تۇڭعىش رومان. ج.ايماۋىتۇلىنىڭ قارتقوجاسى وكوپ قازعان...
بيىل 1916 جىلعى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعى. ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە اتالىپ وتىلۋدە. عىلىمي-تانىمدىق، مادەني-اعارتۋشىلىق شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، تاريحي وقيعا جايىندا ماقالالار، زەرتتەۋلەر، جەكە جيناقتار جارىق كوردى. وسى وقيعاعا قاتىستى 2003 جىلى جازىلىپ، ايماقتىق گازەتتە، شاعىن تيراجدى جيناعىمىزدا عانا جاريالانعان ماقالامىزدى تولىقتىرىپ «اباي» ەلەكتروندىق پورتالى ارقىلى قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.
رومان تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى تۇڭعىش ەپيكالىق شىعارما – «قارتقوجا» 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جارىق كورگەندە، ونىمەن سول ۋاقىتتا ادەبيەتىمىزدە كولەمى جاعىنان دا، كوركەمدىگى تۇرعىسىنان دا بوي تۇزەيتىن بىردە-ءبىر تۋىندى بولعان جوق. قازاق ءسوز ونەرىن بىردەن بيىك دەڭگەيگە كوتەرگەن «قارتقوجا» – ساناۋلى شىعارمالار قاتارىنداعى ادەبيەت تاريحىمىزدا التىن ارىپپەن جازىلاتىن تۋىندى.
ومبى وبلىسىنىڭ تاريحي ارحيۆىندە قۇجاتتاردى پاراقتاپ وتىرىپ، تىزىمدە قارتقوجا ەسىمدى قازاقتى كەزدەستىردىك. جالپى ارحيۆ ماتەريالدارىندا قازاق ۇشىراسىپ جاتسا، ول تۋرالى دەرەك كوزىن كورسەتىپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ەدىك. سول ۋاقىتتا ءوزىمىز بىلەتىن قارتقوجا بىرەۋ-اق ەدى. ول ج.ايماۋىتۇلىنىڭ بەلگىلى رومانىنداعى باس كەيىپكەر بولاتىن. ال ەندى ومبى مۇراعاتىنداعى قارتقوجا كىم ەكەن؟
قارتقوجا ەسىمدى قازاق تۋرالى ارحيۆ قىزمەتكەرىنەن قوسىمشا قۇجات الۋعا سۇرانىس جاسادىق. سۇراعان قاعازدى ءبىر كۇننەن كەيىن اكەلەتىن بولدى. تاعاتسىزدانا كۇتكەن كەلەسى كۇنى قارتقوجا توعانباەۆ دەگەن ومبى وڭىرىندە مۇعالىم بولعان قازاقتىڭ جەكە ءىس قاعازى قولىمىزعا ءتيدى. بىرنەشە پاراقتان تۇراتىن ارحيۆ قۇجاتى ورىس تىلىندە تولتىرىلعان ەكەن. توعانباەۆ قارتقوجانىڭ ءومىربايانىن وقىپ وتىرعانىمىزدا، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى رومانىنىڭ سيۋجەتى ەسكە تۇسە باستادى. بايقاساق، ومبى مۇراعاتىنداعى قارتقوجا دا باياناۋىلدا تۋعان. ول دا شىعارما كەيىپكەرىندەي، 1916 جىلعى حالىق كوتەرىلىسىنەن كەيىن وكوپ قازۋعا الىنىپ، مايدانعا بارىپ كەلگەن ەكەن. شىققان الەۋمەتتىك توبى روماندا كورسەتىلەتىندەي، قاراپايىم شارۋا كەدەيدەن ەكەن. جالعىز-اق، رومانداعى قارتقوجانىڭ اكەسى جۇمان، ال ارحيۆتە جانان دەپ جازىلىپتى. تاريحتا بولعان توعانباەۆ پەن رومانداعى قارتقوجا ءومىرباياندارىندا بىرنەشە ۇقساس جەرلەر بارىنا كوز جەتكەن سوڭ، اقيقات انىق بولدى. ج.ايماۋىتۇلى شىعارماسىنىڭ ءپروتوتيپى – ومبى ارحيۆىندە كورسەتىلەتىن قارتقوجا توعانباەۆ.
مۇراعاتتان تابىلعان قارتقوجا جانانۇلىنىڭ جەكە ءىس قاعازى 1924 جىلدىڭ 4-ءشى ماۋسىمىندا باستالىپ، سول جىلدىڭ 12-ءشى قاراشاسىندا اياقتالعان ەكەن. مۇقاباسىندا «ومبى اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى ومبى گۋبەرنيالىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى» دەگەن جازۋى بار ءىس-قاعازدا قارتقوجا توعانباەۆتىڭ اتىنا بەرىلگەن كۋالىك تە ساقتالىپتى. ونىڭ تۇپنۇسقاسى تومەندەگىدەي:
رسفسر ۋدوستوۆەرەنيە
ومسكي پرەد”ياۆيتەل سەگو توۆ. توگانباەۆ گۋبەرنسكي كارتكوجا كومانديرۋەتسيا ۆ راسپوياجەنيا يسپولنيتەلنىي كالاچينكوگو ۋونو دليا نازناچەنيا نا كوميتەت دولجنوست ليكۆيداتورا نەگروم.
4.02.1924 سرەدن. كيرگيز. اندرەەۆسك. رايونا
№ 2629 گورود ومسك. ۋپراۆدەلامي ميسيۋرەۆ
(رف ومبى وبلىستىق تاريحي ءارحيۆى. 318-قور، 2-ءتىزىم، 1780-ءىس.)
اتالمىش كۋالىكپەن بىرگە ءىس-قاعازدا قارتقوجانىڭ جەكە ءىس پاراعى دا بار. ونى قازاق تىلىنە ەركىن اۋدارىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
قارتقوجا جانانۇلى توعانباەۆتىڭ جەكە ءىس پاراعى
| № | سۇراقتار | جاۋاپتار |
| 1 | اتى-ءجونى، اكەسىنىڭ اتى (ادەبي بۇركەنشىك ەسىمى) | توعانباەۆ قارتقوجا جانانۇلى |
| 2 | قاشان جانە قاي جەردە تۋدى؟ | سەمەي گۋبەرنياسى، پاۆلودار ۋەزى، اقكەلىن بولىسى، № 5 اۋىل. |
| 3 | الەۋمەتتىك شىققان تەگىڭىز؟ | شارۋا. |
| 4 | ۇلتىڭىز؟ | قازاق. |
| 5 | قاي ولكەنىڭ ازاماتى بولاسىز؟ | كيركراي. |
| 6 | انا ءتىلىڭىز | قازاق. |
| 7 | قاي تىلدە قوسىمشا ەركىن سويلەيسىز، جازاسىز؟ | ورىس ءتىلى مەن اراب ءتىلى. |
| 8 | العان ءبىلىمىڭىز. وقىعان وقۋ ورىندارىڭىز؟ | ومبى جۇمىسشى فاكۋلتەتىنىڭ 4 سەمەسترى. |
| 9 | وتباسىلىق جاعدايىڭىز؟ | ۇيلەنگەنمىن. شەشەم – اقبالا، 69 جاستا. ايەلىم – مانيشا، 37 جاستا. ۇلىم – سافوللا، 7 جاستا. قىزىم – شاربان، 3 جاستا. ءىنىم – ەلۋباي، 13 جاستا. |
| 10 | كسرو-نىڭ قاي ولكەلەرىمەن جاقسى تانىسسىز؟ | ءسىبىردى جاقسى بىلەمىن. |
| 11 | شەتەلدە تۇردىڭىز با؟ | جوق، تۇرعان جوقپىن. |
| 12 | شەتەلدە نەمەن اينالىستىڭىز؟ | – |
| 13 | قاي ۋاقىتتان باستاپ ءوز-ءوزىڭىزدى اسىراپ، جۇمىس ىستەيسىز؟ | 13 جاستان. |
| 14 | ماماندىعىڭىز؟ | جۇمىسشى. |
| 15 | قانشا ۋاقىت وسى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەدىڭىز؟ | بالا كۇننەن. |
| 16 | توڭكەرىسكە دەيىنگى ايلىق تابىسىڭىز؟ | ايتا المايمىن. |
| 17 | 1917 جىلعا دەيىن جەكە مەنشىگىڭىزدە ساۋدا، ءوندىرىس ورىندارى بولدى ما؟ | جوق. |
| 18 | اكتسيا، نەسيە قاعازدارىڭىز بولدى ما؟ | جوق. |
| 19 | اتا-اناڭىزدىڭ ماماندىعى جانە ولار قازىر قايدا تۇرادى؟ | اتا-انام جوق. |
| 20 | اتا-اناڭىز الىستا بولسا، ولارمەن قارىم-قاتىناس جاسايسىز با؟ | انام مەنىڭ قولىمدا تۇرادى. |
| 21 | وتباسىڭىزدىڭ توڭكەرىسكە دەيىن بولعان دۇنيە-مۇلكىڭىز؟ | بولعان جوق. |
| 22 | شەتەلدە تۋىستارىڭىز تۇردى ما؟ | جوق. |
| 23 | ەسكى ارميادا بولعان شەنىڭىز؟ | جوق. |
| 24 | قىزىل ارميا قاتارىندا بولدىڭىز با؟ | جوق. |
| 25 | رەسەي مەن گەرمانيا سوعىسى ۋاقىتىندا نەمەن اينالىستىڭىز؟ | رەسەي مەن گەرمانيا سوعىسى ۋاقىتىندا وكوپ قازدىم. |
| 26 | اسكەري جاتتىعۋلاردان ءوتتىڭىز بە؟ | جوق. |
| 27 | قازىرگى ۋاقىتتا قىزىل اسكەر قاتارىنداسىز با؟ | جوق. |
| 28 | 1905-1919 جىلدار ارالىعىندا قانداي قىزمەت ىستەدىڭىز؟ | باتىراك بولدىم. |
| 29 | كەڭەستەر قىزمەتىنە، مەكەمەسىنە قاشان جۇمىسقا تۇردىعىز؟ | جوق. |
| 30 | قۇقىق قورعاۋ قىزمەتتەرىندە ىستەدىڭىز بە؟ | جوق. |
| 31 | سوڭعى قىزمەت ورنىڭىز؟ | جۇمىسشى فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى. |
| 32 | قازىرگى اينالىساتىن قىزمەتىڭىزگە قاناعاتتاناسىز با؟ | بىلمەيمىن. |
| 33 | قوسىمشا قىزمەت ىستەيسىز بە؟ | جوق. |
| 34 | اۋىلمەن قاتىناسىز با؟ اۋىلدا جەكە مەنشىگىڭىز بار ما؟ | جوق. |
| 35 | قانداي ساياسي پارتياداسىز؟ مۇشەلىك بيلەت ءنومىرىڭىز؟ | جوق. |
| 36 | بۇرىن ساياسي پارتيالار قاتارىندا بولدىڭىز با؟ | جوق. |
| 37 | ساياسي قىزمەت ءۇشىن رەپرەسسياعا ۇشىرادىڭىز با؟ | جوق. |
| 38 | قازان توڭكەرىسىنە، ازامات سوعىسىنا بەلسەنە قاتىستىڭىز با؟ | جوق. |
| 39 | پارتيادا قانداي جۇمىس اتقاردىڭىز؟ | ەشقانداي. |
| 40 | سوتتالدىڭىز با؟ | جوق. |
| 41 | مەكەن-جايىڭىز؟ | ومبى جۇمىسشى فاكۋلتەتى [3, 1-2]. |
(رف ومبى وبلىستىق تاريحي ءارحيۆى. 318-قور، 2-ءتىزىم، 1780-ءىس.)
2000 جىلى الماتى قالاسىندا قارتقوجا توعانباەۆتىڭ بالاسىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تولەش قارتقوجاۇلى ءوز اكەسىنىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى رومانىنا پروتوتيپ ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ دا 1937 جىلدىڭ قاندى قىرعىنىندا رەپرەسسياعا ۇشىراعانىن بايان ەتتى. اسىلدىڭ ۇرپاعى تولەش اعا كوپ جىل بويى قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ دەكانى بولىپ، اكە جولىمەن ۇستازدىق ەتىپتى.
ءا.بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ازاماتتىق جولىن ۇستانعان، 1916 جىلعى قاندى قىرعىندى كوزىمەن كورگەن كورنەكتى قالامگەر ج.ايماۋىتۇلى «قارتقوجا» رومانىندا كوتەرىلىسكە قاتىستى ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن بايقاتادى. شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى قارا جۇمىسقا الاتىن تىزىمگە ىلىگىپ، وكوپ قازۋعا اتتانىپ كەتكەنى تەگىس ەمەس سەكىلدى. بىلە بىلسەك، الاش قايراتكەرلەرى كوتەرىلىسكە شىققان حالىققا باسۋ ايتتى، ونى قۇپتامادى. شىعارمادا ەل مەن جەر كورگەن، اسكەردىڭ نە ەكەنىن سەزىنگەن، مايدانعا بارىپ قارۋ ۇستاپ كەلگەن قارتقوجا تۋعان جەرىنە امان ورالدى. رومانداعى: «تالايلار دەرتكە ۇشىرادى، تالايلار جارىمجان بولدى، نەكەن-ساياقتار ءولىپ تە قالدى. الايدا كوپشىلىك جانكەشتىلىك ەتە المادى. «كوپپەن كورگەن – ۇلى توي»، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» سىقىلدى داتكە قۋاتپەن كوندىگىپ كەتتى»،- دەگەن رومانداعى ۇزىندىدەن اۆتوردىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىستى جەكە كوزقاراسىن تۇسىنەمىز.
حالىققا زوبالاڭ بوپ تيگەن كوتەرىلىستىڭ شىعۋى، بارىسى، تارالۋ ايماعى، وعان قاتىستى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانىمى ەسكى كەڭەستىك كوزقاراسپەن ەمەس، بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن، تاۋەلسىزدىك مۇراتى تۇرعىسىنان ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.
قايىربەك كەمەڭگەر، ف.ع.ك.، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى
قوسىمشا
قارتقوجا توعانباەۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى 2014 جىلى س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سايتىندا ايمان زەينۋلينا، دميتري لاريونوۆ، جانار ەلەشوۆا اۆتورلىعىمەن بەرىلگەن «قارتقوجا توعانباەۆ: وتكەن كۇندەر جاڭعىرىعى» اتتى كولەمدى ماقالادان وقۋعا بولادى.
Abai.kz
