جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: 

http://abai.kz/post/view?id=11229

http://abai.kz/post/view?id=11255

بۇل شەجىرەدەگى شىقشىت- ورىسشا شيشكيت- قازىرگى رەسەي مەن موڭعوليانىڭ شەكاراسىمەن اعاتىن وزەن، ەنيسەيدىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبىرى. ال شىقشىت جاقتا ءومىر سۇرگەن تايپالار ويرات، بۇرىيات، بارسۇن، ۇرسۇت، قابقاناس، قاڭقاس، تۇباس كىمدەر، ولار ورمان ەلىنە جاتا ما، الشىنعا قاتىسى بار ما؟

بۋريات پەن تۋۆا قازىر رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا ەكەنى بەلگىلى، ال بارسۋد، ۋرسۋد، حابحاناس، حانگاي رۋلارى - ىشكى موڭعوليادا.

ويراتقا كەلەتىن بولساق، كەيبىر عالىمدار «ويرات» ءسوزىن موڭعولدىڭ«وي»- ورمان جانە «ارد» -حالىق دەگەنسوزدەرىنەن پايدا بولعان، دەمەك، ورمان حالقى دەپ تۇسىندىرەدى.

 XIII – XIV عع. ءومىر سۇرگەن  ايگىلى پارسى تاريحشىسى جانە مەملەكەت قايراتكەرىراشيد ءاد-دين ءوزىنىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» جىلنامالار جيناعىندا ويراتتار تۋرالى تاراۋدا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» اتالعان ويراتتار كوسەمى قۇدۇقا بەك پەن شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ قۇدا-اندالىعى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى تارقاتادى. الايدا راشيد ءاد-دين ويراتتاردى ورمان حالقى دەپ اتاماعان.

ءسىبىردىڭ تاۋلى-تايگالى ايماقتارىندا ءومىر سۇرگەن ويراتتار كەيىنىرەك شىڭعىسحاننان جەڭىلىس تاپقان نايماندار مەن كەرەيىتتەردىڭ جەرلەرىن يەمدەندى،XIII عاسىردىڭ باسىندا ولاردىڭ جالپى سانى 200 مىڭ بولدى دەيدى چەرنەنكو ۆاديم مەنارىنگازين ريزات.[1]

«التىن توبچىدا» دا ويرات پەن ورمان ەلى بولەك اتالادى. «[شىڭعىس قاعان]… قىرىق تۇمەن موڭعول، ءتورت تۇمەنويرات, التى مىڭ ۇجيگەت، وڭعۇچا، وسقي، بارعى، بۇرات، توۋا، ۇرانقان، ۇرۇعتان، قاميعان، ەگۇت، ورمان اۋلەتى, الا جىلقىلى، التىن تەپشەلى ۇساق- تۇيەك ەل، كۇرەڭ يت ەلى، باسى جوق ەل، شۇبار جالعىز اياقتى ەل، ەدون ەكتەن ەلدەرىن ۋىسىنا الىپ، بارىستاي ۇستاپ، ايۋداي جارىپ، ءوز دەگەنىمەن ءجۇرىپ، ەدون ەكتەن ۇلىستان الىم الىپ، جامبۋتيب الەمىندە بۇرقاننىڭ امىرىمەن، ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن، قارا باستى ادامنىڭ قالىبى بولا تۇرا، وسىنشاما ۇلىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، بەس ءتۇستى ۇلى ۇلىس، ءتورت جاتتىڭ ەسسىز بۇزاقىلارىنا ەسبەرىپ، ۇلىستى قۇرىپ، ءتوردى نىعايتۋعا جۇمىلعان ءسايت تەكتىلەردەن تۇمەن نويانىن، مىڭدىق نويانىن، وندىق نوياندارىن سايلادى».[2]

قالاي دەگەندە دە، ويراتتار مەن الشىنداردىڭ تاريحي ۆەكتورلارى ءارتۇرلى بولدى. كەزىندە دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ويراتتاردىڭ قازىر رەسەي، قىتاي، موڭعوليادا تەك جۇرناقتارى قالدى.

سونىمەن «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەالشىندار بار ما؟

بار، ول توەلەس = تولەستەر!

سەنىمدىلىگىمنىڭ سەبەبى- مەن تولەسپىن. اتىم مەن اتا-تەگىمدى تومەننەن جوعارى قاراي اتاسام سەرىك-تاعىبەرگەن-داۋلەت-مامبەتالى-كىشكەنتاي-امالدىق-اسان-باقتىباي-تولەسپىن!

گاپپلوتوبىم بويىنشا س3س (م-48) الشىنمىن.

13 عاسىردا تولەستەر ورمان ەلى بولعان

تولەستەردىڭ ورمان ەلى بولعانى «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ»مىنا ءبىر تاراۋىنان دا كورىنەدى:

«شىڭعىس قاعان قورچىعا:

 «بالا كەزىمنەن مەنى جاقتاپ،

         جورىپ ايتىپ ءجون سىلتەپ،

         وسى شاققا دەيىن بىرگە

  بالشىققا باتىسىپ،

 سۋىققا سىرەسىپ،

قۇت-ىرىسپەن ءجۇردىڭ سەن.

  قورچى سول كەزدە  

  جورۋىم راس بولىپ ورىندالىپ،

تاڭرىگە جاعار بولسا،

 وتىز ايەل الايىن دەپ ەدىڭ سەن.

ەندەشە جورۋىڭ راستالدى. سىي تارتۋ ەتىپ وسى باعىنعان ەل-جۇرتتان جاقسى ايەل، قىزداردى تاڭداپ، وتىز ايەل ال»

دەپ جارلىق ەتتى. تاعى «قورچى ءۇش مىڭ باعارىننىڭ ۇستىنە توقاي، اشىق ەكەۋىمەن بىرگە ادارعۇن، چىنوس،توۇلەس, تەلەڭگۇت، بولىپ تۇمەن ەتىپ تولتىرىپ، قورچى سەن ەرتىس وزەنى بويىنداعى ورمان ەلىنە دەيىنگى جەردى بيلە، سول جەردى قورىق ەتىپ، ورمان ەلىن ەرتىپ قورچى تۇمەندى بيلە»

 دەپ جارلىق ەتتى».[3]

راشيد ءاد-دين بويىنشا مۇنداعى باعارىن، ادارعۇن، چىنوس موڭعولدىڭ نيرۋن تايپاسى، ال تەلەڭگۇت- جالايىرعا جاتادى.[4]

تولەستەر تۋرالى بىرەر ءسوز 

«ۆەرحوۆيا رەكي «الاش» ناحودياتسيا ۆ 70 ۆەرستاح نا ۆوستوك وت تولەسسكوگو وزەرا (تەلەتسكوە وزەرو)»[5]

تولەس كولى[6]

 «اكەمىز، اعامىز قۇراعان حالىقتىڭ اتاق-داڭقى جوق بولماسىن دەپ، تۇركى حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتامادىم،كۇندىز وتىرمادىم. ءىنىم كۇلتەگىنمەن، ەكى ۋازىرىممەن ءولىپ-ءتىرىلىپ قۇرادىم... مەن ءوزىم قاعان بولعاندا جەر-جەرگە تاراپ كەتكەن حالىق ءولىپ-ءجىتىپ، جاياۋ-جالاڭاش قايتا كەلدى. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تولەس تايپاسى ورالدى».[7]732-جىلىتاسقا باسىلعان وسى شەجىرەدەن- ورحون وزەنىنىڭ بويىنان تابىلعان كۇلتەگىن  جازۋىنان-تولەس ەتنيكالىق ەسىمىنىڭ الشىننان كونەرەك ەكەنى كورىنىپ تۇر. 

كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. حۋشۋ تسايدام.سولتۇستىك موڭعوليا.[8]

«...ەتا نادپيس، كاك يستوريچەسكي دوكۋمەنت، يمەەت پەرۆوستەپەننوە زناچەنيە، پوپولنيايا دوۆولنو سكۋدنىە كيتايسكيە يزۆەستيا، وتنوسياششيەسيا ك ەپوحە وبرازوۆانيا نوۆوگو تۋرەتسكوگو حانستۆا. ۆ پوسلەدۋيۋششيح ستروكاح نادپيسي سكازانو: «ون- (يلتەرەس كاگان) دال ۋسترويستۆو پلەمەنام تولەس ي تاردۋش ي نازناچيل توگدا جە يابگۋ ي شادا... اريستوۆ...پيشەت، چتو «تەلەس ەست يميا پلەمەني وسوبوگو وت تەلە»، وستاتكامي  كوەگو ياۆليايۋتسيا نىنەتەلەنگيتى يلي تەلەۋتى، توگدا كاك تەلەس سوحرانيلوس ي دونىنە ۆ توم جە پرويزنوشەني, ۆ كاكوم ونو ۆسترەچاەتسيا ۆ ورحونسكيح نادپيسياح».[9]قازىردە تولەستەر الشىننىڭ ىشىندە مىنا تايپالاردىڭ قۇرامىندا بار: 

ءالىمۇلى – شەكتى- قاباق -تولەس،

ءالىمۇلى – قاراكەسەك – توبىل-تولەس،

ءالىمۇلى – شومەكەي-اسپان-تولەس.

تولەستەر جەتىرۋدىڭ ىشىندە دە بار:

جەتىرۋ – رامادان – بالعالى-تولەس.

سونىمەن بىرگە تولەستەرقىرعىز، التاي، تىۆا حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا بار. تولەستەردىڭ ءىزى ءتىپتى گرۋزيادا دا(اقىسقا تۇرىكتەرىنىڭ اراسىندا) بايقالادى.

«وچەن منوگو توپونيموۆ گرۋزي، ۆ توم چيسلە احىسكە، سۆيازانو س رازليچنىمي پلەمەنامي تيۋركسكوگو كاگاناتا. سۋديا پو گرۋزينسكوي توپونيميكە، ۆ VI ۆ. زدەس ۆ وسنوۆنوم وسەلي پلەمەنا تولوس…يزۆەستنىە ۆ يستوچنيكاح س III ۆ. دو ن.ە.، وني پروجيۆالي ۆناچالە ۆ تسەنترالنوي ازي، نو پوستەپەننو ۆ راننەم سرەدنەۆەكوۆە چاست يز نيح وكازالاس نا كاۆكازە. ي يمەننو ۆ يح سرەدە ۆپەرۆىە ۆ يستوري ۆوزنيك ۆ V ۆ. ەتنونيمتيۋروك (من.چ. تيۋركيۋت), ستاۆشەە ۆپوسلەدستۆي ەدينىم يمەنەم ۆسەح تيۋركسكيح نارودوۆ ميرا. ۆ احىسكە يميا پلەمەني تولوس وترازيلوس ۆ نازۆاني س.تولوش (اسپيندزسكي رايون)»،[10]دەيدى ءازىربايجان عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اريف يۋنۋسوۆ. 

سايات- ۇراڭقايلار

ورمان ەلى بولعان الشىنعا تولەستەن باسقا تاعى قانداي تايپالار كىرگەن؟

19-20عع. ءومىر سۇرگەن ورىس عالىمى گ. گرۋمم-گرجيمايلو «موڭعولداردىڭ قۇليا شەجىرەسىندەگى» جوشىنىڭ ورمان ەلىنە جورىعى تۋرالى بىلاي دەگەن:

«ۆ 1207 گودۋ چينگيس پريكازال سۆوەمۋ ستارشەمۋ سىنۋ دجۋچي پريۆەستي ك پوكورنوستي لەسنىە پلەمەنا، ناسەلياۆشيە سترانۋ بارگۋدجي- توكۋم، ت. ە. سايانى ي سەۆەرنىە پرەدەلى حانگايا».[11]

سايان تاۋلارىن مەكەندەگەن ورمان حالىقتارى سايان(سويون) سوزىنە موڭعول ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن كوپشە تۇردە  «–ت»  جالعاۋىن جالعاۋ ارقىلى «سويوت» دەپ اتالعان. نيرۋن موڭعولدار ولاردى كەمسىتىپ «ۇراڭقاي» دەگەن.

ۋرانحاي جىرتىق، جىرتىلعان، توزعان، ايرىلعان;~ دەەل جىرتىق   شاپان;~ نوورحوي جىرتىق تەسىك، جەمتىر-جەمتىر، البا-جۇلبا.[12]

ۇراڭقايلار وزدەرىن تۋبا نەمەسە تىۆا دەپ اتايدى. ونىڭ سەبەبى ولار اۋەلدە  تۋبا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان. سودان ءوسىپ-ونە كەلە سايان تاۋلارىنا تاراعان. 

«سامي سەبيا ۋريانحايتسى (سويوتى) نازىۆايۋت تۋبا. تۋبا – ەتو دۋبو كيتايتسەۆ، پلەميا، ۆ VIIناشەي ەرى ناسەلياۆشەە سايانسكوە ناگورە ك زاپادۋ ي ۆوستوكۋوت وز. كوسوگولا (ياكينف – «سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا، 1,2, ستر.439,447). تام جە پومەششاەت يح ي «يۋان-چاو-مي-شي» (loc. cit.، ستر. 131). نو، كاك مى ۋجە ۆيدەلي،تۋبينتسامي سچيتايۋت سەبيا ي ماتورى (ساموەدى), زاتەم تاكجە كويبالى (Radloff– «ReisedurchdenAltai»، ۆ «Erman’sArchiv»،XXIII, Heft 2, ستر. 271) ي كاراگاسى (كاتانوۆ – «پيسما»، ستر. 26); تۋبينتسامي تاكجە نازىۆايۋت سوسەدنيە پلەمەنا ي كۋماندينتسەۆ، كاك ي ۆسەح ۆووبششە بيسكيح تاتار; وت ۋلالى، پيشەت يادرينتسەۆ («وب التايتساح ي چەرنەۆىح تاتاروۆ» ۆ «يزۆ. ي.رۋسسك. گەوگر. وبشش.»، 1881, XVII, ۆىپ. IV, ستر.231) دو تەلەتسكوگو وزەرا ناحوديتسيا سەم ۆولوستەي چەرنەۆىح تاتار تۋبا س وسوبىم رودوۆىم نازۆانيەم دليا كاجدوي ۆولوستي;ناكونەتس، سرەدي كاچينتسەۆ يمەەتسيا رود تۋبا – وستاتكي پلەمەني توگو جە يمەني، كوتوروە رۋسسكيە ۆ 1629 گودۋ زاستالي نا ر. تۋبە ي كوتوروە ۆسكورە زاتەم ۆىسەليلوس نا يۋگ، چاستيۋ نا سايانى، چاستيۋ نا اباكان ي ۋيبات، گدە ي پريمكنۋلو ك كاچينسكيم تاتارام. ەتيح داننىح دوستاتوچنو، چتوبى ۋسومنيتسيا ۆ پراۆيلنوستي پريسۆوەنيا ۆسەمي ۋريانحايتسامي يمەني تۋبا. ۆ ەتوم سلۋچاە مى، موجەت بىت، ستالكيۆاەمسيا س ياۆلەنيەم، انالوگيچنىم تومۋ، كوتوروە دايۋت نام الاشانسكيە حوشوۋتى، كوتورىە، زابىۆ سۆوە پرويسحوجدەنيە، نازىۆايۋت سەبيا öليوتامي («مەن-گۋ-يۋ-مۋ-تسزي»، ستر. 147), ت.ە. يمەنەم، كوتوروە يم دايۋت كيتايتسى. س ۋريانحايتسامي موگلو پرويزويتي نەچتو پودوبنوە. كوگدا ۆ يح سرەدۋ ۆليليس تۋبالارى (ماتورى ي درۋگيە چاستي ساموەدسكوگو پلەمەني), تو پلەمەننوە نازۆانيە ەتيح پوسلەدنيح موگلو پەرەداتسيا ي وسنوۆنومۋ يادرۋ ۋريانحايسكوگو نارودا. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، ەتوت نارود پرەدستاۆلياەت ۆ ناستوياششەە ۆرەميا دوۆولنو سلوجنىي كونگلومەرات، ي انتروپولوگيا سموجەت ۆىپولنيت سۆويۋ زاداچۋ، راسچلەنيايا ەگو نا سلاگايۋششيە ەگو راسوۆىە ەلەمەنتى ليش ۆ توم سلۋچاە، ەسلي ستانەت پريدەرجيۆاتسيا پۋتي، ۋكازاننوگو ك.ي. گروششەنكو». [13] 

ۇراڭقايلاردىڭ (تۋۆا) VII عاسىرداعى تۇرمىس تىرشىلىگى تۋرالى قىتاي دەرەككوزدەرىنەن ماعلۇمات:

«دۋۆو ولار دۋبو دەپ تە اتالادى. ولاردىڭ جەرىنىڭ تەرىستىك جاعى كىشى تەڭىزگە (...بايكال كولى بولۋى مۇمكىن), كۇنباتىس جاعى تسزيانكۋنگە (قىرعىزدار), وڭتۇستىك جاعى حۋەيحەگە (ۇيعىرلار) دەيىن سوزىلىپ جاتادى، ءۇش ارىسقا ءبولىنىپ, ولاردىڭ ءبارى ءوز الدىنا بيلىك جۇرگىزەدى...ۇيلەرىن شوپتەن تۇرعىزادى، مال وسىرمەيدى، ەگىن ەككەندى دە بىلمەيدى،قونىستانعان جەرىندە سارانا كوپ وسەدى، سولاردىڭ تامىرىن قورەك ەتەدى. بۇدان تىس بالىق ۇستاپ جانە اڭ، قۇس اۋلاپ تىرشىلىك ەتەدى. كيىم-كەشەكتەرىن بۇلعىن جانە بۇعى تەرىلەرىنەن تىگىپ كيەدى. كەدەيلەرى كيىمىن قۇس قاۋىرسىندارىنان توقىپ كيەدى. قۇدالىققا بايلارى جىلقى بەرەدى، كەدەيلەرى بۇعى تەرىسى مەن ءشوپتىڭ تامىرىن بەرەدى.»[14]

1914 جىلى پاتشالى رەسەيدىڭ پروتەكتوراتتىعىن قابىلداعان ۇراڭقاي ولكەسى 1926 جىلدان تۋۆا حالىق رەسپۋبليكاسى، 1944 جىلدان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى تۋۆا اۆتونوميالى وبلىسى، 1961 جىلدان تۋۆا اسسر-ى، 1993 جىلدان رەسپۋبليكا تىۆا دەپ اتالادى.تىۆانىڭ استاناسى قىزىل قالاسىنداعى سپورت سارايىناۇراڭقايدان شىققان داڭقتى قولباسشى سۇبەتەيدىڭ اتى بەرىلگەن.

سۇبەتەي باتىر

سويوت–ۇراڭقايلاردىڭ ورمان ەلى بولعانى تۋرالى راشيد ءاد-ءديننىڭ ءسوزى:

« كوروچە گوۆوريا، لەسنىحپلەمەن -- منوجەستۆو، پوتومۋ چتو يز ودنوي 

[پلەمەننوي] وتراسلي ۋ ودنوگو براتا يۋرت بىلۆبليزي لەسا، ا ۋ درۋگوگو -- نا راۆنينە; پرويسشەدشيە جە وت نيح پلەمەنا پولۋچيلي دۆا يمەني.ودناكو [سۋششەستۆۋەت] منوگو رازليچي مەجدۋودنيم لەسنىم پلەمەنەم ي درۋگيم، پوتومۋ چتو وتلەسا دو لەسا بىۆاەت [راسستويانيە] ۆ مەسياتس پۋتي، ۆدۆا مەسياتسا يلي ۆ دەسيات دنەي…

پلەميا لەسنىح ۋريانكاتوۆ. 

ەتو پلەميا نە پرينادلەجيت ك درۋگيم ۋريانكاتام:

وني پولۋچيلي ەتو يميا پوتومۋ، چتو يح يۋرتى بىلي ۆ لەساح».[15]

ال تولەستەرگە قايتا ورالاتىن بولساق،  ءراشيداد-دين تولەستەردى دە، ۇراڭقايلاردى دا  موڭعولعا كەيىن قوسىلعان حالىقتار دەپ ەسەپتەيدى.

«نارودنوستي، كوتورىح ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نازىۆايۋت مونگولامي, ودناكو ۆناچالە يح نازۆانيە نە بىلو تاكوۆىم، پوتومۋ چتو ەتو نازۆانيە پوياۆيلوس سپۋستيا نەكوتوروە ۆرەميا پوسلە نيح. كاجدوە وتۆەتۆلەنيە ەتيح نارودوۆ[رازدەليلوس] نا منوجەستۆو ۆەتۆەي ي كاجدوە [يز نيح] پولۋچيلو وپرەدەلەننوە نازۆانيە: دجالاير، سۋنيت، تاتار، مەركيت، كۋرلاۋت، تۋلاس, تۋمات، بۋلاگاچين، كەرەمۋچين، ۋراسۋت، تامگالىك، تارگۋت، ويرات، بارگۋت، كوري، تەلەنگۋت، كەسۋتامي، ۋريانكا, كۋركان ي سۋكايت».[16]

ورىستىڭ ايگىلى ەتنوگراف-عالىمى گ. گرۋمم-گرجيمايلو وتكەن عاسىردىڭ باسىندا سويوت- ۇراڭقايلاردىڭ  رۋلىق قۇرامىن زەرتتەگەن. ونىڭ                  «زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي» دەگەن ەڭبەگىنەن سول سويوت-ۇراڭقايلاردىڭاراسىندا الشىنداردىڭ

تولەس(سايىن-نويان قوسىنىندا، جادانا، جاكول، ۇلىكەم، تەمىرسۇق، ارتورقالىق  وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا),

قاراكەسەك(وينار سۋمىنىندا),

كەتە (الاش پەن مانجۇرەك وزەندەرىنىڭ بويىندا),

اداي(اقسۋ وزەنىنىڭ اڭعارىندا),

ماسقار (ۋرۋنگۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا)

سياقتى رۋلارىنىڭ ساقتالىپ قالعانىن كورەمىز.[17]

دەمەك، الشىن -- تولەس جانە سايات-ۇراڭقاي رۋلارىنان قۇرالعان ورمان ەلى.

الشىن سودان شىقتى دەپ وتىرعان سايات-ۇراڭقاي تايپالارىنىڭ قۇرامىندا گرۋمم–گرجيمايلو بويىنشا تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيىت، تەلەۋ، جاعالبايلى، رامادانرۋلارى كەزدەسپەيدى.سوندىقتان جەتىرۋ تايپاسى الشىنعا جاتپايدى، ولار  كەيىنىرەك قوسىلعان دەگەن اڭگىمەنىڭ جانى بار.

(جالعاسى بار)

abai.kz