋسىز توماعا تۇيىق كۇن كەشكەن تۇلعالار بىرتە-بىرتە جاندانىپ، ۇرەيلەنگەن ادەتىنە كوشتى. ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ داۋ-دامايعا ءتۇسىپ، پالە-جالاعا ۇرىنىپ، قۋعىنعا ۇشىراپ جۇرگەنىنە قاراماستان ولجاس سۇلەيمەنوۆ 1987 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەنى شاقىرىپ الدى دا كومەكشىسى ءسۇنيات باكەنوۆكە: «تۇرمەگە وتىرعاندار مەن ولاردىڭ اتا-اناسىنا كەلگەن تەلەگراممالاردى تۇرسىنعا كورسەت. سايىنمەن اقىلداسىڭدار»، – دەدى. جەدەلحاتتاردىڭ ۇزىن سانى ەلۋدەن اسادى ەكەن. مەن داعدارىپ قالدىم. «ويلاسىڭدار. امالىن تابىڭدار، قالايدا كومەكتەسەيىك! جاسىما!» – دەدى ولجاس سۇلەيمەنوۆ.
جازۋشىلار وداعىنىڭ ىشىندەگى ۇلتتىق رۋحاني مويىنسىنباۋ مەن ىشكى قوعامدىق قارسى پىكىردىڭ قالايدا ءبىر ارنا تاۋىپ سىرتقا شىعاتىنى انىق ەدى. تەك سول ارنانى بۇرىپ جىبەرەتىن كىشكەنە عانا تۇرتكى كەرەك-ءتىن. ول كۇش ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتقان. بىراق تا سول «تۇرتكىنىڭ» ماعان تۇسەتىنى ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن شارۋا. زادى، ولجەكەڭە مەنىڭ «الاشوردا» تۋرالى زەرتتەۋلەرىمنىڭ جاي-جاپسارى ءمالىم بولسا كەرەك جانە «الاشتىڭ الا بايراعى» دەگەن ءسوز ءۇشىن ءوزىم جاقسى تانيتىن ۇلكەندى-كىشىلى ەكى ادامنىڭ كورسەتۋى بويىنشا جۇرگىزىلگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ تەكسەرۋى اسەر ەتسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە 15 بەتتىك «سولشىل جاس ۇلتشىلدان ساقتانايىق!» – دەگەن ارىزدىڭ دا اسەرى تيگەن سياقتى. سول ارىز جونىندەگى اڭگىمەلەسۋدە مەن ءوزىمنىڭ «الاشورداشىلدىعىمنىڭ» ءمان-ماڭىزىن جانە ولجاستىڭ اتىن ساتىپ ماسكەۋدە وسەك تاراتىپ جۇرگەن دوستارىنىڭ سۋماقايلىعىن اشىق ايتقاندىعىم دا، جانىنا جاقىن تارتۋعا سەبەپكەر بولدى عوي دەپ ويلايمىن. ماسەلە – مەنىڭ جەكە باسىم تۋرالى ەمەس، ەڭ ۇلكەن ماسەلە – ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ۇيتقىسى بولارلىق بولاشاق كوميسسيانىڭ جۇمىسىنىڭ باستالۋىندا ەدى. ەرىكسىز ويلاناسىڭ جانە تاۋەكەلگە بەكىنۋىڭ كەرەك. سۇنيات اعامىز جۇباتىپ ارقامنان قاقتى.
ءىستى قالاي باستايمىز؟ كىمگە بارامىز؟ قايدان ءجونىن سۇرايمىز؟ اكىمشىلىك پەن زاڭ ورىندارىنىڭ قولداۋىنسىز نە بىتەدى؟ ونىڭ ۇستىنە ءىس-ارەكەتىمىزدى قالاي قۇپيا ۇستايمىز؟ كىم ءبىزدى تىڭدايدى جانە مەن ولارعا كىممىن؟؟ ءتىپتى جازۋشىلاردىڭ ءوزى كوزگە ىلە مە؟ دەگەنىممەن دە، الدەبىر ويلار كەلدى. بۇعان ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، نوۆوسيبيرسكىدەن، قازاننان، بالتىق بويىنان كەلگەن ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتاردىڭ پىكىرىن تىڭداي ءجۇرىپ، «پراۆولىق كوميسسيا» دەگەن تىركەسكە توقتالدىق. كەزەكتى كەزدەسۋدە ولجاس: ء«ىستى جۇرگىزۋدىڭ امالىن جانە قولداۋشىلاردى ءسوزسىز تابامىز. مەن ماسكەۋدەن قايتىپ كەلگەنشە جاي-جاپساردى انىقتاپ قويىندار» – دەدى. بۇل كەزدە اكىم تارازي ءۇشىنشى حاتشى بولىپ كەلدى وداققا. ءسويتىپ، جەدەلحاتتارمەن قوسا وزگە دە جايلاردىڭ ءجونىن بىلۋگە كىرىستىك.
الايدا، مۇنىڭ بارلىعى مەنىڭ مۇمكىندىگىمنەن تىس مىندەتتەر ەدى. ويلانا كەلىپ تاپقانىمىز: قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن وداققا كەزدەسۋگە شاقىرۋ، شىندىقتى سولارمەن انىقتاپ ءبىلۋ بولدى. ال ول ءۇشىن جەلتوقساننان باسقا وزگە دە ماڭىزدى سەبەپتەردى تابۋ قاجەتتىگى تۋدى. اقىرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان پراۆولىق كوميسسيا قۇرىلعانىن، ەندى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان سونىڭ بولىمشەسىنىڭ قۇرىلۋى زاڭدى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ: «رەسمي جاعىن ءوزىم موينىما الامىن» – دەدى. ول كەزدە كولينيچەنكو باستاتقان تەرگەۋشىلەر الماتىنى تىمىسكىلەپ جۇرگەن ەدى. سولاردىڭ ەكپىنىمەن سسرو جازۋشىلار وداعىنداعى پراۆولىق كوميسسيانىڭ توراعاسى، بەلگىلى دە بەدەلدى ءجۋرناليستىڭ ءبىرى الماتىعا كەلە قالىپ، سول كوميسسيانىڭ اتىنان قاندايدا بولسىن ءىس-ارەكەتپەن شۇعىلدانۋىما كەپىلدىك بەردى. ءىستى ورايلاستىرعان ولجەكەڭنىڭ ءوزى ەدى. وداقتا بۇل ىسپەن سايىن مۇراتبەكوۆ پەن اكىم تارازي شۇعىلدانۋعا ءتيىس بولدى.
قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تاريحىندا تۇتقىرلانىپ قالعان كوكەيتەستى ماسەلەلەر وتە كوپ ەدى. تەك قانا جەلتوقسان وقيعاسىمەن شەكتەلىپ قالۋ – قوعامدىق قوزعالىستىڭ شەڭبەرىن تىم تارىلتىپ جىبەرەتىن ءارى بىردەن تۇپكى ماقسات اشىلىپ قالسا، وندا ويلاعان ءىستىڭ باستالماي جاتىپ ءسونۋى ءسوزسىز. ايلا، امال، ءادىس، قالقان قاجەت ەدى. سول تۇستا بالتىق بويىنداعى ەلدەردىڭ، ۋكراينانىڭ، پولشانىڭ، تاتارستاننىڭ ىشىندەگى ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ جاسىرىن باعدارلامالارى «عايىپتان» قولىما ءتۇستى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، شەت ەلدە باسىلىپ شىعاتىن گانديدىڭ ساياسي جولىن، ياعني، «بەيبىت مويىنسىنباۋ» ساياساتىن ناسيحاتتايتىن ءبىر گازەت پاتەرىمە كەلىپ تۇردى. سولاردى ىرىكتەي وتىرىپ جوسپار جاسالىپ، وداقتىڭ ەكىنشى حاتشىسى سايىن مۇراتبەكوۆ پەن حاتشى اكىم ءتارازيدىڭ نازارىنا ۇسىندىق. ونداعى باعىتتىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي;
- مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا وراي جازۋشىنى تولىقتاي ساياسي تۇرعىدان اقتاۋ. 1932 جىلعى 10 ماۋسىمداعى «سوتسيالدى قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە جاريالانعان جانە 1953 جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» جولداعان اشىق حاتتارىنداعى ءوز شىعارمالارىنان باس تارتۋ تۋرالى پىكىرلەرىنىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق قىسىممەن جازىلعاندىعىن ەسكەرىپ، ونىڭ كۇشىن تانىماۋ تۋرالى ماسەلە قويۋ، شىعارمالارىنداعى زورلاپ ەنگىزىلگەن تاراۋلار مەن وزگەرتۋلەردى اۋەلگى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى ارنايى توپ قۇرۋ. 1930-1932 جىلدارداعى تۇرمەدەگى تەرگەۋ ىسىمەن تانىسۋ جانە ازاماتتىق اقتاۋ. بۇعان قوسا 1947-1953 جىلداردىڭ اراسىندا قابىلدانعان كەنەسارى قوزعالىسى، «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى»، «زار زامان ادەبيەتى»، «قازاقستاننىڭ تاريحى مەن ادەبيەتى ءتىلى تۋرالى» قالاۋلىلاردىڭ كۇشىنىڭ جويىلۋى، 1932-1933, 1951-1953 جىلدارى ايتىلۋعا تيىم سالىنعان قازاقتىڭ 300 ءانىنىڭ ءسوزى تۋرالى جارلىقتىڭ پارمەنىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ورتالىق كوميتەتتىڭ الدىنا ارنايى ماسەلە قويۋ.
- رەپرەسسياعا ۇشىراعان جازۋشىلار مەن ولاردىڭ تيىم سالىنعان شىعارمالارىنىڭ تاعدىرىن قايتا قاراۋ. نەمىس، ۇيعىر، كورەي حالىقىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتتارىن جاريالاۋ، 1937-1953 جىلداردىڭ ارالىعىندا رەسمي مەملەكەتتىك قۇرمەتتى اتاقتارىنان ايىرىلعان مادەنيەت قايراتكەرلەرى مەن قالامگەردىڭ اتاقتارىن قايىرىپ بەرۋ، وتەمىن تولەۋ، «كەنەسارى - ناۋرىزباي»، «ەدىگە»، «ەر سايىن»، «شورا باتىر» جىرلارىن، دۋلات، نىسانباي، شورتانباي، عۇمار قاراشەۆ، نارمانبەت، مۇرىن، ءماشھۇر ءجۇسىپ، كوكباي ت.ب. اقىنداردىڭ شىعارماشىلىق مۇرالارىن قايتا قاراپ باعالاۋ.
- «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قايتادان تاريحي باعا بەرۋ. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل عابباسوۆ، تەلجان شونانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى ىسپەتتى قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنە جاڭاشا باعا بەرۋ. «قازاق»، «سارىارقا»، «اق جول»، «شولپان»، «سانا»، «تاڭ»، «اباي» ىسپەتتى مەرزىمدىك باسىلىمدار جونىندەگى شەكتەۋدى الىپ تاستاۋ.
- جازۋشىلاردىڭ اۆتورلىق قۇقىن جانە كوركەمدىك نىساناسىن (يدەيا، تاقىرىپ، كوركەمدىك ءتاسىل، وقيعا قۇرىلىمى ت.ب.) قورعاۋ جانە قالامگەرلەرگە كەلىپ تۇسكەن ازاماتتاردىڭ تۇرلىشە ارىز-تىلەكتەرىن، ءوتىنىشىن قاراپ، زاڭدىق تۇرعىدان، ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا اتسالىسۋ.
- قۇقىقتىق مەملەكەت جانە جەكە ادامنىڭ ازاماتتىق قۇقى تۋرالى پىكىر، تالقىلاۋ ۇيىمداستىرۋ.
بۇل جوسپار 1987 جىلدىڭ قازانىندا جاسالىندى. قازىر تاۋەكەلسىز اتقارىلاتىن بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دا ول كەزدە اسقان بايىپتىلىقتى، تياناقتىلىقتى جانە تاۋەكەلدى قاجەت ەتەتىن، بىرنەشە ۇرپاقتىڭ وزەگىن ورتەپ، كۇيىندى ەتكەن كوكەيتەستى تۇيتكىلدەر بولاتىن. سونىڭ ىشىندە جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى نەگىزگى ءىس-ارەكەتتى «قالامگەرلەرگە كەلىپ تۇسكەن ازاماتتاردىڭ تۇرلىشە ارىز-تىلەكتەرىن، ءوتىنىشىن قاراپ، زاندىق تۇرعىدان ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا اتسالىسۋ» جانە «قۇقىقتىق مەملەكەت جانە جەكە ادامنىڭ ازاماتتىق قۇقى تۋرالى پىكىر الىسۋدى، تالقىلاۋدى ۇيىمداستىرۋ» – دەگەن سوزدەردىڭ استارىنا سيعىزدىق. باعدار ماقۇلداندى. ەندى سەنىمدى، الىمدى دا شالىمدى جانە زاڭدى، تاريحتى، ساياسي حال-احۋالدى جەتىك بىلەتىن قالامگەرلەردەن پراۆولىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرىن قۇرۋ قاجەت بولدى. ساليحالى، بەدەلدى جەتەكشى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ وعان اكادەميك – زاڭگەر سالىق زيمانوۆ اعامىزعا حاتشىلاردىڭ ۇسىنىسىمەن حابارلاسىپ ەدىم، ول كىسى ۋاقىت تاپشىلىعىن ايتىپ، سىپايى عانا باس تارتتى دا، بۇل جۇك مەنىڭ مويىنىمدا قالىپ قويدى. اۋەلىدە ءتىزىم سانى كوپ ەدى، ءىستىڭ ءتۇپ تامىرى اشىلا باستاعاندا ءبىراز ارىپتەستەرىمىز بەن اعايىندارىمىز سىتىلىپ كەتتى. وزدەرى تىلەك بىلدىرگەندەر دە بولدى. ال قانداي دا ءبىر تاۋەكەل مەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان پراۆولىق كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە جانە سەنىممەن ارالاسقان عالىم احمەدوۆتىڭ، سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ، قالمۇحان يساباەۆتىڭ، ەۆگەني گۋسلياروۆتىڭ، كونستانتين ەرليحتىڭ، سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ، سابەتقازى احاتاەۆتىڭ، احمەتجان اشيروۆتىڭ، حان ءديننىڭ، قويشىعارا سالعاريننىڭ، قاناپيا بەكەتاەۆتىڭ، ءىليا جاقانوۆتىڭ، جانىبەك كارمەنوۆتىڭ، ارميال تاسىمبەكوۆتىڭ، بەيبىت قويشىباەۆتىڭ، مارات توقاشباەۆتىڭ، قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ، زاڭگەر-جازۋشى ءمورتاي قوسششىعۇلوۆتىڭ، كوممۋنار تابەەۆتىڭ، اۆتورلىق قۇقىقتى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ كەڭەسشىسى نۇرعايشا ساقىپوۆانىڭ، ادۆوكات ساۋلە سىزدىقوۆانىڭ جانە سول كەزدەگى رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرانىڭ ءبولىم باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قازىرگى جوعارى سوتتىڭ توراعاسى ماقسۇت سۇلتانۇلى نارىكباەۆ پەن مارقۇم، جوعارى سوتتىڭ مۇشەسى قازىقان توقتىبايۇلى كەنجەباەۆتىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە ءىلتيپاتتى قۇرمەتتپەن ەسكە الىپ، ايىرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. ويتكەنى، ءدال وسى ازاماتتاردىڭ تاباندى قىزمەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە جەلتوقسان وقيعاسىنا ساياسي باعا بەرىپ، قوعامنىڭ دەموكراتيالىق باعىت الۋىنا جانە جوعارىدا كورسەتىلگەن باعدارلى ماقساتتاردىڭ شەشىلۋىنە، اقتاندىقتاردىڭ جويىلۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال جاسالدى.
– ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، 1986-91 جىلدار ارالىعىندا ۇلكەن لاۋازىمدى مىندەتتەر اتقارعان تۇلعالاردىڭ جەلتوقسان وقيعاسىن ءادىل تەرگەپ-تەكسەرۋ ءۇشىن جاساعان قانداي دا ءبىر ىقپالى بولدى ما؟
– قازىرگى كەزدە سول ءبىر الاساپىران جىلدارى اسا ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە وتىرعان ادامدى جاپپاي كىنالاپ، قارا تىزىمگە قوسۋ ەتەك الىپ بارادى. الايدا سولاردىڭ اراسىندا ەلى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسقان، قالايدا حالقىنىڭ تىزەسى بۇگىلمەس ءۇشىن قال-قادەرىنشە كومەكتەسىپ، جاناشىرلىق جاساعان ادامدار بولدى. ولار بىزگە ءجون-جوبا نۇسقادى. اقيقات ءۇشىن سول كىسىلەردىڭ اتىن ايتۋ – پارىزىم.. ويتكەنى، سول ءبىر زاۋالدى كۇندەرى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جازالاۋ ساياساتىنا اشىق قارسى شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى جانە ونداي تاۋەكەلگە بارعان ادامدى كەزدەستىرگەن جوقپىز. ال ءار ءتۇرلى جارلىقتارعا قول قويىپ، رەتى كەلگەندە ءىستىڭ ءيىنىن كەلتىرگەن لاۋازىمدىلار بولدى. ەگەردە جاپپاي لاپپايشىلدىق ورىن العان جاعدايدا، سوتتالعانداردىڭ الدى ءبىر جىلدان كەيىن ەركىندىككە شىعۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس-ءتىن. سونىمەن قاتار توتەنشە تەرگەۋ توبىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى ا.د.مىزنيكوۆ تىكەلەي باسقاردى. ال وعان باس پروكۋروردىڭ دا، جوعارى سوتتىڭ توراعاسىنىڭ دا ۇكىمى جۇرمەيتىن. جازالاۋ ۇكىمىن جوعارى سوتتىڭ قىلمىستى ىستەر جونىندەگى كوللەگياسيانىڭ توراعاسى ە.گرابارنيكتىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن شىعاردى. بۇل «ەكىلىككە» كولبين مەن ميروشنيكتىڭ، كنيازەۆتىڭ جارلىعىنان باسقا ەشكىمنىڭ دە ءسوزى وتپەيتىن. ماجبۇرلىكپەن قول قويعاندار دا بولدى. بارىنە كەپىلدىك بەرە المايمىن. سونىڭ ىشىندە بۇگىندەرى «قارا تىزىمگە» ىلىنگەن، اندا-ساندا اتى اتالىپ قالاتىن سول كەزدەگى جوعارى سوتتىڭ توراعاسى تاماس ايتمۇحامەدوۆتى، سونداي-اق، كوللەگيا مۇشەسى مارقۇم قازىقان توقتىبايۇلى كەنجەباەۆتى، بۇعان قوسا ماقسۇت نارىكباەۆتى، ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەگەن سابىر قاسىموۆتى بولە جارا اتار ەدىم. جوعارى سوتتىڭ توراعاسىنىڭ ءوزى كەڭسەسىنە شاقىرىپ الىپ، جەلتوقسانشىلار مەن «الاشورداشىلاردى» قالاي اقتاۋدىڭ جولىن ەمەۋىرىنمەن ءتۇسىندىردى. م.نارىكباەۆ جوعارىعا جازىلعان حاتتىڭ زاڭدىق نەگىزدەرىن قاعازعا ءتۇسىردى. ال س.قاسىموۆ سونى پارتيالىق تۇرعىدان ورايلاستىرىپ، حاتشىلاردىڭ نازارىنا ىلىكتىردى. ارينە، ءبىز ونى ىشىمىزدەن بىلدىك. بۇل جىگىتتەر وزدەرىنىڭ بيىك مانسابىنان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپىنە قاراماستان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاۋەكەلگە باردى «سىرتىمەن» «وقشانتايداعى پاترون» بوپ كورىنگەنىمەن، ىشىنەن ۇلتتىق نامىستى قاتتى ۇستاندى. اسىرەسە، ورتالىق كوميتەتتەگى كادر ماسەلەسىمەن اينالىسقان، جۇرتتان پىكىر جيناقتاپ، ونى ۇلت مۇددەسىنە قاراي بەيىمدەپ، كەيبىر شوۆينيستىك پيعىلداعى ءىرى قىزمەتكەرلەردىڭ بەتىن قايىرۋدىڭ، رەتى كەلسە جولىن كەسۋدىڭ ايلا-امالىن نۇسقاپ، بىزگە ءىش تارتا قاراعان سابىر قاسىموۆتىڭ قولداۋى كادىمگىدەي ارقالاندىردى.
سول شوۆينيست سەكرەتارلار مەن دەپۋتاتتاردىڭ اتىن ايتا كەتۋگە دە بولار ەدى، بىراق ونىڭ ءدال قازىر شاعىمدى ۋاقىتى كەلگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە بۇل ازاماتتىڭ قازىر قاي سالادا قىزمەتتە جۇرگەنىن بىلمەيمىن، بىراقتا «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن قاستانشىقپاعىر ءسوزدى رەسمي تۇردە الىپ تاستاۋعا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ورتالىق كوميتەتتەگى جازالاۋ باعىتىن ۇستاعانداردىڭ اپتىگىن باسىپ، باسقاشا كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا ىقپالى ءتيدى. ءوز باسىم ول ازاماتپەن ءبىر-اق رەت جۇزدەستىم، ءۇش-ءتورت رەت تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم. ەگەردە بۇل پىكىر الىسۋدىڭ ساقتىقپەن جۇرگىزىلگەندىگىن ەسكەرسەك، جوعارىداعى ازاماتتاردىڭ ەسىمىن جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانداردى اقتاپ الۋ قوزعالىسىنىڭ ۇيىتقىلارىنىڭ ءبىرى بولدى دەپ ايتۋعا تولىق بولادى. ويتكەنى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداعى ادامداردىڭ قولداۋىنسىز جانە ءىستىڭ ىڭعايىنسىز ەشقانداي ارەكەتتىڭ جۇزەگە اسپاسى بەلگىلى. ال بۇلاردان وزگە ادامداردىڭ ەسىمىن مەن بىلمەيمىن. ونداي ازاماتتاردىڭ سانى كوپ ەكەنى انىق. ءبىزدى بۇل ادامدارمەن بايلانىستىرعان جانە سەنىمىنە كىرگىزگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەدى. سوندىقتان دا پىكىرىمىزدى اشىق ايتۋعا مۇمكىندىك الدىق. ەگەردە، كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشى السىرەمەي، قاھارىنا ءمىنىپ تۇرا بەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە، بۇل ازاماتتار ءتۇپتىڭ-تۇبىندە قوزعالىستىڭ بار شىندىعىن ايتىپ بەرەتىندەي تاۋەكەلگە بارار ەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ايتەۋىر، ماعان سولاي كورىندى. قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن، كىم ءبىلسىن.
ءدۇبىرلى دە دۇرلىكپەلى، ءدۇدامال دە ءدۇرداراز شاق تۋىپ، رەسپۋبليكاداعى ساياسي جانە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس شيەلەنىسىپ كەتتى. ونىڭ ءبىراز كىلتيپانىن جوعارىدا ايتتىم. جازۋشىلار ءاربىر پىكىر تالاسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، قاۋلاعان ءورتتىڭ الدىنان «شولاق ءورت» قويىپ، قارسىلىق ارەكەتتەر جاسادى. بەتىن تويتاردى. اسىرەسە، ءارتۇرلى ۇلتتىق اۆتونوميالار تۋرالى ۇسىنىستاردىڭ بەتىن قايتارىپ، تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساقتاپ قالدى. ەگەردە، ونداي ارەكەتتەرگە جول بەرىلگەندە، (ول مۇمكىن ەدى) بۇگىن قاراباقتىڭ كەبىن كەشپەسىمىزگە ەشكىمدە كەپىلدىك بەرە الماس ەدى. سويتە ءجۇرىپ تاجىريبە جيناقتادىق.
زادى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق دىلىمىزدە وتە ءتوزىمسىز ءبىر مىنەز بار. ول ءبىر تۇلعانىڭ پىكىرىنە ەكىنشى تۇلعانىڭ توزىممەن، تۇسىنىستىكپەن قاراي الماۋى جانە سونىمەن ازاماتتىق تۇرعىدان ەسەپتەسە بىلمەۋى. «دوسىڭا دوستىق – قارىز ءىس، دۇشپانىڭا ءادىل بول» دەگەن ابايدىڭ وسيەتىن ساقتاي بەرمەيتىنىمىز. سول كەزدەگى ولجاستىڭ ءىس-ارەكەتىن تىلگە تيەك ەتسەم-اق بولدى، قاباعى ءتۇيىلىپ كەتەتىن، ء«جا، ونى قويشى. باسقا اڭگىمە ايت» – دەيتىن اعالاردى دا، نەسىنە بالدەنەتىنىن، نەسىنە مەنسىنبەيتىنىن ءوزى دە بىلمەيتىن الدەكىمسىماقتاردى دا ءجيى كەزدەستىردىم. شىنىن ايتايىن، ەگەردە ولجاستىڭ سول كەزدەگى ءۇش ۇلكەن ارەكەتى بولماسا، رەسپۋبليكامىزداعى ساياسي احۋالدىڭ قانداي بولارىن بولجاپ ءبىلۋ قيىن ەدى. سونىڭ ءبىرى – وسى پراۆولىق كوميسسيانىڭ جۇمىس بارىسى بولاتىن. ول تۇستا ولجەكەڭنىڭ جەكە باسى قۋدالاۋعا ءتۇستى دە، جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى تۇرمەگە تۇسكەندەر مەن قۋدالانعانداردىڭ ءىسى كەيىنگە ىسىرىلا بەردى. بىراق تا ول نەگىزگى ءۇش باعىتتا جۇمىستى جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ بەردى:
ءبىرىنشى: «الاشوردا» قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتەردى بارىنشا جيناقتاپ، ساياسي-ادەبي، يدەولوگيالىق تۇرعىدان تياناقتاپ، بايسالدى، پايىمدى تۇجىرىم جاساڭدار. اعا جازۋشىلار مەن ارداگەرلەرگە حات دايىنداتىندار. كولبينمەن، نازارباەۆپەن، نۇرقادىلوۆپەن جازۋشىلاردىڭ كەزدەسۋى وتكەن كەزدە «الاش» ماسەلەسىن كوتەرىپ سويلەيتىن قالامگەرلەردى دايىنداڭدار. ەلدەن حات ۇيىمداستىرىڭدار.
ەكىنشى: جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى بارلىق دەرەكتى جيناستىرىڭدار. كىم قاي تۇرمەدە جاتىر؟ قانداي ايىپ تاعىلدى؟ ولاردىڭ اكە-شەشەسىمەن، تۋعان تۋىسقاندارىمەن حابارلاسىڭدار. جوعارى سوتقا كاسساتسيالىق ارىز جازسىن. وقيعاعا قاتىسقانداردىڭ كۋالىك سوزدەرىن جيىڭدار. ال وبلىستاعى مەكەمەلەرگە حات جولداڭدار. ول رۋحاني سۇيەنىش بولادى ءارى قاتال ۇكىم كەسۋگە، جۇمىستان شىعارۋعا ەركىندىك بەرمەۋى مۇمكىن. جازۋشىلاردان سەسكەنەدى، جازۋشىلار وداعىن سىيلايدى. ەڭ باستىسى، جەلتوقسان وقيعاسىنا ساياسي باعا بەرۋ جانە ونىڭ يمپەريالىق-وتارلىق وكتەمدىكتەن تۋعاندىعى تۋرالى ءتۇيىندى تۇجىرىم ازىرلەڭدەر ءارى ول ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ازاماتتىق قوزعالىس جوسپارى بولسىن. ماسكەۋدە سونداي پىكىر ورىستەپ كەلەدى. ءبىز دە كەش قالمايىق.
ءۇشىنشى: جەكە ماسەلەلەردى قوزعاي بەرىڭدەر. سول ارقىلى تاجىريبە جيناقتايسىڭدار. جازۋشىلاردىڭ پىكىرىن ۇيىمداستىر. رەپرەسسياعا ۇشىراعان جازۋشىلار مەن جاريالانۋعا رۇحسات ەتىلمەگەن شىعارمالاردى اقتاپ الۋ تۋرالى باتىل ماسەلە قويىڭدار – دەپ ناقتى تاپسىرما جۇكتەدى.
بۇل ءۇش ماسەلەنى تالقىلاۋدا جوعارىداعى اتى اتالعان پراۆولىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى مەن كەڭەسشىلەرى بەلسەنە قاتىستى. ساقتىق ءۇشىن ولارمەن جەكە-جەكە اڭگىمەلەستىك، اركىم ءوز ىڭعايى بويىنشا ىسكە كىرىستى. «الاشوردا» ءىسى تۋرالى ولجاس جوعارى سوتتىڭ توراعاسى تاماس ايمۇحامەدوۆپەن سويلەستى. ول تەرگەۋ ءىسىن كگب-دان الدىرىپ، كوللەگيا مۇشەسى قازىقان كەنجەباەۆ ارقىلى ماعان تانىستىردى. ءۇش كۇن تاڭەرتەڭگى ساعات وننان باستاپ كەشكى تورتكە دەيىن مارقۇم قازىقان توقتىبايۇلىنىڭ بولمەسىندە وتىرىپ «الاشوردانىڭ» تەرگەۋ ىسىمەن تانىستىم. ولاردىڭ ادەبي، تاريحي مۇرالارى تۋرالى بارلىق ماعلۇماتتى قازىقانعا ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەردىم. ول قۇپيا تۇردە «الاش» پارتياسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ اقتالۋىنىڭ زاڭدىق قۇقىقتارى مەن تۇجىرىمدارى تۋرالى اۋىزشا ايتىپ بەردى. جاسىرىپ قايتەيىن، مۇنداي سەنىمگە ونىڭ وزىمەن جانە ايەلى، ادۆوكات گۇلنار سەيىتبەكقىزىمەن قاتارلاس وقىعان جايىتتار دا نەگىز قالادى. اقىلعا سالا كەلىپ، الدىمەن شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىن اقتاپ الۋعا تىرىستىق. نەمەرەسى كاميلا قاپىرقىزىنىڭ (حاتتى ۆااپ-تىڭ قازاق بولىمشەسىنىڭ زاڭ كەڭەسشىسى نۇرعايشا ساقىپوۆا جازدى) جانە سەمەي وبلىسى اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حافيز ماتەەۆتىڭ قولى قويىلعان حاتتار تۇسىردىك. ورتالىق كوميتەتتىڭ سەكرەتارى وزبەكالى جانىبەكوۆكە قاتىناس جولدادىق. ءىستىڭ بارىسىن انىقتاي كەلگەندە شاكەرىمنىڭ شىعارمالارىنا ەشقانداي تيىم سالىنباپتى. تەك ابزال قاراسارتوۆتىڭ ارىزىنىڭ نەگىزىندە ۋاقىتشا توقتاتىلعان ەكەن. ارينە، ىلە–شالا ارىز دا جەتتى. ءسويتىپ، سەڭنىڭ العاشقى كوبەسى سوگىلىپ، ورتالىق كوميتەت ارنايى قاۋلى قابىلدادى. بۇعان وزبەكالى اعامىزدىڭ ىقپالى كوپ ءتيدى. ءىستىڭ سوڭى جاقسىلىققا بەت الدى.
ال «الاشوردا» قايراتكەرلەرى تۋرالى قاۋلىنىڭ كەشىگىپ شىعۋىنا كەيبىر اعا جازۋشىلاردىڭ جۇرەكسىنۋى، سول كەزدەگى پلەنۋمدار مەن كەزدەسۋلەردە سويلەۋدەن باس تارتۋلارى سەبەپ بولدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 90 جاسقا تولۋىنا بايلانىستى جاساعان ولجاستىڭ بايانداماسىندا شەت جاعاسى ايتىلدى. بىراق تا باسا كورسەتۋگە بيۋرونىڭ تيىمى كەدەرگى بولدى. بىراق سوعان قاراماستان جۇرتشىلىققا وي سالاتىنداي پىكىر ايتىلدى. تەك سول ءبىر قاسيەتتى تولقىننىڭ تاربيەسىن كورگەن زيالى دا اياۋلى دەگدار عالىم احمەدوۆ اعامىز بارىنشا اقىل-كەڭەس بەرىپ، قولداپ، ءتيىستى تۇسىنىك-نۇسقاۋ جاسادى. تەلجان شونانۇلى تۋرالى ومىرباياندىق قۇجات دايىندادى. سونداي-اق، قازاق ءانىنىڭ 300 سوزىنە شەك قويعان جارلىقتى تابۋ جانە ول اندەردىڭ ءسوزىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسى ءىليا جاقانوۆ پەن مارقۇم جانىبەك كارمەنوۆكە تاپسىرىلدى. جانىبەك سول بۇيىرىقتىڭ تۇپنۇسقاسىن تاپتى. كەيىن ءوزى قۇراستىرعان ەكى تومدىق «قازاق اندەرىنىڭ انتولوگياسىندا» بۇل قاتەلەردىڭ ءبىرازىن تۇزەتىپ، تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. اتتەڭ، جانىبەكتىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ اندەرى تۋرالى زەرتتەۋى جازىلماي قالدى. ال ءىليا جاقانوۆ اندەردىڭ تاريحىنا زەردەلەي ءۇڭىلىپ، ءبىر جىل بويى ارحيۆتە وتىرىپ كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، وكىنىشكە وراي، ءجونى دە كەلىپ، زەرتتەۋ باعىتى دا ءبىر ىزگە تۇسكەن وسى 300 ءاننىڭ تاريحى مەن تاعدىرى تۋرالى ماسەلە قورىتىلماي، مەملەكەتتىك دارەجەدە شەشىمىن تاپپاي قالدى. قازىر بۇعان ەشقانداي بوگەت جوق، الايدا قاي ءسوز قاي اندىكى، وسىنى تياناقتاۋ، تۇجىرىمداۋ جاعى قولعا الىنباي، يگى باستاما قورتىندىلانباي، ءىزى سۋىپ كەتتى. بۇل دا ەنجارلىعىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى. ءالى دە كەش ەمەس. ءتۇبى ءار ءان ءسوزىن، ءوزىنىڭ يەسىن تابۋعا ءتيىس. اسىرەسە، ەرتەرەكتەگى وپەراداعى اندەردىڭ تۇپكى تاعدىرى كومەسكى. ەندى ەلۋ جىلدان سوڭ «سارمويىننىڭ» اۋەنىن جازعان ەۆگەني برۋسيلوۆسكي دەپ دۇنيەجۇزىلىك انىقتامادا جۇرمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى. ال ءزارۋ ىسكە ۇلەسىن قوسقان جوعارىداعى ەكى ازامات تا ەلىنىڭ ءبىر نامىسىن دەر كەزىندە قورعاپ بەردى دەپ ەسەپتەيمىن.
مۇنىڭ بارلىعى جەكە-جەكە تاپسىرما اتقارىپ جۇرگەن پراۆولىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرىنە كۇش-قۋات، سەنىم ءبىتىردى. ءالى ەسىمدە، 1988 جىلى 13 قاڭتار كۇنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ورتالىق كوميتەتكە بارىپ كەلدى دە: «ال ەندى ىسكە تىكەلەي كىرىسەمىز. مەن كگب-نىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گەنەرال ءابدىراحمانوۆتى جانە ءتيىستى بولىمدەردىڭ باستىقتارى 7 پولكوۆنيكتى پراۆولىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋگە شاقىردىم. ولار رەپرەسسيا مەن جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. دايىندالىڭدار» –دەدى. گەنەرال ءابدىراحمانوۆ حابارلاما جاسادى. جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن سافۋان شايمەردەنوۆ، قالمۇقان يساباەۆ، قاسىم قايسەنوۆ، ءالجاپپار ابىشەۆ وتە شاعىمدى ساۋالدار قويدى. سوندا تۇڭعىش رەت جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى 105 ادام سوتتالدى، 2 ادام ءولدى، 2400 ادام قامالدى، 355 ادام جارالاندى – دەلىنگەن دەرەك ايتىلدى. ارينە، بۇل تولىق ەمەس ءارى ناقتىلانباعان مالىمەتتەر ەكەنى ەسكەرتىلدى. سول اڭگىمەدە ماعجاندى كىم كورسەتكەنى جانە ونى اقتاۋعا قارسى بولعان ءبىر كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسىنىڭ اتى دا اتالدى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جازۋشىلاردىڭ پراۆولىق كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا كومەكتەسەتىنى، ارنايى كەڭەسشى ءبولىپ بەرەتىنى تۋرالى ۋادە بەردى. بۇل كەزدەسۋدىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى ەرەكشە بولدى. ەندى جاسقاناتىن ەشتەڭە قالمادى.
– دەمەك، بۇدان ارعى ۋاقىتتا ءبىراز شارالار جاسالىپ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ، دەرەكتەر جيناستىرىلىپ، قۇقىقتىق كوميسسيانىڭ ءىس-جوسپارى دا ناقتىلانىپ قالعان بولدى عوي؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. ەندىگى ماسەلە، تۇجىرىمدالعان پىكىرلەردى جيناقتاپ، ءتيىستى رەسمي مەكەمەلەرگە جولداۋ، باتىل ارەكەتكە كىرىسۋ مىندەتى ەدى. سوندا عانا بارىپ ءماجىلىسحاتتى جۇرگىزۋ مۇمكىن دەپ شەشتىك. بۇل اشىق تۇردە قيمىلداۋدىڭ بەلگىسى ەدى. ەندى جاسىرىپ ارەكەتتەنۋدىڭ قاجەتتىگى جوق بولاتىن. پىكىرىم شاشىراندى شىقپاس ءۇشىن 1987-1989 جىلداردىڭ اراسىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى باعىت-باعدارى بويىنشا جۇيەلەپ ايتا كەتەيىن:
ءبىرىنشى: جاپپاي جازالاۋ ساياساتى، ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراپ تەرگەۋ جۇرگىزۋ، قىزمەتتەن قۋدالاۋ، باسشىلاردى ۇلتتىق تەگىنە قاراي قويۋ، جالپى قۇقىقتىق نەگىزدەردىڭ بۇزىلۋى تۋرالى جازۋشىلاردىڭ اتىنا كەلىپ تۇسكەن جەكەلەگەن ارىزداردى تەكسەرىپ، قورتىندىلارىن ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاپ وتىرۋدى ماقسات تۇتتىق. بۇل رەتتە مارقۇم قاناپيا بەكەتاەۆ كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. اسىرەسە، جازىقسىز سوتتالعاندار مەن اكىمشىلىك قىسىم كورگەندەر تۋرالى بەس-التى ماقالا جاريالاپ، جوعارى سوتتىڭ ۇكىمىن قايتا قاراتقان «كۇرتى ءىسى» مەن كوپ بالالى انالار تۋرالى ماقالاسى ناقتى ناتيجەلەر بەردى. بۇدان كەيىن قۇقىقتىق كوميسسياعا كەلۋشىلەردىڭ سانى كوبەيدى. ولارعا ءتيىستى كومەك كورسەتىلدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ اتىنان ءتۇرلى باسپالداقتاعى مەكەمەلەرگە حات جازۋعا پۇرسات بەردى. كوميسسيانىڭ جۇمىستارى مەن ارىزداردىڭ ناتيجەسى تۋرالى حاتتامالاردىڭ جۇمىستاعى سەيفتەن جوعالىپ كەتۋىنە بايلانىستى ناقتى دەرەكتەردى كەلتىرە الماي وتىرمىن. ونىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوتتالۋى مەن قۋدالانۋىنا قاتىستى قۇجاتتار دا بار ەدى. تەك «قۇپيا داپتەردەگى» مىنا ادامداردىڭ اتىن اتاي الامىن. ولار: كۇرتىدەن شەكتىباەۆ كارىمبەك، تىلەۋباي ۇسەنباەۆ، كەلىسبەك نۇرپەيىسوۆ، بورانباەۆ بەيساحمەتتەر. قاناپيا بەكەتاەۆ مارقۇم بۇل ءىستى اقتاۋدا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. مارقۇم قاسىم توعىزاقوۆتىڭ مۇراگەرلىك ماسەلەسى شەشىلدى. الپىس جىلدىق ءومىرىنىڭ وتىز جىلىن تۇرمەدە وتكىزگەن شىعىس تۇركىستانداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى حات قحر-دىڭ مەملەكەت باسشىسى جاڭ زى-مينگە، جازۋشىلار وداعىنا كەلگەن وكىلدەرگە، قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، گورباچەۆ پەن سسرو جوعارى كەڭەسىنە جولداندى. وكىنىشكە وراي رەسمي مەكەمەلەر قولدامادى. بىراق تا شابدانۇلىنىڭ تاعدىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى ماعلۇماتتى قازاقستاندىقتار ءبىلدى. كەيىننەن شىعارمالارى ءىشىنارا جاريالاندى. اسانباي اسقاروۆتىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءمان-جايى قازىر كوپشىلىككە ءمالىم. بۇل تەك قانا اسقاروۆقا، ارعىنباەۆقا، اقمىرزاەۆقا، التۋنينگە، بەكجانوۆقا، كومەكباەۆقا قارسى قوزعالعان جازالاۋ ارەكەتى ەمەس، سول ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنا قولدانىلاتىن قورلاۋدىڭ باسى بولۋعا ءتيىستى ەدى. ەگەردە بۇل توپتىڭ «قىلمىسى اشكەرەلەنسە»، وندا كەلەسى كەزەكتە دىنمۇحامەد احمەتۇلىنىڭ تۇرعانى انىق، «ەكىنشى راشيدوۆ» بوپ شىعا كەلەرى ء سوزسىز ەدى. سول رەتتە جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە اۋىلىنداعى ەسەنين كوشەسى، № 2 ۇيدە تۇراتىن بايداۋلەت داۋىلباەۆ باستاتقان قويلىباي قاباتاەۆ، قايسارباي ىدىرىسوۆ، ءالىپباي بەرىكوۆ ىسپەتتى ارداگەرلەر كوميسسياعا كەلدى. اكىم ءتارازيدىڭ بولمەسىندە شاعىن كەڭەس قۇرىپ، توپ مۇشەلەرىن بەلگىلەدىك. ك.تابەەۆتى سوت ىسىنە قاتىسۋعا، ونىڭ ەسەبىن جاريالاپ تۇرۋعا مىندەتتەدىك. كالينيشەنكو، كلەپتسوۆ، رومانتسەۆ ىسپەتتى تەرگەۋشىلەردىڭ ارانداتۋ، ۇرىپ-سوعۋ، كامەراعا قانىشەر قىلمىستىلاردى جىبەرۋ سياقتى ارەكەتتەرىنە تيىم سالۋ جونىندەگى حاتتى قىرعىزستاننىڭ جوعارى سوتىنىڭ اتىنا جولدادىق. اقىرى الگى ارداگەرلەردىڭ «ادىلەت» توبى تۇپكى ماقساتىنا جەتتى. قازاق باسپاسوزدەرىندە سوتتان ەسەپتەر جاريالانا باستادى. تالدىقورعان وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى «اشارال» كولحوزىنان جولداعان قۇلباەۆ اقبالانىڭ ارىزىن جازۋشى قويشىعارا سالعارين تەكسەرىپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قوجاقانوۆ جۇماعاليدان شاعىمعا وراي، ول كىسىنى بۋحگالتەرياعا قايتادان ورنالاستىرۋ تۋرالى ۋادە بەرگەن جاۋابى كەلدى. مۇنداي جايلار وتە كوپ ەدى، ونىڭ بارلىعىن تىزبەلەپ جاتۋدىڭ رەتى جوق. جازۋشىلار بۇل تۇستا بارىنشا ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتتى.
ەكىنشى: احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تۋرالى تياناقتى تۇجىرىمدار دايىندالىپ، ورتالىق كوميتەتكە ۇسىنىلدى. ولار مۇنى قولداپ، ارنايى كوميسسيا قۇردى. ال جوعارى سوتتىڭ توراعاسى تاماس ايمۇحانبەتوۆ پەن كوللەگيا مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ بۇل ماسەلەنىڭ زاڭدىق اقتالۋىن شەشۋگە دايىن تۇرعان ەدى. ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە اقتاۋ تۋرالى ۇكىمنىڭ ازىرلەنىپ ءبىتۋى دە سونى بايقاتادى. كەرىسىنشە، ساراشى عالىمدار بۇل قورتىندىعا كەلۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش اي ۋاقىت جۇمسادى.
ءۇشىنشى; جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ناقتى دەرەكتەر جيناقتالىپ، پىكىر قورىتۋعا نەگىز قالادى. بارلىق مالىمەتتەر انىقتالدى. تۇرمەدە جاتقانداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. زارداپ شەككەندەردەن كۋالىكتەر الىندى. ءبىر قىنجىلارلىعى، جالعان داقپىرتتىڭ كوپتىگى مەن وقيعاعا قاتىسۋشىلاردىڭ جانە قيانات كورگەندەردىڭ اتا-انالارىنىڭ جالتاقتىعى تالاي ءىستى تىعىرىققا تىرەدى. بالاسىنىڭ نە جولداستارىنىڭ ناقتى اتى-ءجونىن ايتۋدان باس تارتقاندار دا ءجيى كەزدەستى. رەسمي تۇردە مىنا ادامداردان حات پەن حابار كەلدى: الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ اۋدانى قۇرىلىسشى پولسەلكاسىنداعى كوتوۆسكي كوشەسى، № 29 ۇيدە تۇراتىن زىليحا قاۋقاەۆا بالاسى تاۋباەۆ باقتىعالي ارتىقبايۇلىنىڭ 1987 جىلى 28 اقپاندا سوتتالىپ، كارلاگقا جونەلتىلگەنىن، وندا تۇرمەدەگى وفيتسەرلەردىڭ ازابىنا شىداماي اشتىق جاريالاعانىن، ەرەگەسكەن ولار باقتىعاليدى تاعى دا ەكى جىلعا سوتتاعانىن، كەيىن پاۆلودارعا اۋىستىرىلعانىن مالىمدەدى. حاسەن قوجاحمەتوۆتەن حات كەلدى. وينابەكوۆ امانكەلدى، بولات جۇباتىروۆ، مۇلىكباەۆ وتكىرحان قوشقارۇلى، جۇماباەۆا كۇلىمحان، ۇمبەتوۆ اباي، قابىلوۆ رۇستەم، يمانباەۆ قايىحان، قيلىباەۆ راسۋل، نۇرلان نۇرعازين، تايمانوۆ نۇرلان، ءالىمجان يساباەۆ، ءاشىموۆا گۇلنار، امانعازى كارىپجانوۆ، سىزدىقوۆا ساۋلە، قۇرمانعازى راحمەتوۆ ىسپەتتى ازاماتتار تۇسىنىك بەردى نەمەسە ولار تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جينالىپ، راستالدى. سونداي- اق وبلىستىق جەرلەردەگى جازاعا تارتىلعانداردىڭ ءتىزىمى ءتىزىلدى. سونىڭ ىشىندە اقتوبە وبلىسى العا قالاسىندا جەلتوقسان كۇندەرى الماتىداعى وقيعاعا ءۇن قوسقان تەلەۋوۆ بولاتتىڭ، ارىنعازيەۆ بولاتتىڭ، تايبوكەنوۆ بەرىكتىڭ ءىسى نازارعا ىلىكتى. بۇلار سپورت مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى ەكەن. تروفيموۆتىڭ بايانداماسىندا «لجەۋچيتەلەي» – «جالعان ۇستازدار» دەپ قارالانىپ، باس ەرىكتەرىنەن ايىرىلدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دەپۋتاتتىق سۇراۋىنا يە بوپ، اقتالۋعا نە تۇرمەدەن بوساتىلۋعا كەلىسىلگەن بولاتىن. بۇل ازاماتتار تۋرالى 1996 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ ىشىندە «قازاق ەلى» گازەتىنە بەرگەن تەلەۋوۆ بولاتتىڭ سۇحباتىنداعى تۇسىنىكتە ايتىلعان: «ون جىل بويى تەمىر توردىڭ ىشىندە اڭداسىپ، ارپالىسىپ ءجۇرىپ ىشتەي تۇلەگەن جەلتوقساندىق باتىرلار 1996 جىلى قاراشانىڭ 25-دە قر جوعارعى سوتىندا ماقسۇت نارىكباەۆتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن ازاتتىق الدى» – دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەي قالدىم. سوندا ولار ون جىل بويى تۇرمەدە وتىرعان با؟ الدە ستيلدىك سەلكەۋلىك پە؟ بۇل ءۇش جىگىت «ازاتتىق» ەمەس، ازاماتتىق اقتالۋ العان شىعار. مىنە، وسىنداي جۇمىستار جاندانعان كەزدە سافۋان شايمەردەنوۆ اعامىز ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ، راحمانقۇل بەردىباەۆتىڭ، ءابدۋالي حايداروۆتىڭ، ءابدىجامال نۇرپەيىسوۆتىڭ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ قولدارى قويىلعان ۇندەۋ حاتتى تاپسىردى. ءبىز ونىڭ الدىندا ءاربىر ءىستىڭ وزىنشە قۇپيالىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش ادامنان شاعىن توپ قۇرعان ەدىك. ءار توپ وزگە توپتىڭ نە ىستەپ جاتقانىنان حابارسىز بولاتىن. ويتكەنى، بۇل ءوزى وتە شامشىل جانە نامىستى ماسەلەنى قامتيتىن. سوندىقتان دا زورلانعان قىزداردىڭ ابىرويىن ساقتاپ، ولاردىڭ كەلەشەگىن ويلاپ جاريا ەتپەۋدىڭ امالىن ويلاستىردىق. ءارى ولاردى كۋالىك بەرۋدەن سەسكەندىرەتىن، يمەندىرەتىن. سول توپتىڭ ءبىرىن سافۋان اعامىز باسقاردى. سماعۇل ەلۋباەۆ پەن كوممۋنار تابەەۆ، قاجىتاي ءىلياسوۆ بەلسەندى كىرىستى. كەيدە ءتۇڭىلىپ تە ءجۇردى. وبلىستارعا جەكە ادامداردى استىرتىن جىبەرىپ، بوپسالاي ءجۇرىپ دەرەكتەر جينادى. سونىڭ ناتيجەسىندە كگب كەيىن رەسمي تۇردە جاريالاعان ەربول سىپاتاەۆتان باسقا ءلاززات اسانوۆا مەن ءسابيرا مۇحامەتجانوۆانىڭ ەسىمدەرىن انىقتادىق. جازۋشى اسقار الپىسباەۆ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ كومانديروۆكاسىن پايدالانىپ وسكەمەنگە بارىپ، ءسابيرانىڭ تاعدىرىن، قالاي قۇرباندىققا ۇشىراعانىن انىقتاپ كەلدى. قارقالپاقستاننان كەلگەن ەكى بالا قۇربان بولدى دەگەن ءازيزا نۇرماحانوۆانىڭ جانە جامبىلدىڭ مەركە سەلوسىندا بالاسىن جوقتاپ جىلاپ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ پەن ادام مەكەباەۆقا شاعىنعان ايەلدىڭ دەرەكتەرى راستالمادى. مەن ءوزىم ماڭعىستاۋ، گۋرەۆ، اقتوبە وبلىستارىن ارالاپ، ناقتى كۋالەردىڭ راستاۋى بويىنشا ىزگە تۇسكەن ءبىر قىز بالانىڭ ءولىمى تۋرالى مالىمەتتى انىقتاي المادىم. ورالدان دا ىزدەستىرىلدى. ايتەۋىر، باتىس وبلىسىنىڭ قىزى ەكەنى انىق. تۇرعان پاتەرىندەگى كيىمدەرى مەن قاعازدارى جوق. پاتەر يەسى ورىس كەمپىرى «كەتىپ قالعان» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپادى. زادى، استراحان نە ورىنبوردان كەلگەن ادام بولۋى دا ىقتيمال. ارينە، ءتىرى بولسا – قۋانىش. ال قۇرباندىققا ۇشىراپ، اكە-شەشەسى جاسىرىپ جۇرسە – تەكسىزدىك. اسا ۇلكەن مولشەردە اقشا بەرىپ، باسقا قالادان، اۋدان ورتالىعىنان ءۇي الىپ بەرىپ، دىمىن شىعارماعان جايلار ورىن دا العان سياقتى. بۇل ىسپەتتى كۇدىكتى سونداي ساپاردان ورالعان ءار جازۋشى ايتتى. ونى ماسكەۋلىك ۇندەمەستەر جۇزەگە اسىرۋى مۇمكىن. قولتاڭباسى سونى اڭعارتادى. جوعارى كامەنكا، قالقامان، دميتريەۆكا، ءبىرىنشى ماي پوسەلكالارىنىڭ شەتىندەگى جارلاۋىتتارعا ماشينامەن اپارىپ، زورلاپ، قورلاپ كەتكەن سولداتتار مەن وفيتسەرلەردىڭ ازابى مەن مازاعى جونىندەگى دەرەكتەر راستالدى. قىلمىس ورىندارى انىقتالدى. سولاردىڭ ىشىندە الاڭعا ءتارتىپ ساقتاۋ ءۇشىن بارعان جاساقتار دا بار ەكەن. ولار دا راستاپ بەردى. كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىندەگى اۋىل شارۋاشىلىق بولىمىندە ىستەيتىن ءبىر جاس جىگىت سونداي كۇيگە ءتۇسىپتى. بۇل دەرەكتى عالىم دوسكەنوۆ دايەكتەدى.
ۇلكەن قيىنشىلىق تۋدىرعان جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن تياناقتالماعان ءبىر جايت – سول وقيعا تۇسىندا پسيحولوگيالىق قىسىمعا شىداماي نە تەرگەۋ مەن ۇرىپ-سوعۋدىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى جاراتقات الىپ، كەمتار بولىپ قالعانداردىڭ الاڭ مەن تۇرمەدەن تىس جەردە كەيىندەۋ ولگەن ادامداردىڭ تاعدىرى. مىسالى، تۋرا سول جەلتوقسان وقيعاسى تۇسىندا جۇرەكتەن قايتقان حالىق سۋرەتشىسى ناعىمبەك نۇرمۇحاممەدوۆتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋىنا پسيحولوگيالىق قىسىمنىڭ اسەرى بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. جەرلەۋى دە ىڭ-شىڭسىز ءوتتى. ميليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان مولداباەۆتىڭ ءولىمىنىڭ ءموتيۆى دە جۇمباق ەدى. مۇنى تۇبەيگەيلەپ تەكسەرۋگە ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز جەتپەدى. مىسالى، جەلتوقساننىڭ 31 كۇنى قايتىس بولعان دەلىنگەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ماحانبەتوۆا باقىت تا سونداي قىسىمنىڭ قۇربانى. كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ اۋداننىڭ ورتاق سەلوسىندا جەرلەنگەن باقىتتىڭ اتا-اناسى قانداي دا ءبىر تۇسىنىك بەرۋدەن باس تارتتى. وزدەرى كەيىن باسقا اۋدانعا كوشىپ كەتكەن. مۇنداي وقيعالار ءار جەردە كەزدەستى. بىراق قولحات بەرۋدەن دە، اتى ءجونىن جاريالاۋدان دا باس تارتتى. ءتىپتى، «بالا وزىمىزدىكى، سەندەردىڭ نە شارۋالارىڭ بار» – دەگەن سوزدەر ايتىلىپ قالدى. ارينە، بۇعان ىستەر قانداي لاجىڭ بار؟ زادى، وسى ءبىر جايتقا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ءتيىستى دەرەكتەر جيناستىرعان لازىم. سوندا جازالاۋ ساياساتىنىڭ بارلىق زاردابى تولىق اشىلا تۇسەر ەدى.
ەكى جىلدىڭ ىشىندە ساياسي پىكىر قالىپتاستىرىپ، مەملەكەتتىڭ الدىنا ماسەلە ەتىپ قوياتىنداي دەرەكتەر مەن قۇجاتتار جينالدى. ونىڭ ۇستىنە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دەپۋتاتتىق سۇراۋىمەن ەلۋگە تارتا ءىس قايتا قارالىپ، كەشىرىم جاسالۋعا بەت الدى. سول كەزدە قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنا، سسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنا پراۆولىق كوميسسيانىڭ اتىنان مالىمدەمە جولداندى. سسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ كرەملدەگى ماجىلىستە ارنايى سويلەۋگە ءتيىس بولدى. ءتيىستى قۇجاتتار مەن دەرەكتەر جەتكىلىكتى بولاتىن. بۇعان ولجاستىڭ تىكەلەي ءوزى انىقتالعان جايلار دا قوسىلدى. ول جەدەلحاتتار مەن قۇجاتتار كومەكشىسى ءسۇنيات بەكەنوۆتە ءالى دە ساقتاۋلى جاتقان بولۋ كەرەك. قىسقاسى، بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدە ادام قۇقى جونىندە ماسەلە كوتەرەتىندەي تۇجىرىم دايىن بولدى. سول مالىمدەمەلەردىڭ ىشىندەگى:
«قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى قوعامدىق نەگىزدە قۇرىلعان پراۆولىق كوميسسيا 1986 جىلعى الماتى قالاسىنداعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ جانە جازاعا تارتىلعانداردىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسۋ ماقساتىمەن ارنايى شۇعىلداندى. وقيعانىڭ بارىسىمەن تولىقتاي تانىسىپ، تياناقتى تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ جاۋاپتى مەكەلەرىندەگى تەرگەۋ، سوت ىستەرىمەن تانىسۋعا، كينو، فوتو، ۆيدەو قۇجاتتاردى كورۋگە، تۇرمەدەگى ادامدارمەن سويلەسۋگە رۇحسات بەرۋلەرىڭىزدى سۇرايدى. پراۆولىق كوميسسيا قازىردىڭ وزىندە دە بۇل وقيعانىڭ ساياسي ءمانى مەن سەبەپتەرى، قوزعاۋشى كۇشى، جانە تەرگەۋ بارىسىندا جىبەرىلگەن ءتۇرلى زاڭسىزدىقتار تۋرالى تۇجىرىمدى مالىمدەمە جاساۋعا ءازىر، وعان نەگىز قالايتىنداي كۋا – دەرەكتەر بار» – دەگەن ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن قانشاما تەر توكتى دەسەڭىزشى!
وسىنداي سالماقتى مالىمدەمەنى ولجاس ماسكەۋگە الىپ كەتتى. ول قالايدا سويلەۋگە ءتيىس بولدى جانە ماسەلەنى ءبىر جاقتى ەتىپ كەلۋگە بارىن سالاتىنى انىق ەدى. سول كەزدە الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن اۋدانىنان سايلاۋعا تۇسكەن مۇحتار شاحانوۆ تا كەشىگىپ بارىپ دەپۋتاتتىققا ءوتتى. ول كىسى ماسكەۋگە جۇرەر الدىندا جاڭاعى ولجاسقا بەرىلگەن تۇجىرىمدامانى سۇرادى. ءبىز كوشىرمەسىن بەردىك. كىم بولسا دا، ايتەۋىر، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىندىعىن جانە وعان بەرىلۋگە ءتيىستى ساياسي باعانى جۇرتشىلىققا جەتكىزسە – ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى دەپ تۇسىندىك. 1989 جىلعى كوكتەمگى سەسسيادا مۇحتار شاحانوۆ ءسوز الىپ، دۇنيە جۇزىنە جاريا ەتتى. ءبىزدىڭ كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ، ارقالارىنان ۇلكەن جۇك تۇسكەندەي كۇي كەشتى. راسىندا دا ولار ۇلتىنىڭ الدىنداعى جازۋشىلىق پارىزىن ورىنداعان ناعىز ازاماتتار ەدى. سول ىستەرى ءۇشىن دە ولارعا مىڭ دا ءبىر راحمەت. بۇدان كەيىنگى وقيعا بارىسى وزگەشە سىپات الدى دا، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرازى مۇحتار شاحانوۆتىڭ توبىنا قوسىلدى. تەك قازاقستان وكىمەتى جاعىنان جەلتوقسان وقيعاسى جونىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلعاندا نارازىلىق ءبىلدىرىپ حات جولدادىق. ويتكەنى، وكىمەت كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى دميتري سنەگيننەن باسقالارىنىڭ بارلىعى دا رەسمي لاۋازىمى بار ادامدار ەدى جانە ولاردىڭ وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەسى كوميسسيا مۇددەسىمەن توعىسپايتىنى انىق بولاتىن. ولار ىسكەرلىك باعىتىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى. سول كەزدەگى باعىتتان اسا الماعان جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ارەكەتتەردىڭ بارلىعى تۇرمەگە تۇسكەندەردى اقتاۋمەن عانا شۇعىلداندى. ول ون جىل وتكەن سوڭ دا تامامدالعان جوق. ماسەلەنى ساياسي تۇرعىدان قويعاندا مۇلدەم وزگەشە ارناعا بەت الار ەدى. سوندا وسى كۇنگە دەيىن: جازىقسىز سوتتالدىم. وقيعاعا كەزدەيسوق قاتىسىپ ەدىم. ءۇيىم جوق، كۇيىم جوق. «كومەكتەسىڭدەر» – دەگەن سىقىلدى جەكە-جەكە ادامداردىڭ عانا ارىزى ايتىلماي، ۇلتتىق قوزعالىس رەتىندە دامىپ، بارىمىزگە ورتاق وتاندىق – پاتريوتتىق پارتيا رەتىندە قيمىلداۋعا مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى. مۇمكىن، سول پارتيانى ەلباسىنىڭ ءوزى دە باسقارۋى مۇمكىن ەدى. ال ول ءۇشىن ۇلكەن ساياسي باعدار مەن ۇلتتىق قوزعالىس كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، مۇددەلەر ءبولىنىپ كەتتى. مۇمكىندىك قولدان شىقتى. نەگىزگى ىسكەرلىك باعىت اشكەرەلەۋ مەن بەت تىرناۋعا، داقپىرت پەن داڭققا، جەكە باستىڭ مۇددەسىنە قاراي اۋىسىپ، قاراما-قارسى كۇشتەردىڭ ىرعاسۋىنا الىپ كەلدى. ءتىپتى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىندى، «الاش»، «ازات»، «جەلتوقسان»، اقىرى «ازامات» بولىپ بۇتارلانىپ تىندى. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني قوزعالىسىنا ۇلكەن زيانىن تيگىزدى. تاۋەلسىزدىككە ەمەس، ساياسي تاۋەلدىلىككە بەت بۇرعىزدى. كەرىسىنشە، بۇرىنعى «ورىس ەمەستەر» نەمەسە «ورىس تىلدىلەر» قوزعالىسى نىعايىپ، مەملەكەتتىك ساياساتقا ىقپالىن تىكەلەي جۇرگىزۋگە قول جەتكىزدى. ال مۇددە مەن بيلىك بولىنگەن جەردە ورتاق ۇلتتىق قيمىل ەشقاشاندا بولمايدى. بۇل دا سول يمپەريالىق ىرىتكى سالۋشى ارانداتۋ ارەكەتتەرىنىڭ كەسىرى. بۇعان «باس – باسىنا بي بولعىسى كەلگەن وڭكەي قيقىمداردىڭ» (اباي) زاردابى قاتتى ءتيدى. قوعامنىڭ ىشىندەگى قوزعاۋشى كۇش ىدىراپ، اقىرى ايعاي مەن داۋرىعۋعا ۇلاستى. ويلى جۇرت ودان باس تارتتى. ءسويتىپ، ۇلت رەتىندە ورتاق نىساناعا كەلگەن قازاق ەلى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن بەس جىلدان سوڭ باياعى قالپىنا قايتىپ ورالدى. تۇلعالار تۇلدانىپ، جەكە قالدى. قوزعالىستىڭ مايەكتەرى ىرىگەن سوڭ ول ءوز-وزىنەن ىدىراپ كەتتى.
– ەگەر، سوڭىنا دەيىن ۇلت بولىپ ۇيىسا الۋ جولىندا ءبىر باعىتقا قاراپ بەت تۇزەي الماساق، جەلتوقسان وقيعاسى سياقتى دۇمپۋلەردىڭ قازاققا نە كەرەگى بار ەدى؟ جالپى، جەلتوقسان وقيعاسى بىزگە نەنى دالەلدەپ، نەنى ايقىنداپ بەردى؟
– 1989 جىلى اقپان ايىنىڭ 14 جانە 17 كۇنى دەگەلەڭدەگى سىناق پوليگونىندا قاتارىنان ەكى رەت سىناق ءوتتى. مەن تۋرا سول مەزگىلدە جازۋشى، سىنشى توكەن يبراگيموۆتىڭ 50 جاسقا تولۋ مۇشەلتويىنا قاتىسۋ ءۇشىن سەمەيگە، ودان قاراۋىلعا باردىم. تويعا بارعان باسىم كوڭىل ايتۋدان قولىم بوسامادى. 1988 جىلدىڭ مامىر ايىندا بولعان سىناقتان كەيىن ۋلى گاز اۋاعا تاراپ، جاس بالالاردىڭ وكپەسىن كۇيدىرىپ، ۇلكەن قاتەر توندىرگەنىنىڭ كۋاسى بولىپ ەدىم. كولبيننىڭ ءوزى جەدەل ۇشىپ بارىپ، ءىستىڭ ءمانىسىن تۇسىنگەن سوڭ: «تۇماۋ تاراپتى» – دەپ الماتىعا اسىعا قايتىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل جولى جۇرەگى ءالسىز قاريالاردى جۋساتىپ سالىپتى. ەلدىڭ دە جۇيكەسى توزىپ، شىدامى شەگىنە جەتىپتى. قۇمىعا قۇسالى كۇيگە ءتۇستىم. الماتىعا كەلىسىمەن بىردەن وداققا تارتتىم. بارلىق ءمان-جايدى ولجاسقا ءتۇسىندىرىپ، دەپۋتات رەتىندە ءبىر قايرات كورسەتۋىن تىلەدىم. مامىرداعى وقيعادان حاباردار ولجەكەڭ: «سۆولوچي! جەتتى! ەندى شابۋىلعا شىعۋ كەرەك. سەن بارعا (شاراپحاناعا) بارا بەر. مەن دە بارامىن» – دەپ شىعارىپ سالدى دا، تەلەفونعا جارماستى. حاتشىلار سايىن مۇراتبەكوۆتى، اكىم ءتارازيدى، لەونيد كريۆوششەكوۆتى، گەننادي تولماچەۆتى شاقىرىپ الدى. ىلە قاربالاس باستالدى. ءبىر ساعات وتكەن سوڭ: «سەنىڭ ايتقانىڭ راس ەكەن. ماسكەۋدەگى قورعانىس مينيسترىندەگى سەنىمدى ادام راستادى. سەن پارىزىڭنان قۇتىلدىڭ. ەندىگىسىن ماعان قالدىر» – دەدى. ءۇشىنشى كۇنى، جۇما كۇنى كەلگەنىمدە قادىر مىرزاليەۆتىڭ، دميتري سنەگيننىڭ، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ، ءوزىنىڭ دەپۋتاتتىق قولى قويىلعان نارازىلىق مالىمدەمەسىن كورسەتتى. كەشىندە تەلەديدار ارقىلى بارشا جۇرتقا جايدى. جەكسەنبى كۇنى جازۋشىلار وداعىندا رەسمي ەمەس ميتينگى ءوتتى. ءسويتىپ، «سەمەي - نەۆادا» قوزعالىسى دۇنيەگە كەلدى. بۇل – كولبيننىڭ ەسىن تاندىرعان العاشقى سوققى ەدى. ونىڭ مەكىرەنگەن ايار كۇلكىسى سول كۇنى تيىلىپ، ءوزىنىڭ تۋىنىڭ جىعىلعانىن سەزدى. ەندى قازاقستاندا وعان ورىن جوق بولاتىن. مەن ءدال وسى ءبىر سەپتەستىگىم ءۇشىن ازامات رەتىندە كادىمگىدەي كوڭىلىمە ماقتانىش پەن جۇبانىش ۇيالاتامىن. ەڭبەك پەن ەرلىك – ولجاستىكى. دەگەنمەن دە، جەرلەستەرىمنىڭ الدىندا بەتىم جارىق سياقتى كورىنەدى. بۇل دا جەلتوقساننىڭ رۋحى ەدى.
جەلتوقسان وقيعاسى قازاق ۇلتىن تىتىركەندىرىپ، شامىرقاندىرىپ، رۋحاني سەرپىلتىپ، قۋاتتى قوعامدىق قوزعالىسقا ءتۇسىردى. قازاق ەلىنىڭ ءدال وسى كەزدەگىدەي جۇمىلا بەلسەندى بولعان كەزى سيرەك. «جەلتوقسان»، «سەمەي–نەۆادا» قوزعالىسى، «ارال» قوزعالىسى سول تۇستا دۇنيەگە كەلدى. ەگەردە وسى ءۇش قوزعالىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەگە ورايلاستىرىپ، ساياسي ورتالىق قۇرىلعاندا، ۇلتىمىزدىڭ مەرەيى ۇستەم، ءوزارا تۇسىنىستىگى مىعىم، ۇلتتىق تۇتاستىقتى مۇرات ەتكەن ۇلتتىق رۋحاني مايدان قالىپتاسارى ءسوزسىز بولاتىن. بۇعان زيالى قاۋىمنىڭ ىنتاسىمەن دۇنيەگە كەلگەن «قازاق ءتىلى» قوعامى يدەولوگيالىق نەگىزدى قالاي الاتىنداي مۇمكىندىگى بار ەدى. مۇندا ساياسات تا، ەكونوميكا دا، مادەنيەت تە، ۇلتتىق دامۋ باعىتى دا قامتىلدى. «ازات» قوزعالىسىنىڭ تورالقاسى قۇرىلعان ساتتە-اق ونىڭ جىكتەلىپ تىناتىنىن ءوز باسىم ءبىلدىم جانە بۇل ويىمدى سابيتقازى اقاتاەۆ اعامىزعا ايتتىم دا. بۇل – كوسەمسىگەندىك ەمەس، ونداعى قالىپتاسقان شىندىقتىڭ ءوزى سولاي بەت الىپ تۇرعان. سوڭىنان قوس جارىلدى، اقىرى بايبالامنىڭ بايراعىن كوتەردى. ءالى دە اۋىزبىرلىككە جەتكەن جوق. ءبىر ادامدى قارالاپ، ءبىر عانا باعىتتى ۇستاپ، جۇدىرىققا جۇگىنگەن قوزعالىس ەشقاشاندا ابىروي اپەرگەن ەمەس. قازىر سول قوزعالىستىڭ كەيبىر «كوسەمسىماقتارى» «ازاماتقا» اۋىستى. ال بۇل «ازاتتىڭ» باعىتىنا مۇلدەم قاراما-قارسى نيەتتەگى قوزعالىس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ولار وزدەرىن وزدەرى اشكەرەلەپ تىناتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى، مۇندا ەشقانداي مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، رۋحاني تۇعىر جوق. ماسسوندىق ماقسات قانا بار. اتتەڭ، وسى بەس قوزعالىستىڭ مۇددەسى مەن قيمىلى («جەلتوقسان قوزعالىسى»، «سەمەي - نەۆادا»، «ارال»، «ازات»، «قازاق ءتىلى») ءوزارا ۇيلەسكەندە، بۇگىنگى بەرەكەسىزدىككە جول بەرىلمەيتىن ەدى. ءدال وسى قوزعالىستاردىڭ بويىنا دەموكراتيالىق، كونستيتۋتسيالىق، ۇلتتىق، پاتريوتتىق، كونگرەستىك، اسسامبلەيالىق يدەيالاردىڭ ءبارىن دە ۇيىتۋعا العى شارتتار جاسالىنىپ، دايىن تۇرعان. بۇل نيەت جۇزەگە اسا قالعان جاعدايدا، قازىرگىدەي اكىمشىلىك جىكتەلۋگە جول بەرىلمەي، ۇلتتىق مەملەكەت قايراتكەرلەرى ىرىكتەلىپ شىعار ەدى. ءيا، وكىنىشكە وراي، ءبارى دە «ەدى» دەگەنمەن اياقتالدى. بۇگىنگى كۇنگى ساياسي-اكىمشىلىك جىكتەلۋگە الىپ كەلدى. ەگەردە، ءاربىر قازاقتىڭ كوكسەگەنى تاۋەلسىزدىك ەكەنى راس بولسا، وندا ءبىزدىڭ ءوزارا ءتىل تابىسپايتىنداي سەبەبىمىز جوق بولاتىن. ۇلتىمىزدىڭ ءوز ىشىندە ءبىرىن-ءبىرى جەك كورەتىندەي وشپەندىلىك سەزىمى ويانباعان ەدى، ءالى دە ءتوزىمى تاۋسىلعان جوق، سونى بىرىكتىرەتىن قۋاتتى سەزىم كەرەك. ول ءۇشىن ۇلتتىق تۇتاستىق يدەياسىن وياتىپ، قانىمىز بەن جانىمىزعا سىڭىرە ءبىلۋىمىز قاجەت، تىم قۇرىماعاندا كەلەر ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ كەتۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىز.
ەكىنشىدەن، جەلتوقسان وقيعاسى ۇلتتىق كوسەم نەمەسە تۇلعالاردى ىرىكتەپ شىعارا الاتىنداي مۇمكىندىگىمىزدى انىقتاپ بەردى. 1986-1989 جىلداردىڭ اراسىندا قايراتكەرلەر مەن زيالىلارىمىز وتە جاۋاپتى سىناقتان ءوتتى. وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە وزىمەن-ءوزى جۇمىس ىستەپ، قاتتى شىنىققان ساياساتكەردىڭ قاتارىنا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا جاتادى. مەنىڭشە ونىڭ ءومىرى، ناعىز ساياساتكەرلىك تۇلعاسى، مەملەكەتتىك قايراتكەر رەتىندەگى بولمىس-قيمىلى وسى ءۇش جىلدا قالىپتاسىپ، ساقا ساياساتكەرگە اينالدى. مۇنى ءوزى دە مويىندايتىن شىعار. قىل ۇستىندە تۇرعان قايراتكەردەن تاۋەلسىز ەلدىڭ پرەزيدەنتىنە دەيىنگى ارالىقتاعى ۋاقىتتا ادام رەتىندە جانكەشتى سەزىمدەردى باسىنان كەشتى. سونىڭ وزىندە دە جول تاپتى. ەڭ باستىسى ۇلتتىق نامىس دەگەن يدەيا جۇرەگىنە ۇيالادى. بيلىكتىڭ ءوز فيلوسوفياسى بار. سونى قاپىسىز مەڭگەرگەندىگىن كورسەتتى. وزگە قايراتكەرلەرىمىز ءوزىن-ءوزى جەڭە المادى. يدەولوگيالىق جىلىمدا قالىپ قويدى.
ەكىنشى تۇلعا – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ول وزىنە تابيعات سىيلاعان قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن سىرتىنا شىعارا ءبىلدى جانە ازاماتتىق ادالدىعى مەن وجەتتىگىن، كۇرەسكەرلىك قاسيەتىن كورسەتتى. جۇرتتى سوڭىنان ەرتتى جانە اداستىرعان جوق. ساياساتتا دا اقىن بولا الدى، ياعني، ساياساتتان پوەزيا جاساي ءبىلدى.
ءۇشىنشى ادام – مۇحتار شاحانوۆ. ول جەلتوقسان وقيعاسىنا قۇلشىنا كىرىسىپ، جانىن سالدى. ارالدى دا اراشالاعىسى كەلدى. اقىرى ەلشىلىكتەن ورىنىن تاپتى. ولجاس پەن مۇحتاردىڭ ەلشىلىگىنىڭ سالماعى بىرلەي ەمەس. مۇحتار شاحانوۆ ءاربىر ءىستى اقىندىق شابىتپەن قىزۋ باستادى دا، تۋرا اقىندار سياقتى تەز سۋىنىپ كەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ارالدىڭ دا، جەلتوقساننىڭ دا ماسەلەسى تولىق شەشىلمەي، تەز جيناقتالدى. ول ۇنەمى ۇشىپ جۇرگىسى كەلدى، بىراق، ساياساتكەرلىكتىڭ ينەمەن قۇدىق قازاتىن ماماندىق ەكەندىگىنە مويىنسىنعىسى كەلمەدى، تابانداپ كىرىسۋگە موينى جار بەرمەدى. ال، جۇرەگىنىڭ تازالىعىندا ءمىن جوق. ۇلتتىڭ سەنىمىنە يە بولدى. سول سەنىم ونى حالىق جازۋشىسى ەتتى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ تاجىريبەسى بار ميحايل ەسەناليەۆ پەن ساياسي كۇرەس جولىنان وتكەن ويلى دا سانالى سابەتقازى اقاتاەۆ حالىقتى سوڭىنا ەرتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ورتاق ءتىل تابىسا المادى. اراداعى جەلبۋاز نە اسىرە ايقايشىلاردىڭ مىسىن باسا المادى. جاسارال قۋانىشالى عانا ءوز بەتىن ايقىندادى. ال ورمانتاەۆ مىقتى عالىم، شيكى ساياساتكەر دارەجەسىندە قالىپ قويدى. «جەلتوقساننىڭ» جەتەكشىسى حاسەن قوجاحمەتتىڭ تۇلعاسى بۇلاردىڭ بارىنەن دە توسىن جانە شەشىلمەگەن جۇمباق، ارەكەت-قيمىلى تولىق اشىلماعان كۇيىندە ىقىلاس اۋدارىپ كەلەدى. ول وجەت تە شەشىمدى، باتىلدىعى مەن تاباندىلىعى بار، ساياساتتىڭ قيتۇرقى تاسىلدەرىن بىلەدى، ەشكىمنىڭ ىقپالىنا كونبەيدى. ونى مويىندايتىندار دا، مويىندامايتىندار دا، ءتىپتى، مەنسىنبەيتىندەر دە بار. تەك باسقارۋ تاجىريبەسى جوق. ول ءوزىن-ءوزى كوندىرىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ قىزمەتىنە جەگىلىپ، ىسىلسا – ون جىلدىڭ ىشىندە ەلدىك تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلۋى كامىل. وپپوزيتسيا – ماقسات ەمەس، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن مەملەكەتتىگى – باستى ماقسات. ال بۇل جولدا ۇلتتىق تۇتاستىققا ۇمتىلۋ – پارىز. شىركىن، ونداي تۇسىنىستىككە جەتسەك، قازاق ەلى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىنا تاياۋ ارادا شىعارىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيتىن. سابەتقازى بۇل جولعا مويىن بۇرعاندىعىن اڭعارتتى. بىراق جۋاستىق تا، جاسىقتىق تا، نەعىلايىندىق تا ۇلتتىق وي يەسىنىڭ تاڭدايتىن، بوي ۇيرەتەتىن جولى ەمەس. قازىر قاراجاتقا سۇيەنگەن قايراتكەرلەر شىعىپ كەلەدى. سولاردىڭ اراسىنان سەرىك ءابدىراحمانوۆتىڭ ەڭسەسىن باساتىنداي تۇلعانىڭ سۇلباسى كورىنبەيدى. ەكونوميكالىق ساياسات پەن قاراتجاتتىڭ قاپىسىن تاپقاندارى دۇرىس، بىراق، رۋحاني ءىشىمايىڭ بولماسا، ۇلتتىڭ ىقىلاسىن وزىڭە قاراتا المايسىڭ.
ۇلتتىق تۇلعالار تۋرالى قازبالاماسام دا بولار ەدى. بىراق ەل-جۇرتقا «جەلتوقسان وقيعاسى» تۇسىنداعى ۇلتتىق بىرلىكتىڭ كەيىننەن نەگە ىدىراپ كەتكەندىگىنە كوز بەن كوڭىل سۇعىن قاداۋ ارقىلى ەل-جۇرتقا وي سالعىم كەلدى. ويتكەنى، اتالعان تۇلعالاردىڭ بۇل ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بارلىعىن ءبارىڭىز دە بىلەسىزدەر. وسىلاردىڭ اراسىندا ءبارىنىڭ دە مۇددەسىن جالعاستىرىپ، مەملەكەتتىك تۇتقانى ۇستاعان ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ءجونى باسقا. ول ءوزىنىڭ باستى ۇلتتىق مۇددەسىن تاباندىلىقپەن جانە سونداي كومپىستىكپەن جۇزەگە اسىرا ءبىلدى. اۋىر دا ازاپتى ءارى جاۋاپتى كۇرەس جولىنان ءوتتى. ءتىپتى كەي-كەزدە باسىنعانداردى دا كەشىرە ءبىلدى، بىراق ءوزى ولاردى قورلامادى. مەملەكەتتىڭ ەكىنشى تۇلعاسى بولۋى ارقىلى باسقارۋ بيلىگىنە ويلى پاراسات اكەلدى. مەملەكەتىمىزدىڭ ويلى ەل بولۋعا بەت العانىنىڭ نىشانىن اڭعارتتى. لايىم ويلى مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولۋعا جازعاي ءسىز بەن ءبىزدى. ونداي قۇقىققا يە بولۋعا قازاق ۇلتى تولىق ەڭبەك ءسىڭىردى. وعان ەلىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، كۇرەس تاجىربيەسى، رۋحاني قۋات-كۇشى دالەل.
– جەلتوقسان وقيعاسى ۋاقىتىندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءۇنى قالاي شىقتى؟
– 1986-1989 جىلداردىڭ ارالىعىندا ۇلتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسىنا تاۋەكەلمەن ات سالىسقان جازۋشى اعايىنداردىڭ رۋحاني ەرلىگىن ەسكە سالا كەتۋ كەرەك. شىندىعىندا دا، قالامگەرلەردىڭ قايراتكەرلىگى بولماسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كوڭىلى ءسال-ءسال ءپاس كۇيىندە قالارى ءسوزسىز ەدى. تاۋەلسىزدىككە دايىندالماي كەلىپ، داعدارىپ قالۋىمىز دا ىقتيمال بولاتىن. ايتا كەتەيىن، سول كەزدە شەرحان مۇرتازا اعامىز باسقارعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ءۇنى بولدى. ءابىش كەكىلباەۆتىڭ دەكابريستەر تۋرالى ماقالاسى، نەسىپبەك ايتوۆ اۋدارعان ناۋايدىڭ «ەسكەندىرناماسىنداعى» جاپپاي جازالاۋ تۋرالى تاراۋدىڭ جاريالانۋى ەمەۋىرىنمەن تانىتىلعان ەسكەرتۋ ەدى. وزگە باسىلىمدار 1989 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ ەركىن وي بىلدىرۋگە كوشتى. مۇنى دا ەسكەرگەن لازىم. حاسەن قوجاحمەتوۆتىڭ توبى الماتىداعى دزەرجينسكيدىڭ ەسكەرتكىشىن قۇلاتقان كۇنىمەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سوڭعى كۇرەس قيمىلى اياقتالىپ، تاريحتىڭ ەنشىسىنە كەتكەندەي اسەر ەتتى ماعان.
ەندىگى ساياسي ارەكەتتىڭ ءجونى مۇلدەم باسقا ەدى. اتتەڭ، سوتتالعانداردى اقتاۋدان ءارى اسا المادىق. ال باستى ماقسات ول ەمەس ەدى عوي. ءتۇبى قايىرلى بولىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەردىك. بۇل – جەلتوقساننىڭ جەبەۋى، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ وتەۋى، ءۇش عاسىرعا سوزىلعان ارماننىڭ ورىندالۋى بولاتىن. ال ول ارماننىڭ ورىندالۋىنا جازۋشىلار ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ازاتتىق رۋحىن وشىرمەدى. وداقتىڭ بۇگىنگى قينالىسى قابىرعامىزعا باتادى. بىراق قالايدا شىداپ باعىپ، قارا شاڭىراعىمىزدى ورتاسىنا تۇسىرمەي ۇستاپ قالۋ – جازۋشىلاردىڭ دا، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ دە پارىزى. ويىمدى قورىتا كەلىپ، ءسوز اراسىنا ىلىگىپ كەتكەن «مەن» دەگەن ءسوز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. مۇنداعى «مەندى» مەنىڭ «مەنىم» ەمەس، كۋاگەردىڭ «مەنى» دەپ تۇسىنەرسىزدەر دەپ ويلايمىن. ءتىپتى بولماسا، ء«وز ءسوزىم – وزىمدىكى» عوي. پىكىر بىلدىرۋگە قاقىم بار دەگەن بايلاممەن ويىمدى تۇجىرىمدايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
Abai.kz
