جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: 

http://abai.kz/post/view?id=11229

http://abai.kz/post/view?id=11255

http://abai.kz/post/view?id=11495  

ورمان ەلى-الشىندار 13 عاسىردابۇقتىرماوزەنىنەن بايكال كولىنە دەيىنگى (بارعۇجى توقىم) ارالىقتاعى التاي-سايان تاۋلى ورماندارى مەن ورماندى دالالارىندا مەكەن ەتتى. مۇندا تاۋ تەكە، ارقار، كيىك، قۇلان، قاراقۇيرىق،  ەلىك، بۇعى، مارال،بۇلان، قابان، جابايى تۇيە، ايۋ، سىلەۋسىن، ءىربىس، قاسقىر، تۇلكى، قويان، ءتيىن، بۇلعىن،سۋسار، كامشات، اقكىس، بورسىق، سۋىر سياقتى جانۋارلار جانەكەكىلىك، قىرعاۋىل، قاز-ۇيرەك، ۇلار، قۇر ت.س.س.  20 عاسىردىڭ باسىندانەبارى 291 ءتۇرلى قۇس بولعانىن گ. گرۋمم-گرجيمايلو ءوز ەڭبەگىندە اتاپ وتەدى. 13 عاسىردا اڭ-قۇستىڭ سانى دا، ءتۇرى دە الدەقايدا كوپ بولعانى تۇسىنىكتى.

الشىنداردىڭ نەگىزگى كۇن كورۋ كاسىبى اڭشىلىق بولدى. اڭشىلىق تۇراقتى جانە ماۋسىمدى نەگىزدە جۇرگىزىلدى. ءتيىن اۋلاۋ قىركۇيەكتە باستالسا، قازان ايىندا قۇندىز، جەلتوقساندا تاۋەشكى، بۇلان اۋلانعان. تۇلكىنى كۇزدەن ەرتە كوكتەمگە دەيىن اۋلاعان. باسقا اڭدار جىل بويى، جازدىڭ ەكى ايىنان باسقا ۋاقىتتا اۋلاندى. كۇز مەزگىلىندە اۋلانعان تۇياقتى ءىرى جانۋارلاردىڭ ەتى، مايى قىستا كۇندەلىكتى ازىق رەتىندە پايدالانىلۋ ءۇشىن سۇرلەنىپ، تەرىسى وڭدەلىپ، سىرت كيىم، اياق كيىم، ءتۇرلى ءۇي بۇيىمدارىن جاساۋعا جۇمسالدى. باعالى اڭ تەرىلەرى ايىرباس تاۋارى نە سىي-سياپات رەتىندە ءجۇردى.ونىڭ ءبىر مىسالى، جوعارىدا كەلتىرىلگەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ءۇزىندى. ونداقىرعىز جانە ورمان ەلدەرىنىڭ نوياندارى شىڭعىس حانعا  تارتۋ-تارالعى رەتىندە اقبوز ات پەن اقسۇڭقاردان باسقا قارا بۇلعىن سيلايدى.

اتالمىش شەجىرەدە مىناداي دا وقيعا بار. ايەلى بورتەنىڭ جاساۋى رەتىندە كەلگەن قارا بۇلعىن ىشىكتىتەمۇجىنكەرەيىتتىڭ تۇعىرىل وڭ حانىنا سىيعا بەرەدى. بۇل ىشىك كەيىنىرەك ءوزىنىڭ تاريحي ءرولىن اتقاردى، وڭ حان بۇلعىن ىشىك ءۇشىن بورتەنى مەركىتتەر تۇتقىنىنان ازات ەتۋگە كومەكتەستى.

«104-ءبولىم

سولاي جاساعان سوڭ تەمۇجىن، قاسار، بەلگۇتەي ۇشەۋى كەرەيدىڭ تۇعىرىل وڭ حانى تۋىل وزەنىنىڭ قارا ءتۇن دەگەن جەردە بولعانىندا بارىپ:

ء«ۇش مەركىت اياق استىنان اڭداۋسىزدا جەتىپ كەلىپ بالا-شاعانى الىپ كەتتى. حان اكەي، ايەلىم مەن ۇلدارىمدىقۇتقارىپ بەرىڭىز دەپ كەلدىك» دەيدى. ول سوزگە تۇعىرىل وڭ حان بىلاي دەيدى:

«مەن بىلتىر ساعان ايتپاپ پا ەدىم. بۇلعىن تونىڭدى اكەلىپ، اكەممەن ءبىر زاماندا اندا بولعان اكەمدەي قامقورلا دەپ كيگىزگەن كەزدە مەن ساعان

«قارا بۇلعىن تون ءۇشىن,

قاڭعىرعان ەلىڭدى جيناپ بەرەيىن.

بۇلعىن تون ءۇشىن،

بىتىراعان ەلىڭدى

تۇتاستىرىپ بەرەيىن.

بۇيرەكتەن سيراق شىقپاسىن،

كوكىرەكتەن ءسوز شىقپاسىن»

دەپ ايتپاپ پا ەدىم.

ەندى سول سوزىمدە تۇرىپ،

بۇلعىن تونىڭ ءۇشىن

بۇكىل مەركىتتى بىت-شىت ەتىپ،

بورتە ءۇجىنىڭدى اكەلىپ بەرەيىن مەن،

قارا بۇلعىن تونىڭ ءۇشىن

بارلىق مەركىتتى تالقانداپ،

بورتە قاتۇندى قايتارىپ بەرەيىك ءبىز».[1]                           

تەمۇشىن دۇنيەگە كەلگەندە ۇراڭقايدىڭ جارشىتاي دەگەن اقساقالى (شىڭعىس حاننىڭ داڭقتى قولباسشىسى سۇبەتەيدىڭ اكەسى) سىيلىققا بۇلعىنجورگەكالىپ كەلەدى، ول تۋرالى «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» مىناداي جولدار بار:

«سودان كەيىن ولار قايتىپ بۇرگى جاعاسىندابولعاندا بۇرقان قالدۇننان ۇرىيانقايلىق كىسى جارچىداي اقساقال كورىگىن كوتەرىپ، جەلمە دەگەن ۇلىن ەرتىپ كەلىپ، «ونون وزەنى دەلۋىن بولداق دەگەن جەردە بولعاندا تەمۇجىن تۋعان كەزىندە بۇلعىن جورگەك بەرگەن ەدىم. سول كەزدە جەلمەنى بەرمەكشى ەدىم، ول جاسى كىشى بولعان سوڭ الىپ كەتكەن ەدىم.

ەندى جەلمەمەن

ەر توقىمىڭدى ەرتتەت،

ەسىگىڭدى تۇرگىز»

-دەپ ونى تەمۇجىنگە بەردى».[2]

تەمۇجىنگە اتقوسشى بولعان جەلمە كەيىن اتاقتى نويانعا اينالدى، كەيىنىرەك وعان ءىنىسى سۇبەتەي دە كەلىپ قوسىلىپ، شىڭعىس حانعا قىزمەت ەتتى.سۇبەتەيدىڭ قولباسشىلىق اتاق-داڭقى اعاسىنان دا، باcقا موڭعول امىرلەرىنەن دە اسىپ ءتۇستى.

ورمان ەلىنىڭ كەيبىر تايپالارىنىڭ اتتارى ولاردىڭ قانداي كاسىپپەن اينالىسقانىن كورسەتەدى.

«پلەمەنا بۋلاگاچين ي كەرەمۋچين.

[وبا] وني وبيتالي ۆ پرەدەلاح [توي جە

مەستنوستي] بارگۋدجين-توكۋم ي ۋ ساموگو كرايا

سترانى كيرگيزوۆ. وني بليزكي درۋگ ك درۋگۋ».[3] 

راشيد ءاد-دينايتىپ وتىرعان بۇل ەكى تايپا بۇلعىن جانە ءتيىن اۋلاۋمەن اينالىسقان.

بۋلگاI. بۇلعىن;~ن مالگاي بۇلعىن تىماق; ~نى ارس بۇلعىننىڭ تەرىسى.[4]

حەرەم I.(جاندىك) ءتيىن;~ني حوريل ءتيىننىڭ قورعاعى، ءتيىننىڭ ۇياسى; ~ني حونگيو ءتيىننىڭ ۇياسى، ءتيىننىڭ ۇڭگىرى; حار ~ قارا ءتيىن; حۋۆ ~قۇباڭ ءتيىن، بۋرىل ءتيىن.[5]

جوعارىدا ۋرۋنگۋ وزەنىنىڭ بويىنمەكەندەگەنماسقارلار تۋرالى  گرۋمم- گرجيمايلودان ءۇزىندى كەلتىرىلگەن ەدى. ۋرۋنگۋ وزەنىنىڭ موڭعولشا اتاۋى دا بۇلعىنعا بايلانىستى- بۋلگان-گول= بۇلعىندى وزەن.

سايات-ۇراڭقايلاردىڭ قوسوعول كولىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن ءبىر رۋى حاليۋش نەمەسە قاليۋشىن دەپ اتالادى[6] - كامشات اۋلۋاۋشىلار دەگەن ءسوز، قاراڭىز:

حاليۋ 1. (جاندىك) قاما، قامشات، 2. (تەرى) قامشات تەرى; ~مالعاي قامشات  تىماق; ~زاح قامشات جاعا.[7]

الشىن شەجىرەسىنىڭ شەكتى تىلەۋدى ەدىگەدەن تارقاتاتىن ۆاريانتىندا  قالۋ دەگەن اتامىز بار.تاريح زەرتتەۋشى امانباي قۇنتولەۋوۆ قالۋ تۋرالى بىلاي دەيدى:

«القيسسا، كىشى ءجۇزدىڭ 25 رۋدان تۇراتىن اتالىعىن – 12 اتا بايۇلى، 7 اتا جەتىرۋ جانە 6 اتا ءالىم قۇرايدى. ءالىمنىڭ ءبىر بالاسىنىڭ اتى جاماناق (شەكتى اتالادى- ا. ق.) ەكەنى جوعارىدا ايتىلدى. وسى ارادا ايتا كەتەتىن قايشىلىعى مول ءبىر ماسەلە بار. ءبىر شەجىرەدە شەكتىدەن- شىڭعىس، ءورىس، باۋبەك تۋدى دەسە، ەكىنشىسى: شەكتىدەن- شىڭعىس، ءورىس، باۋبەك جانە قالۋ (ماكۋ) تۋعان دەيدى. ال وسىنداعى قالۋ شەكتىنىڭ بالاسى ما، جوق پا؟-دەيتىن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، كەلەسى ءبىر شەجىرەنىڭ اۆتورى، قازاقتىڭ ايگىلى تاريحشىسى م. تىنىشباەۆتىڭ تۇجىرىمداۋىن قاپەرگە الساق، ول تۋماعان بولىپ شىعادى».[8]

قالۋ ەسىمى دە اڭ-قۇسقا بايلانىستى. قازاققا ماعىناسى تۇسىنىكسىز بۇل ءسوز قاز دەگەندى بىلدىرەدى:

گالۋ قاز، قوڭىرقاز (قۇس); ~نى دەگدەەحەي قوڭىرقازداردىڭ بالاپانى; ~ شۋۆۋ گانگاناح قوڭىرقازدار قاڭقىلداۋ; تەجەەمەل ~ اسىراندى قاز، ءۇي قازى;زەرلەگ ~جابايى قاز.[9]

13 عاسىردا سايان تاۋلارىنىڭ مينۋسين ويپاتىن، ەنيسەي بويىن مەكەن ەتىپ الشىندارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان قىرعىز حالقىنىڭ ىشىندە دە اڭشىلىققا بايلانىستى رۋ اتاۋلارى بارشىلىق.

مىسالىبۇعى، قۇسشى، جاپالاق، كيىك نايمان، بوزتورعاي،

سوكولوك،

(سوگوو مارال; سوگوونى چيح مارالدىڭ قۇلاعى.[10])

كودوگوچۋن

(حودوگ كەدەك، ورمان كەپتەرى (كوگەرشىن تارىزدەس كىشكەنە كوگىلدىر قۇس)[11] )

رۋلارى.

قىرعىزداردا كەسەك، باي كەسەك، جوو كەسەك، قازاقتاردا الشىنداردا جانە ارعىنداردا قاراكەسەك رۋى بار. بۇل جەردە كەسەك ءسوزى موڭعولشا كۇشىگەن دەگەن ءسوز

حەسەح II كۇشىگەن (قۇس).[12]

قىرعىزداردىڭ ەنشىلەسى حاكاستاردا ءتيىن رۋى بار.

الشىننىڭ تاز رۋىنىڭ اتاۋى دا قۇسقا بايلانىستى – موڭعولشا تازقارا دەگەن قۇستى تاس دەپ اتايدى.

تاس I(قۇس) تاز، تازقارا; ~ىن بۋلگا- ~ىن ءحوومي تازقارانىڭ جەمساۋى. [13]

الشىندار بۇركىت، سۇڭقار، قارشىعا، ساپساڭ، بوكتەرگى، يتەلگى سياقتى الۋشى قۇستاردى باپتاپ وزدەرى الاتىن اڭ-قۇستارعا ءتۇسۋدى ۇيرەتكەن، ول ونەر ساياتشىلىق دەپ اتالادى. ساياتشىلىق ءسوزىنىڭ توركىنى سايان تاۋلارىن مەكەن ەتكەن ورمان ەلىنىڭ اتاۋى- سايات(سويوت- ۇراڭقاي) ءسوزى ەكەنى ايتپاسا داتۇسىنىكتى.

ساياتشىلىق ونەرى ەپتىلىكتى، توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى. بالاپان بۇركىتتى قۇز قياسىنان الىپ، باۋلىپ، بابىنا كەلتىرىپ اڭعا سالعانشا بىرنەشە جىل كەتەدى. قۇستىڭ قۇنداق، تۇعىر، توماعا سياقتى ابزەل-جاراقتارىن ازىرلەۋ وزىنشە ءبىر ونەر.

«ناشي ۋمەلىە ي ۆوينستۆەننىە پرەدكي سوزدالي ۋنيۆەرسالنىە پراۆيلا رابوتى س پتيتسەي ي رازليچنىە اتريبۋتى ۆ ۆيدە كولپاكا نا پتيچيۋ گولوۆۋ، سپەتسيالنوگو ۋسترويستۆا دليا نوشەنيا ەە نا رۋكە ي درۋگيە. ۆسە وني يسپولزۋيۋتسيا ي سەگودنيا. زا منوگيە ستولەتيا ك پراۆيلام وحوتى س لوۆچەي پتيتسەي، پو سۋتي نيچەگو نە دوباۆيلوس- ناستولكو سوۆەرشەننىمي وني بىلي يزناچالنو... ليۋبوپىتنو، چتو كازاحسكيە حانى ۆو ۆرەميا وحوتى يسپولزوۆالي يسكليۋچيتەلنو اكسۋنكارا (بەلوگو سوكولا), پوچيتايا ەگو اريستوكراتيچەسكوي پتيتسەي».    

دەيدى عالىم ءناپىل بازىلحان «وت دۆۋگلاۆوگو ورلا دو اريستوكراتيچەسكوگو اكسۋنكارا» دەگەن ماقالاسىندا.[14]

جارتاسقا سالىنعان سۋرەت[15]

قازاق حاندارىنىڭ اڭعا اقسۇڭقار سالۋى شىڭعىس حان داۋىرىنەن بۇرىنىراق باستاۋ العان ءۇردىس بولسا كەرەك. ورمان ەلىمەن قىرعىز نوياندارى جوعارىدا ايتىلعانداي، شىڭعىس حانعا تارتۋ رەتىندە اقبوز ات، قارا بۇلعىنمەن قاتار اقسۇڭقار سىيلاعانى سونىڭ دالەلى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى كۇيىك حان 500 اقسۇڭقارمەن ساياتشىلىق قۇراتىنىنا ايگىلى جيھانگەز ماركو پولو كۋا بولعان. شىڭعىس حان ءوزى دە سۇڭقار سالىپ، اڭعا شىعىپ وتىرعان.

 الايدا، شىڭعىس حان اڭعا تەك ءسان-سالتانات قۇرۋ ماقساتىندا شىقپاعان. ونىڭ اڭشىلىقتى مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرگەنى،  اسكەرىنىڭ جورىقتارعا ازىرلىگىن سىناۋ ءۇشىن جانە شىنىعىپ-شىڭدالۋىن ارتتىرۋ ءۇشىن جوسپارلى تۇردە اڭشىلىق ۇيىمداستىرىپ وتىرعانى تاريحتان بەلگىلى:

«لوۆيتۆۋ چينگيس حان ستروگو سودەرجال، گوۆوريل، چتو-دە لوۆ زۆەرەي پودوباەت ۆوەناچالنيكام: تەم، كتو نوسيت ورۋجيە ي ۆ بوياح بەتسيا، نادلەجيت ەمۋ وبۋچاتسيا ي ۋپراجنياتسيا (دابى زنات) كوگدا وحوتنيكي دوسپەيۋت ديچ، كاك ۆەستي وحوتۋ، كاك سترويتسيا، ي كاك وكرۋجات ديچ، پو چيسلۋ ليۋدەي گلياديا. كوگدا سوبەرۋتسيا نا وحوتۋ، پۋست ۆىسىلايۋت ليۋدەي نا دوزور ي وسۆەدومليايۋتسيا و رودە ي چيسلە ديچي. كوگدا نە زانياتى ۆوەننىم دەلوم، پۋست نەپرەمەننو رەۆنۋيۋت وب وحوتە ي ۆويسكو ك تومۋ پريۋچايۋت.

تسەل نە تولكو ساما وحوتا، ا بولشە تو، چتوبى ۆوينى پريوبۆىكالي ي زاكالياليس، ي وسۆايۆاليس سو سترەلومەتانيەم ي ۋپراجنەنيەم»[16]

بۇل تۇرعىدان قاراعاندا جاستايىنان باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ، ءتۇز تاعىسىن اۋلاپ، ءادىس-ايلاسىن، مەرگەندىگىن شىڭداپ وسكەن الشىندار جوشى حان ءۇشىنتاپتىرمايتىن اسكەري كۇش ەدى.

الشىنداردىڭ كەيىنگى ەلى نوعايلىنىڭ جىرلارىندا قامبار باتىردىڭ اڭشى بولۋى، ەر تارعىننىڭ اكەسى ەستەرەكتىڭ اڭشى بولۋى، ەر ەدىگەنىڭ باباسىنىڭ ەسىمى  اڭشىباي باتىر بولۋى سول داۋىردە اڭشىلىق پەن باتىرلىق ءبىر-بىرىنە جاقىن ۇعىمدار بولعانىنىڭ ايعاعى.

«ۆ التايسكو-سايانسكيح گوراح س دويستوريچەسكيح ۆرەمەن جيلي ليۋدي، ا بۋرنايا يستوريا ۆەليكوي ستەپي يزدرەۆلە پەرەمەشيۆالا ەە نارودنوستي ۆ ەتنيچەسكيە گرۋپپى... ۆ بوربە زا سۋششەستۆوۆانيە، ۆ وپاسنىح پەرەپراۆاح چەرەز بۋرنىە رەكي ي ۆىسوكيە پەرەۆالى، ۆ وحوتە نا مەدۆەدەي ي كوزەروگوۆ فورميروۆالسيا وسوبىي تيپ ازياتسكوگو گورتسا- ەتو بىلي سمەلىە دو وتچاياننوستي ليۋدي، فيزيچەسكي كرەپكيە،ۋمەيۋششيە ۆلادەت ورۋجيەم ي لەگكو پەرەنوسياششيە جارۋ ي حولود. ي ۆ ساموم تسەنترە ەتوي سترانى يز رازنوپلەمەننىح ەلەمەنتوۆ سلوجيلاس س نەزاپامياتنىح ۆرەمەن نە سليشكوم منوگوچيسلەننىە، نو ستويكيە ي سيلنىە پلەمەنا.»[17]

سونىمەن، الشىندار- 13 عاسىردا بايكال كولىنەن باتىسقا قارايعى تايگادا- سايان، التاي تاۋلارىنان باستاۋ الاتىن ەنيسەي، وب، ەرتىس وزەندەرىنىڭ جانە ولاردىڭ باسسەينىندەگى تۇبا، الاش، اداي،بەرىش، شەركەش، تاز،كەتى، ءالىم، شەكتى،توبىل ت.س.س. وزەندەردىڭ بويىندا، تولەس كولىنىڭجاعاسىندا، باي تايگا، قاباق تايگا، كەسەك تايگا، قىنىق تايگاسياقتى تاۋلى تايگالاردا، ساقال ءتاۋىنداومىر ءسۇرىپ اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن سايات- ۇراڭقايلار مەن تولەستەر.

الشىن رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ اتاۋلارىنا سايكەس كەلەتىن وزەن، كولدەر، تاۋلار مەن تايگالار سياقتى توپونيمدەردىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتتارى بويىنشا 13 عاسىردا الشىندار مەكەن ەتكەن تەرريتوريانىڭ كارتاسىن جاساپ، تومەندە بەرىپ وتىرمىز. ول توپونيمدەردىڭ ءىرى ماسشتابتاعى كارتالارى  كەلەسى تاراۋلارداكەلتىرىلگەن.