(جالعاسى. ماقالانىڭ باستاپقى جاريالانىمىن مىنا سىلتەمەدەن تابا الاسىز: http://abai.kz/post/view?id=11516)

رەفورماتور  

 ساۋىق تەمىربايۇلىنىڭ ينجەنەرلىك ىزدەنىستەرى مەن جاڭاشىلدىق سيپاتتا ويلاۋ قابىلەتى ونىڭ تابيعاتىنداعى رەفورماتورلىق قاسيەتىن وياتا ءورىلىپ، قىزمەتىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتەتىن ىرگەتاس بوپ قالانعان-دى. ال قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ ونىڭ رەفورماتور رەتىندە اشىلا تۇسۋىنە جول اشتى. تالاي جىل تىكەلەي وندىرىستە ىستەگەن تاۋ-كەن ينجەنەرى، رەسپۋبليكا، ولكە، ايماق پروبلەمالارى مەن مۇمكىندىكتەرىن جاقسى بىلەتىن ديمەكەڭ ماسكەۋدەگى باسشىلىق الدىندا ۇزاق دالەلدەپ ءجۇرىپ، اقىرى، ءوز ەلىمىزدە ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىن اشۋعا رۇقسات العان.  تاكەجانوۆ وسى مينيسترلىككە اۋەلى 1971 جىلى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا شاقىرىلىپ، ءبىر جىلدان كەيىن ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى.

مينيسترلىككە قاراستى ەلۋ شاقتى كاسىپورىننىڭ جاي-كۇيىنە قاتىستى اعىمداعى  شارۋالارمەن تانىسىپ وتىرعان كۇندەردىڭ بىرىندە وعان ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قابىلحاناسىنان تەلەفون سوعىلىپ، ءبىر ساعاتتان كەيىن ديمەكەڭ ونى  ءوز كابينەتىندە كورگىسى كەلەدى دەپ حابارلاندى. تاكەجانوۆ سالا ماسەلەلەرى بويىنشا كەز كەلگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ءازىر-ءتىن، الايدا، الدىنا كىرگەندە، ءبىرىنشى حاتشى ودان ويلاماعان جەردەن نوريلسك كومبيناتىندا سوڭعى كەزدە عانا ورىن العان ءىرى اۆاريا جايىن سۇرادى. اڭگىمە، ءسويتىپ، ءوز كاسىپورىندارى ەمەس، وزگە رەسپۋبليكاداعى ءوندىرىس ورنى تۋرالى قوزعالدى. ساۋىق تەمىربايۇلى ىركىلگەن جوق، تەرىستىكتەگى ارىپتەستەرى يگەرە الماي جاتقان «سۇيىق ۆاننادا بالقىتۋ» سحەماسىن الدىنداعى قاعازدى سىزعىلاي وتىرىپ تۇسىندىرە باستادى. سوندا ديمەكەڭ وعان سول سحەمانى ءوزىمىزدىڭ بالقاش پەن جەزقازعانعا ەندىرۋمەن تىكەلەي شۇعىلدانۋدى تاپسىردى.

تاكەجانوۆ قاجەتتى وزگەرىستەردى جەزقازعان مىس زاۋىتىنان باستاۋدى ءجون كوردى. وسىندا سۇيىق ۆاننادا بالقىتىلۋعا ءتيىس كونتسەنتراتتار، ياعني بولاشاق ءداۋىر مەتاللۋرگياسىنىڭ ارسەنالى دايىندالادى دەگەن ۇيعارىم بولدى. الايدا جەزقازعان مىس زاۋىتىنىڭ جاڭا ءونىمىن پايدالانۋعا بالقاش كەن-بايىتۋ كومبيناتىندا (بكبك) قولدانىلاتىن ءتۇستى مەتالدى بالقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى جارامايتىن-دى. ونىڭ دايەكتەرىمەن كەلىسكەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى الماتىعا رەسەيدەن اسا ءىرى كەڭەس عالىمى ۆانيۋكوۆتى اقىلداسۋ ءۇشىن شاقىردى.  سودان، كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگياسىن وزگەرتىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى جاڭا جوبالار تاكەجانوۆتىڭ كابينەتىندە ءىرى عالىمدارىمەن بىرلەسىپ تالقىلانىپ، اقىرى، بكبك-دا سۇيىق ۆاننادا بالقىتۋدىڭ تاجىريبەلىك-وندىرىستىك قوندىرعىسى قۇرىلىسىن سالۋ جايىندا شەشىم قابىلدانادى. 

بار بولعانى ءتورت شارشى مەتر الاڭعا ورناتىلعان سول كىشكەنتاي پەشتە كۇكىرتى كوپ، مىسى تاپشى شيحتامەن  جۇمىس ىستەۋدى مەتاللۋرگتەر جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءالى زەرتتەلىپ بىتپەگەندىكتەن دە الدىن الۋ قيىن قاۋىپ-قاتەرگە باستارىن تىگە تۇرىپ ۇيرەنە باستادى. اقىرى، 1973 جىلعى قاراشادا، قوندىرعى العاشقى تاجىريبەلىك سىناقتان ويداعىداي ءوتتى. وقيعا اسا ماڭىزدى بولعاندىقتان دا،  ساۋىق تەمىربايۇلى بەيۋاق مەزگىلگە قاراماستان الماتىعا ديمەكەڭە تەلەفون شالىپ، تابىستى بايان ەتتى دە، ءبىرىنشىنىڭ اۋزىنان كۇللى ۇجىمعا ارنالعان ماراپاتتى قۇتتىقتاۋ ءسوز ەستىدى.

كەڭەس وداعىنىڭ مينيسترلەرى، عالىمدارى، اسا ءىرى كومبيناتتاردىڭ ديرەكتورلارى بالقاشقا اعىلىپ، ءتۇستى مەتاللۋرگيادا باسىمدىق الاتىن جاڭا باعىتتىڭ ومىرگە كەلگەنىنە كوزدەرىن جەتكىزدى. سودان كەيىن تاكەجانوۆ وسى تابىستى باياندى ەتۋدى ۇيىمداستىردى: ءساتتى سىناق ارتىنشا  كومبيناتتا كۇكىرتى كوپ، مىسى از كۇردەلى شيكىزاتتى سۇيىق ۆاننا پەشىندە بالقىتۋعا ارنالعان العاشقى ءىرى ونەركاسىپ اگرەگاتى سالىندى. سۇيىق ۆاننادا بالقىما الۋدى جۇزەگە اسىراتىن سول العاشقى پەش وتىز جىلدان استام، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ تۇر.  كەزىندە تالاي مامان قاتەرلى جاعدايدا، اسقان تاۋەكەلدىككە بارىپ جاساعان تەحنولوگيالىق ءادىس وسىنشا ۋاقىت بويى مەتالعا كەدەي كەنتاستان تولىق مانىندەگى ناعىز مىستى ەپتىلىكپەن بالقىتىپ ءبولىپ الۋدى مۇمكىن ەتۋدە.

كۇردەلى شيكىزاتتى وڭدەۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ جولى تابىلدى. وسى جول عانا سالاعا ەكونوميستەر مەن ەكولوگتار كۇننەن كۇنگە تاباندى تۇردە قويىپ كەلە جاتقان ەلەۋلى سۇراقتارعا وڭ جاۋاپ بەرە الادى. تاكەجانوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جاسالعان ەلىمىزدىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگياسى قۇرامى كۇردەلى پوليمەتال كەنتاستارىنان پايدالى قۇرامداس بولىكتەردى مۇمكىن بولعانىنشا كوبىرەك الىپ، قالدىققا   مەيلىنشە ازىراق جىبەرۋگە تىرىسۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن. «تابيعاتتا بوس جىنىس جوق!»  – مىنە ونىڭ  ۇرانى. ساۋاتتى ينجەنەر، عالىم، بىلىكتى رەفورماتور، بار ءبىلىمى مەن كۇش-جىگەرىن مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەتكە قويا بىلگەن ازامات ۇستانعان ەرەجە وسىنداي ەدى. ول ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءمينيسترى،  جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاۋازىمدارىندا ىستەگەن كەزدەرىندە  تاۋ-كەن ءىسى مەن مەتاللۋرگياعا زامانىنان وزىق تەحنولوگيا ەنگىزۋگە كۇش سالدى. جاراتىلىس قويناۋىنىڭ بايلىعىن  كەشەندى تۇردە پايدالانۋ، تۋعان جەردى جارالاي بەرمەي، مۇمكىندىگىنشە جاقسارتا تۇسۋگە باعىتتالعان تەحنولوگيانى قولدانۋ كوزقاراسىن ۇستاندى.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن سوڭ گورباچەۆ-كولبين جۇرگىزگەن «قازاق ۇلتشىلدىعىن» جويۋ ماقساتىنداعى ۇلتتىق كادرلەرگە قاتىستى جاسالعان شەكتەۋلەر كەزىندە (سول كەزدە ءتۇستى جانە قارا مەتاللۋرگياداعى شەشۋشى تۇتقالاردىڭ بارىندە ديمەكەڭنىڭ قامقورلىعى ناتيجەسىندە وسكەن قازاق ينجەنەرلەرى ىستەيتىن ەدى)  ساۋىق تەمىربايۇلى باسقارىپ وتىرعان ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگى تاراتىلدى. بۇل ارەكەتكە تاكەجانوۆ تەك سالا مۇددەسىن ويلاعاندىقتان عانا ەمەس، مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان قارسىلىق ءبىلدىردى. سوندا وعان ورتالىق ەميسسارى، ۇلتتىلىقتى جاڭاشا كۇيرەتۋشى كولبين:  «سەن كرەسلوڭا جارماسىپ تۇرسىڭ»، – دەگەن مىسقىلدى جاۋاپ بەرگەن ەدى. 

1987 جىلعى جەلتوقساندا تاكەجانوۆ «قازقورعاسىن» وندىرىستىك بىرلەستىگىن باسقارۋعا جىبەرىلدى. بىرلەستىكتىڭ نەگىزىندە وسكەمەندەگى ءوزىنىڭ ون بەس جىل ءومىرىن ارناعان كومبينات جاتقان-دى. (ول وسى وڭىردەن تۇڭعىش رەت 1967 جىلى، وقمك باس ينجەنەرى كەزىندە،  جەتىنشى شاقىرىلعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانعان-تىن، سودان بەرى بەس شاقىرىلىم قاتارىنان   شىعىسقازاقستاندىق سايلاۋشىلارىنىڭ سەنىمىنە يە بولىپ ءجۇردى).  قايتا قۇرۋ ۇدەرىسى شارىقتاعان شاقتا، 1990 جىلى، تاكەجانوۆ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. پارلامەنتاري شاعىندا، ەگەمەندىككە وراي تۋىنداعان مەملەكەتتىك شارۋالار باستان اسىپ جاتقانىنا قاراماستان،  ول عىلىممەن، وندىرىسپەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق.

 ساۋكەڭنىڭ ادال جارى، اينىماس دوسى جانە ارىپتەسى، ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ  كوررەسپوندەنت مۇشەسى، قازاق پوليتەحنيكا ينستيتۋتىندا مەتاللۋرگتەردىڭ الدەنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن ۇستاز كلارا زەينۋلاقىزى (ولاردىڭ بالالارى دا اكە-شەشە جولىن قۋىپ، ينجەنەر-مەتاللۋرگ بولدى) بىلاي دەپ سەنىممەن ايتادى: ساۋىق رەسپۋبليكادا ناعىز سيرەك مەتالدىق ءوندىرىس قۇردى، ەلىمىزدىڭ مەتاللۋرگياسىن كەنتاستان كەشەندى تۇردە ونىڭ بارلىق پايدالى قۇرامداس بولىكتەرىن ءبولىپ الۋدى كوزدەيتىن دەڭگەيدە دامىتتى، تاۋ-كەن شيكىزاتىمەن قالدىقسىز جۇمىس ىستەيتىن تەحنولوگيا  جاسادى.

ونىسى راس، ساۋىق تاكەجانوۆ قولدانىستاعى تەحنولوگيالار ءۇشىن شيكىزات ىزدەۋدى – زامانى  وتكەن، زالالدى ارەكەت دەپ ءبىلدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيالىق كەشەننىڭ كاسىپورىندارىنا كەلگەن جاڭا قوجايىنداردىڭ ەكونوميكانى جاھانداندىرۋ جايىنداعى اڭگىمەلەردى سىلتاۋلاتىپ، سىرتتان تاسىلاتىن شيكىزاتقا دەن قويۋىنا جانە كەن ورىندارىن ءوز قالاۋلارىمەن تالعاپ وڭدەۋىنە نارازىلىق ءبىلدىردى. ول مۇنى نە رەسۋرستى ۇنەمدەۋمەن، ساقتاۋمەن، نە قورشاعان ورتا مەن جەر قويناۋىنداعى بايلىقتى قورعاۋمەن،  نە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وڭ جاعدايىمەن، نە مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىمەن ۇيلەسپەيتىن زياندى ارەكەت رەتىندە سىنايتىن. مۇندايعا جول بەرمەي،  جوعارى بىلىكتى ينجەنەرلەر كورپۋسى مەن جۇمىس كۇشىن وندىرىسكە جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزۋ ماسەلەسىنە جۇمىلدىرۋدى ول بولاشاعى زور ءىس دەپ ءبىلدى.  سوندىقتان دا تولاسسىز ىستەيتىن ءىرى كولەمدەگى ءوندىرىس جاعدايىندا كونتسەنتراتتاردى وڭدەگەندە پايدالانىلۋعا ءتيىس  قالدىقسىز تەحنولوگيانىڭ كەز كەلگەن نۇسقاسىن  تەكسەرۋدى جانە ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ءبىرتۇتاس تەحنولوگيا جاساۋ ءۇشىن قاجەت ۇيىمدىق-تەحنيكالىق جانە وندىرىستىك احۋال تۋعىزاتىن ستەپنوگورسك تەحنوپاركىن قۇرۋدىڭ باسى-قاسىندا بولدى.  مۇنداي كوزقاراس، ءسوز جوق، ونى ينجەنەر جانە رەفورماتور  عانا ەمەس، مەملەكەتشىلدىك سەزىمى وتە كۇشتى دامىعان قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەردى.

مەملەكەتشىل

مەملەكەت مۇددەسىنە ەلدىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراۋدىڭ، تاريحي، رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتاردى قورعاي وتىرىپ قاراۋدىڭ ۇلگىسىن كۇللى قىزمەتىمەن قوناەۆ اقساقال كورسەتكەن ەدى. بىراق ول وزىنە  تىكەلەي تاپسىرما بەرىپ، اقىل ايتقانىنشا تاكەجانوۆ بۇعان سونشالىقتى نازار اۋدارماعان ەكەن، قازاقستان ءوندىرىس ورىندارى ۇستاپ تۇرعان قالالاردى، ايماقتاردى قىزمەت بابىمەن ءجيى ارالاي ءجۇرىپ، ول ەش جەردە تاريحي ءمانى بار نىساندارعا باس سۇقپاعان ەدى. بىردە، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا،  وعان ديمەكەڭ: «سەن كەنتاۋعا بارىپ ءجۇرسىڭ، ال سونىڭ جانىندا قاسيەتتى تۇركىستان تۇرعانىن بىلەمىسىڭ؟ ونداعى قوجا احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ جاعدايىنان، وعان نە ىستەۋ قاجەتتىگىنەن حابارىڭ بار ما؟» – دەپ سۇرادى.  ارينە، بىلمەيتىن، ارينە، كورمەگەن، ارينە، حابارسىز... بىراق باردى، كوردى، ونى جوندەۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا ءتيىستى مەكەمە كومەگىمەن عىلىمي زەرتتەۋ جاساپ، ازىرەت سۇلتاننىڭ قازاق حاندارى پانتەونىنا اينالعان، جەر استى جانە جەر ءۇستى قۇرىلىستارى مول تۇتاس ءبىر كەشەن ەكەنىنە كوز جەتكىزدى.

سول شاقتا ماۆزولەيدى جاڭعىرتىپ، تۇزەگەندەرى – بەرتىندە سوناۋ كونە استانانى تولىعىمەن رەتكە كەلتىرۋ جۇمىستارىنىڭ باستاماسى بولدى. ساۋىق تەمىربايۇلىنىڭ جەكە ءوز باسىنا  ديمەكەڭنىڭ بۇل تاپسىرماسىنىڭ تيگىزگەن اسەرى ەرەن ەدى: كەشەندى بىرگە ارالاعان قاسىنداعى ءبىر سەرىگى سونداعى كىتاپحانادان پارسى تىلىنەن تارجىمالانعان كىتاپ مۇقاباسىنداعى اۋدارماشىنىڭ اتى-جونىنە نازارىن اۋداردى.  جۇرەگى تۋلاپ قويا بەردى، ويتكەنى اۋدارماشىنىڭ اتى-ءجونى قۇسايىن تاكەجانوۆ ەدى. قۇسايىن – ساۋىقتىڭ اكەسىنىڭ اعاسى. ول جاساۋىلداردىڭ قىراعى كۇزەتىنە قاراماي، ءوزىن، بەس جاسار ءسابيدى، الجير-گە ايدالعان اناسىنىڭ قولىنان الىپ قالا العان، ءسويتىپ ءوز وشاعىندا تاربيەلەپ وسىرگەن، جەتىمدىك كورسەتپەگەن، ءىس جۇزىندەگى اكەسى ەدى. (اقىن قۇسايىن تاكەجانوۆتىڭ «تاڭدامالى شىعارمالارى» ساۋىق قايتىس بولعاننان كەيىن جارىق كوردى. كىتاپقا بەرگەن العىسوزىندە اقىننىڭ كەلىنى كلارا اپاي: «...جولداسىم ساۋىق تاكەجانوۆتى جاستايىنان اسىراپ، ءوز ورتاسىنان كەم قالدىرماي وقىتىپ-توقىتىپ، كامەلەتكە جەتكىزگەن اكەسى قۇسايىن تاكەجانوۆ. سوناۋ زۇلمات زاماندا ساۋىقتىڭ تۋعان اكەسى تەمىرباي تاكەجانوۆ يتجەككەنگە ايدالىپ كەتكەندە، قاراۋسىز قالعان  ونى باۋىرىنا باسىپ، اكەسىن جوقتاتپاي وسىرگەن نەمەرە اعاسى وسى قۇسايىن اقساقال بولاتىن»، – دەپ كورسەتكەن).  وسى ءجايت ساۋىقتى  شىعىس دانالىقتارىمەن جاقىنىراق تانىسۋعا جەتەلەپ قانا قويماي، ونىڭ وتانشىل ازامات رەتىندەگى ۇستانىمىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتىپ، ۇلتتىق تامىرمەن جالعاسقان، شىن مانىندەگى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەنى كوزدەيتىن كوزقاراسىن بايىتا ءتۇستى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.   

ءوزىنىڭ عۇمىرىن ارناعان كاسىبى بولاشاقتىڭ ەكونوميكاسىمەن قالاي ۇندەسە الاتىنىن ساۋىق تەمىربايۇلى العاش رەت  قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىندا ۇققان ەدى. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا كسرو ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى كوسىگين ۇسىنعان، جوسپارلاۋ مەن ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋدىڭ جاڭا جۇيەسىنە كەڭەس وداعى بويىنشا قىرىق ءۇش كاسىپورىن كوشىرىلگەندە، سولاردىڭ قاتارىنا قازاقستاننان جالعىز وقمك ەنگىزىلگەن بولاتىن. سونداعى ازىن-اۋلاق ۋاقىت قانا جۇرگىزىلگەن، بىراق پارتيانىڭ ەڭ جوعارىداعى جەتەكشىلەرىنىڭ قاساڭدىعى سالدارىنان اياعىنا جەتكىزىلمەگەن تاجىريبە ناتيجەسىندە كومبيناتتا ەركىن ەكونوميكانىڭ قاراپايىم ەلەمەنتەرىن يگەرۋدەگى ەبەدەيسىزدەۋ العاشقى قادام جاسالعان ەدى.

جاڭا جۇيەدە ەڭ الدىمەن، ءار جۇمىس ورنىنىڭ اقشاعا شاققانداعى تيىمدىلىگى ەسەپتەلدى. سول ەسەپ-قيساپ بارىسىندا تاكەجانوۆ مەتاللۋرگيالىق شيكىزاتتى كەشەندى تۇردە پايدالانۋدىڭ قانداي تيىمدىلىك اكەلۋى ىقتيمال ەكەنىن مۇلدەم ايقىن ءتۇسىندى. ساپالىق كورسەتكىشتەر ءونىم كولەمىنەن گورى تازا تابىسقا جاقسى قىزمەت ەتەدى، – ول وزىنە وسىنداي جاڭالىق اشتى. سول كەزدە كومبيناتتىڭ تازا كىرىسىندەگى ساپالىق كورسەتكىشتەر مەن شيكىزاتقا كەتكەن شىعىندى ۇنەمدەۋ ەسەبىنەن الىنعان تازا پايدا ۇلەسى قمك-نىڭ بارلىق تازا پايداسىنىڭ جارتىسىنان اساتىن. كاسىپورىندى اۋەلى كەڭەس وداعى كورمەسىنە، ودان حالىقارالىق كورمەلەر مەن الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ونەركاسىپ جارمەڭكەلەرىنە شىعارۋدى مۇمكىن ەتكەن – جاڭا تەحنولوگيالار ەكەنىنە ەشكىم كۇماندانبايتىن. كومبينات شىعارعان مىرىش، قورعاسىن، كادمي لوندونداعى مەتالدار بيرجاسىندا «تازالىق ەتالونى» رەتىندە مويىندالدى. ەكسپورتتىق مۇمكىندىكتەر ۇلعايدى. كومبيناتتا كەنتاستان مەندەلەەۆتىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى ەلۋ ەلەمەنتتى الۋ يگەرىلدى. ال وقمك-نىڭ تەحنولوگيالىق جاسالىمدارىن قولدانا وتىرىپ،  رەسپۋبليكا تاۋ-كەن كاسىپورىندارىنداعى تاۋارلىق ءونىم  74 ەلەمەنتكە جەتكىزىلگەن بولاتىن. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارنايى شەشىمىمەن وقمك تاجىريبەسى كۇللى وداقتاعى سالا كاسىپورىندارىنا قولدانىلا باستادى. وسىنىڭ ءبارى ونى ينجەنەردىڭ ەڭبەگىنە ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان وي جۇگىرتۋگە يتەرمەلەيتىن.

رەسپۋبليكا ءتۇستى مەتاللۋرگياسىنىڭ ءىرى دە تانىمال باسشىسى 1974 جىلى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى-مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا بەكىتىلدى. جاڭا جۇمىسقا كىرىسكەنىندە تاكەجانوۆتىڭ نە نارسەگە اڭ-تاڭ قالعانى جايىندا ايتقاندارىن بىزگە جۋرناليست ولەگ كۆياتكوۆسكي جەتكىزدى: «رەسپۋبليكادا «ۇلتتىق تابىس»، «ىشكى جالپى ءونىم» دەگەن تەرميندەردىڭ بولماعانى مەن ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق ەدى، – دەپ ەسكە الدى اكادەميك.  – دالىرەك ايتقاندا، بۇل تەرميندەردىڭ بىزگە ارنالعانى بار بولاتىن، بىراق ولاردى ءبىز ءۇشىن تەك ماسكەۋ تولىقتىراتىن. «بىزگە مۇنى تەك قانا ماسكەۋ بەرەدى»، – مەن وندا ءىس-قاعازداردى  قابىلداعان كەزىمدە وسىندايدى ەستىدىم. سوندا مەن، ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى، بىردەن «تومەننەن» ەسەپ-قيساپ جاسادىم دا، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تابىسىمىز جايىنداعى جولدى ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى ەسەبىمە سالىپ، ءوزىم قول قويدىم. و، سونىڭ ارتىنشا نە باستالدى دەسەيشى! مەنى «يدەولوگ» – ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى شاقىرادى. ءسويتىپ تۋرا تابالدىرىقتان باس سالادى: ساۋىق تەمىربايۇلى، سەن، نەمەنە، – شىنىمەن دە ۇلتشىلمىسىڭ؟ ەگەر ءبىزدىڭ بارىمىزدە بارى – ءبىر عانا لەنين پارتياسى بولسا، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا قانداي ۇلتتىق تابىس بولۋى مۇمكىن؟  سوندا مەن «يدەولوگتى» وسىنداي «ۇلتتىق تابىس» دەگەن ۇعىمدى قابىل المايىنشا، ناعىز ەكونوميكانىڭ بولمايتىنىنا، ءارى ونىڭ ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس پارتيالىلىعىمىزعا تيتىمدەي دە كەدەرگى كەلتىرمەيتىنىنە سونشالىقتى قيىندىقپەن يلاندىرا الدىم-اۋ ايتەۋىر! سول كەزدەن باستاپ ۇلتتىق تابىس گوسپلاندىق ەسەپتەردەگى وتە ماڭىزدى كورسەتكىشكە اينالدى. ال بۇل وقيعا ماسكەۋگە دە جەتىپتى: مەنى بايباكوۆ وزىنە كسرو جوسپارلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ اۋىسىپ كەلۋگە شاقىرعاندا، وسى ءجايتتى جىميا وتىرىپ ەسكە الدى...» (و. كۆياتكوۆسكي. «تاكەجانوۆ»، الماتى، 2004 ج.، 142–143-بب.)

ونىڭ جاستايعى ينجەنەرلىك، رەفورماتورلىق قاسيەتتەرىنىڭ قورىتپاسى كەڭەستىك رەسپۋبليكا ۇكىمەتىندە ىستەگەن كەزەڭىندە مەملەكەت مۇددەسىن تەرەڭنەن ويلايتىن وتانشىل ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا ۇلاستى. ول بىردەن ەكونوميكالىق جۇمىستى جانە  جوسپارلاۋدى  جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىن قولعا الدى. ءارى تەك قانا سالالىق جوسپارلاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىنە عانا ءمان بەرىپ قويا سالماي، اۋماقتىق جوسپارلار جاساۋدى كوتەردى، عىلىمي ينستيتۋتتى قاتىستىرا وتىرىپ، ونىڭ سالالار مەن الەۋمەتتىك اۋماق كورسەتكىشتەرىنەن قۇرالعان مودەلىن ويلاستىردى. سونداي جوسپار تۇڭعىش رەت 1976 جىلعا جانە سول جىلدان باستالاتىن ون ءبىرىنشى بەسجىلدىققا قۇرىلدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن اۋماقتىق-وندىرىستىك كەشەندەردى دامىتۋعا بايلانىستى  ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلدى. ول حالىق شارۋاشىلىعى قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋگە، وسى ورايدا ءوزى ء«تورتىنشى بالقىتۋ» دەپ اتاپ كەتكەن سالانى – قازاقستاننىڭ دايىن مەتالىن پايدالانا وتىرىپ اقىرعى ءونىم شىعارۋدى دامىتۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى.  ونىڭ تالابى بويىنشا الماتىدا تاۋ-كەن قۇرال-جابدىعىن شىعاراتىن زاۋىت، كوكشەتاۋدا فارفور زاۋىتى، باقىرشىدا تاۋ-كەن وڭدەۋ كومبيناتى، پايدالى قازىندىلاردى يگەرۋ نەگىزىندە پايدا بولعان  ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردا «ب» توبىنىڭ كوپتەگەن كاسىپورىندارى سالىندى.  

توعىز جىل ءتۇستى مەتاللۋرگيانى، التى جىل گوسپلاندى (مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىن) باسقارۋ كەزىندەگى ۇتىمدى ەڭبەك تاجىريبەلەرى اكەلگەن بەدەلىنە ءتانتى حالىق دەپۋتاتتارى 1990 جىلى ونى ءبىر اۋىزدان جوعارعى كەڭەستىڭ ەكونوميكالىق رەفورما،  قارجى-قاراجات جانە بيۋدجەت ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. قايتا قۇرۋ جىلدارى مەملەكەت دەربەستىگىن ازىرلەگەن جانە تاۋەلسىزدىكتى جاريا ەتكەن وسى پارلامەنت قابىرعاسىندا ەڭبەك ەتكەنىندە، ول شىن مانىندەگى ءىرى مەملەكەتشىل قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلدى. 

وعان مىنا ءجايت باياعىدان ايقىن-دى – كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكاسى تەك ورتالىقتى جاعدايلاستىرىپ، بايىتۋ ءۇشىن قۇرىلعان بولاتىن. شيكىزاتتىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ باعاسى ادەيىلەپ ارزان دەڭگەيدە ساقتاتىلاتىن. ماقسات – اقىرعى ءونىمدى وندىرەتىن جەردە ءتيىمدى كىرىس بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. ماسەلەن، تيتان ءوندىرۋدى وداقتا  ءۇش الىپ كومبينات –وسكەمەندە (قازاقستان), زاپوروجەدە (ۋكراينا) جانە بەرەزنيكيدە (رەسەيدىڭ پەرم وبلىسىندا) جۇزەگە اسىردى. وسكەمەن مەن زاپوروجە كەنتاستى بايىتۋ، ياعني بوس تاستى كەندى قۇرامنان اجىراتۋ باعىتىنداعى تەك العاشقى وڭدەۋدەن عانا وتكەن دۇمبىلەز شيكىزات – جارتىلاي فابريكات شىعاراتىن. ال سونىڭ نەگىزىندە شىعارىلاتىن ناقتى ماتەريال – تيتان پروكاتى تەك بەرەزنيكي كومبيناتىندا جاسالاتىن. ءبىزدىڭ ءتۇستى مەتالدار تۇگەلگە جۋىق شيكىزات كۇيىندە تاسىپ اكەتىلەتىن. قازاقستان يمپەريانىڭ شيكىزاتتىق قوسىمشاسى عانا ەدى. قارجىنىڭ ءبارى وداقتىق بيۋدجەتتە شوعىرلاندىرىلاتىن دا، ەلىمىزگە دوتاتسيا سودان بەرىلەتىن.

بولشەۆيكتەر جيىرماسىنشى جىلدارى «تۇيىق ەكونوميكا» قۇرعىسى كەلگەن «جەرگىلىكتى ۇلتشىلداردى» اشكەرەلەي وتىرىپ، بار كۇشتەرىن ورتالىقتى نىعايتۋعا جۇمساعان ەدى، بۇل سول ارەكەتتەردىڭ جەمىسىن بەرگەن شاعى-تىن. ەندى رەسپۋبليكادا قاندايدا-ءبىر وڭدەۋشى زاۋىت سالۋدىڭ قاجەتى جوق-تى. وندايعا ۇمتىلىس بىلدىرۋدەن ماسكەۋ ۇلتشىلدىق كورىنىس سياقتى پالە-جالانى وپ-وڭاي تاۋىپ، ەركىنسىگەندەرگە جاپسىرا قوياتىن.  ناقتى شىندىق قۇپيا ساقتالاتىن. ويتكەنى ورتالىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ دەربەستىگى ارتۋىنان ولەردەي قورقۋشى ەدى.  

وسىنداي كوزقاراستىڭ سالدارىنان قازاقستان نەگىزىنەن شيكىزات بازاسى رەتىندە عانا دامىتىلعان دا، تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ول كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى وزىندە شىعارمايتىن،  ەڭ ارعىسى شەگەنىڭ ءوزىن سىرتتان اكەلەتىن جاعدايدا ەدى. سوندىقتان دا تاكەجانوۆ باسقارعان كوميتەت بارلىق باستى پروبلەمالاردىڭ قايناعان ورتاسىندا تۇردى، جوسپارلى شارۋاشىلىق قوجىراعان ەلىمىزدە بازارلىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋدىڭ زاڭدىق نەگىزىن قالاۋمەن شۇعىلداندى. كوميتەتتە مەنشىك، جەكەشەلەندىرۋ، ۆاليۋتالىق رەتتەۋ، شەتەلدىك ينۆەستيتسيا، ەركىن ەكونوميكالىق ايماق، اكتسيونەرلىك قوعامدار، بيرجالار مەن باعالى قاعازدار، بانكتەر، بيۋدجەت جۇيەسى، ءتول اقشا جاساۋ مەن ونى اينالىمعا ەنگىزۋ  سەكىلدى تولىپ جاتقان اسا قاجەت ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان العاشقى زاڭدار جاسالىپ، پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلدى. 

اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ەسكە الىپ وتكەن «جاڭا تۇرپاتتى رۋبل ايماعىنا» ەنۋ ماسەلەسىن قاراۋ كەزىندەگى تاكەجانوۆ ۇستانىمىنا ازىن-اۋلاق توقتالا كەتەيىك.

رەسەي 1993 جىلعى 26 شىلدەدە ءوز ىشىندە جاڭا اقشا كىرگىزىپ، ءبىزدىڭ ەلدى ەسكى قاعاز اقشا توپان سۋداي باسىپ كەتكەن. ينفلياتسيا كۇن ساناپ ءوسىپ جاتقان، بىلەتىندەر ونى گيپەرينفلياتسيا دەپ اتايتىن. مىنە سول شاقتا، رەسەي ەكى جارىم اي بويى ءوزىنىڭ جاڭا اقشاسىمەن دەربەس ەكونوميكالىق ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە – 1993 جىلعى 12 قازانداعى پارلامەنت ءماجىلىسى قازاقستاننىڭ اقشا جۇيەسىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اقشا جۇيەسىمەن بىرىكتىرۋ جونىندەگى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى ماسەلە قارادى. كەلىسىمنىڭ ءمان-جايىن ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ءبىرى باياندايدى. پارلامەنتشىلەر قويعان سۇراقتارىنا جاۋاپ العاننان سوڭ، قۇجاتتى بەكىتپەك  بولادى. سول كەزدە  تاكەجانوۆ تاباندى تۇردە وزىنە ءسوز بەرۋدى سۇرايدى. سونداعى ءسوزىنىڭ مىنا قىسقا ۇزىندىلەرىنە كوز جۇگىرتەلىك: «...قول قويىلعان كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاساق بولدى، تولەمدەردىڭ بارلىق ساۋالدارى جەڭىل جانە جاقسى شەشىلە كەتەتىندەي ۇعىم بار ءبىزدىڭ بارىمىزدە. مەن سىزدەرگە ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن. تولەم ماسەلەسىن  رەسەيدىڭ  ورتالىق بانكى جالپى جاساندى تۇردە دابىرايتىپ العا تارتىپ وتىر. ...كەلىسىم دەگەنىمىز – ەكى تاراپتىڭ مىندەتتەمەلەرى بولۋعا كەرەك. ...ءپرينتسيپتى تۇردە مالىمدەيمىن: مۇندا تەك قانا ءبىر تاراپتىڭ – قازاقستاننىڭ عانا مىندەتتەمەلەرى بار!»

ودان ءارى: ء«بىز ەكونوميكالىق وداقتى قولدايمىز. بىراق، اڭگىمە اقشا جۇيەلەرىن بىرىكتىرۋ جونىندە بوپ تۇرعاندا، ءبىز رەسەي  ورتالىق بانكىنىڭ ويىن ەرەجەسىن مويىنداۋعا كەلىسەتىنىمىزدى ەسكەرۋىمىز كەرەك. مۇندا ەشقانداي دا ويىن بولماۋعا ءتيىس! مەن سىزدەرگە كوبىرەك ايتپايىن. ءبىز كسرو مەملەكەتتىك بانكى جۇيەسىندە تۇرمىس كەشىپ كوردىك، ول ءالى جادىمىزدا. مىنە ەندى تىڭداڭىزدار، مۇندا ەشقانداي دا جاڭا رۋبل جۇيەسى جوق، بۇل – بۇرىنعى كسرو مەملەكەتتىك بانكى جۇيەسىنىڭ ءدال ءوزى. تەك ەندى كسرو مەملەكەتتىك بانكىنىڭ رولىندە  رەسەي  ورتالىق بانكى سويلەيدى». 

تاعى دا: «مەن قازىر اشىق ايتىپ تۇرمىن: رەسەيدىڭ  ورتالىق بانكى، ۇكىمەتى قازاقستاندى رۋبل ايماعىنان يتەرىپ شىعارىپ جىبەرۋگە  بەيىل. بۇل مەنىڭ بەكەم يلانىمىم».

راس، ءوز اقشامىزدى تولىق ازىرلەپ ۇلگەرگەن جوقپىز، شىنىندا، ونى سۇيەمەلدەپ نىعايتۋعا – ۆاليۋتالىق قور، التىن قورى، ءوتىمدى ماتەريالدار، ت.س.س. ەداۋىر ماسەلە شەشىمىن تابۋى ءتيىس دەپ مويىنداي كەلە: «بىراق نەگە ءبىز ءوز كەدەنىمىزدى تىم بولماسا ءوز اقشامىزدى قوسارلانا قاتار ەنگىزۋ جولىمەن قورعاي المايمىز؟ – دەيدى. – ءبىز  بۇل جايىندا كۇللى كوميتەتىمىز بوپ باياعىدان ايتىپ كەلەمىز. بوستان بوسقا ۋاقىت وتكىزدىك! ماعان، بالكىم، وسى ىستەر ءۇشىن تاياق تا تيەر، بىراق ءبىز ەكى جىل بۇرىن ءوز ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى قاتار ەنگىزۋدى ۇسىنعان بولاتىنبىز. تاۋارلىق رىنوكتى قورعاۋدىڭ بۇدان باسقا ءادىسىن مەن بىلمەيمىن، سەبەبى 11034 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانى ءبىز ەشقاشان كۇزەتىپ قورعاي المايمىز، بۇل بوس اڭگىمە. بىراق ءوز تاۋارلىق بازارىمىزدى قورعاۋدىڭ باسقا ادىستەرى بار. بۇگىن وسى 1962–1992 جىلدارعى اقشامەن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا ءبارى تىپ-تيپىل بوساپ قالعانىن ءبىز بىلەمىز. قايران قالام، كوپتەگەن دەپۋتاتتار بۇل ىسكە قالايشا سوندايلىق بەيمارال قاراۋدا...».

ناعىز مەملەكەتشىل تۇلعانىڭ جانايقايى. ونى پارلامەنت توراعاسى ۇعىپ، كەلىسىمنىڭ قول قويعانعا دەيىن تورالقادا تالقىلانعانىن ەسكە سالدى، سول كەزدە «ەڭ باستى وپپونەنت ساۋىق تەمىربايۇلى بولعان ەدى، ول قازىر دە ءوز ويىن ايتتى. ونىڭ ۇسىنىستارىندا اقيقات مول»، – دەدى ول.  جاعداي جارتى ايدان كەيىن، 28 قازاندا پارلامەنتتە تاعى قارالدى. تاكەجانوۆ: «تاعى دا قايتالايمىن: ءبىز راتيفيكاتسيالاعان قۇجات ءبىر جاقتى بولاتىن، – دەدى. – ...بىزدە  رىنوكتى ويرانداۋ ءجۇرىپ جاتىر. ...ءبىز، ەسكى ۇلگىدەگى قۇنسىز رۋبل توپانى ەلىمىزدى باسىپ تۇرعاندا،  اسا جاقىن ۋاقىتتا-اق مۇلدەم تاۋار رەسۋرستارىنسىز بوس قالامىز».

ناقتى ۇسىنىس جاسادى: «پرەزيدەنتتىڭ قولىندا ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىزبەن ىسكە قوسا الاتىن نۇسقا بولۋعا ءتيىس». قابىلداندى. اقىرى، 1993 جىلعى 15 قاراشادا ءتول اقشا اينالىمعا ەنگىزىلدى. وسى كۇندى تاكەجانوۆ «ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك كۇنى» دەپ اتادى.

ەگەمەن ەلدىڭ العاشقى پارلامەنتى تاراتىلعاننان سوڭ ول، حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى – شيكىزاتتى  كەشەندى پايدالانۋ  جونىندە «قازاقستان التىنى»، «كونۆەرسيا التىنى» سەكىلدى بىرقاتار بايىپتى باعدارلامالار جاساپ، ولاردىڭ ورىندالۋىنا باسشىلىق جاسادى. «قازمەتالل» كومپانياسى مەن «قازالمازالتىن» كونسورتسيۋمىنىڭ نەگىزىن قالاپ، پرەزيدەنتى بولدى.

ول ارتىنا ەلەۋلى جازبا مۇرا قالدىردى. كوپ جىلعى پايىمداۋلار نەگىزىندە جازىلعان «قازاقستاننىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگياسى. تاريح فراگمەنتتەرى، ناتيجەلەر مەن تەندەنتسيالار» دەگەن كىتابىندا ەلىمىزدىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگياسىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە توقتالىپ، ونىڭ بازار ەكونوميكاسى كەزىندەگى وركەندەۋ ەرەكشەلىكتەرىن تالدادى. ال «كەشەندى شيكىزاتقا – جاڭا تەحنولوگيالار» اتتى كىتابىندا ءتۇستى جانە قارا مەتالدار ءوندىرۋ تەحنولوگياسىن قايتا جاراقتاندىرۋ بولاشاعى جايلى اڭگىمەلەيدى. اۆتور ويىنىڭ وزەگى – «مەتالدى تەك سىرتقا شىعارىپ ساتۋ ءۇشىن وندىرۋدە – بولاشاق جوق».

دەگەنمەن ول مۇنداي ءوندىرىستى مۇلدەم جوققا شىعارمايدى – ونداي احۋال «تەك ەكونوميكامىزدىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋدىڭ العاشقى ساتىسىندا عانا، ناقتى قارجى-قاراجات رەسۋرستارىنىڭ ازداعان كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قولداۋ تابا الادى». وسىلاي قاراي تۇرىپ ەش ەستەن شىعارۋعا بولمايتىن نارسە مىناۋ: ء«بىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ حالقى ءوزىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءوز جەر قويناۋى بايلىقتارىنىڭ مەنشىك يەسى،  ەرەكشە مەنشىك يەسى بولىپ وتىر». ال ودان تۋىندايتىن قورىتىندى: «باستاپقى شيكىزاتتىڭ كەز-كەلگەن ءتۇرىن كەشەندى تۇردە پايدالانۋ – ءوزىنىڭ جانە ءوز حالقىنىڭ قازىرگىسى جانە كەلەشەگىنە مۇددەلىلىكپەن قارايتىن  كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تابيعي ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق ساياساتى»، دەمەك ءبىزدىڭ تىزگىن ۇستاۋشىلار جادىنان وسى ەرەجە بەكەم ورىن الۋعا ءتيىس.

وسى ورايدا اتاپ ايتۋ ءلازىم، ساۋىق تەمىربايۇلى مينەرالدىق شيكىزاتتى كەشەندى تۇردە وڭدەۋ جايىندا ۇسىنعان كونتسەپتسيا، شىنتۋايتقا كەلگەندە، عالىمدار مەن مامانداردى، سونداي-اق بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردى الدا تۇرعان ماڭىزدى دا كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ناقتى ادىستەمەسىمەن جاراقتاندىراتىن فيلوسوفيا، ارىپتەستەرى مەن شاكىرتتەرىنىڭ باعاسى بويىنشا – تەحنيكالىق فيلوسوفيا بولىپ تابىلادى. ودان اۆتوردىڭ ينجەنەرلىك قانا ەمەس، رەفورماتورلىق، مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستارىنىڭ جيىنتىعىن ايقىن كورەسىز.  وكىنىشكە قاراي، ونىڭ از عانا تارالىممەن اۆتوردىڭ ءوز قاراجاتىنا شىعارىلعان ىرگەلى ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا، ءوندىرىس جانە وقۋ ورىندارىنا جەتە قويعان جوق.

ول مەملەكەتتىك قىزمەتتەن كەتكەنمەن، جاڭا ەكونوميكانى جاڭاشا باسقارۋ تۋرالى، مينەرال-شيكىزات رەسۋرستارىن پايدالانۋ ماسەلەسى جونىندە، كاسىپورىندى جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايىندا، باسقا دا كوپتەگەن وزەكتى پروبلەمالار حاقىندا ۇكىمەت پەن پارلامەنت باسشىلارىنا ناقتى ۇسىنىستار ايتىلعان  حاتتار مەن تۇسىندىرمە-جازبالاردى توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ ۇزدىكسىز جولداپ وتىردى.  بوتەن مەنەدجمەنت پەن سىرتقى نەسيەگە باعدار ۇستاعان  باسشىلىققا ونىڭ ۇسىنىستارى ۇناي قويماسا كەرەك، ايتسە دە اكادەميك مەملەكەتشىل كوزقاراسىنان ەش اينىعان جوق. قازاقستاننىڭ ءوز پوتەنتسيالىنا – جان-جاقتى ءبىلىمى بار كادرلەرىنە، وندىرىستىك، عىلىمي جانە رۋحاني كۇشتەرىنە سەنۋ جانە ارقا سۇيەۋ عانا حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن اشىق، باسەكەگە قابىلەتتى، ەركىن ەكونوميكا  قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى  – تاكەجانوۆ ءومىرىنىڭ  سوڭىنا دەيىن (ول 2003 جىلعى 20 تامىزدا، ەكونوميكالىق دەربەستىك پەن تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىنىڭ قاتاڭ كەڭەستىك جوسپارلاۋ داۋىرىندە قالاي سانانى جاۋلاي باستاعانى تۋرالى ماقالاسىن ايتىپ جازعىزىپ تۇرعانىندا، جۇمىس ۇستىندە  ءۇزىلدى) وسى ويدا بولدى.

وسىناۋ الىپ تۇلعانىڭ – ينجەنەر، رەفورماتور، مەملەكەتشىل ازاماتتىڭ تۋعانىنا بىل 85 جىل تولىپ وتىر. ونىڭ ەڭبەكتەرىن بۇگىنگى ءىس باسىنداعى تۇلعالارعا، بارشامىزعا تىم بولماسا وسى مەرەيجىل ورايىمەن بايىپتاپ نازارلاۋ ءجون بولار ەدى، ويتكەنى عالىم جانە قايراتكەر ساۋىق تەمىربايۇلى تاكەجانوۆتىڭ مازمۇندى عۇمىرىندا بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرۋشىلەر ءۇشىن ۇلگى ەتەرلىك ءسات مول.  ءبىز وقىرمانعا  ۇسىنىپ وتىرعان بۇل شاعىن شولۋىمىزدا تەك سونىڭ شەت جاعاسىن عانا ايتا الدىق.

(سوڭى)

بەيبىت قويشىباەۆ،

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جازۋشى.

Abai.kz