الاش اتاۋىنىڭ شىعۋ ءمانى
ۇلۇس - الاش بولعاندا نەمەسە الاشتاي ات - ۇلۇسقا ۇران بولعان
مۇحان يساحان «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى وي – تۇجىرىمدار» - دەگەن ماقالاسىندا: ا) «الاش» اتاۋى جونىندەگى شەجىرەلىك دەرەكتەر. ءا) «الاش» اتاۋىنا قاتىستى ميفتىك اڭىز – اڭگىمەلەر. ب) «الاش» اتاۋى تۋرالى تاريحي شىندىققا جاقىن اڭىز – ءاپسانالار. ۆ) «الاش» اتاۋى جونىندەگى وريەنتاليستەردىڭ كوزقاراسى. د) «الاش» اتاۋى تۋرالى قازاق تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋلارى – دەپ الاش اتاۋىنا بايلانىستى بارلىق دەرەكتەرگە مەيلىنشە تەرەڭ توقتالىپ، جان – جاقتى قاراستىرا، تاپتىشتەپ جازىپتى. وسىنداعى جازىلعان وي – تۇجىرىمداردى سارالاي كەلىپ، مەن دە «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى بۇگىنگە دەيىن ايتىلماعان تىڭ پىكىرىمدى ورتاعا سالسام دەيمىن. ول ءۇشىن، ەستە جوق ەسكى زاماننان، ەل اۋزىنا تاراعان:
«الاش، الاش بولعاندا،
الا تاي ات بولعاندا
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا
الاش حان بولعاندا – دەگەن سوزدەردى تالداۋدان باستاۋدى ءجون سانايمىن.
وسىناۋ اۋىزدان – اۋىزعا جەتىپ، كونەدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ قاريا سوزدەرى بىزگە نەنى جەتكىزبەكشى؟ جالپى وسى سوزدەردەن ءبىز نە تۇسىندىك؟ وقىپ وتىرعاندا بىلگەنىمىز بىراق نارسە، ول الاشتىڭ تايعا تاڭبا باسىلماعان، قويعا ەن سالىنباعان ەرتە زاماندا حان بولعاندىعى عانا. ال ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جولداعى سوزدەردەن نە ۇقتىق؟ وسى سوزدەرگە قانشالىقتى زەر سالىپ، ءمان بەرىپ ءجۇرمىز؟ مىسالى ءبىرىنشى جول نەگە الاش، الاش بولعاندا - دەپ باستالىپ تۇر؟ ەگەر الاشتىڭ الاش ەكەندىگى ءاۋ باستان بەلگىلى بولسا، وندا «الاش، الاش بولعاندا» - دەپ باستالماسا كەرەك ەدى عوي. ال ەكىنشى جولدا ايتىلىپ تۇرعان قايداعى ءبىر «الا تايدىڭ ات بولعانى» كىمگە كەرەك ەدى؟ مىنە بۇل ويلاناتىن ءجايت. سوندىقتان مەن بۇل سوزدەردىڭ استارىندا تىكەلەي الاش اتاۋىنىڭ شىعۋىنا قاتىستى دەرەكتەر سىر بۇگىپ جاتىر دەمەكپىن. ءارى وسى بەس شۋماق ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولىن «ۇلۇش، الاش بولعاندا» - دەپ باستاپ، ەكىنشى جولىن «الاشتاي ات بولعاندا» - دەپ وقۋدى ۇسىنامىن.
وقىپ كورەيىك: «ۇلۇش، الاش بولعاندا،
الاشتاي ات بولعاندا.
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا.
الاش حان بولعاندا» - دەپ وقىساق، ەل اۋزىنا تاراپ كونەدەن جەتكەن قاريا ءسوزدىڭ مازمۇنى اشىلىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ ءبىز، ۇلۇشتىڭ الاش اتانعانىنا، سول سەبەپتەن ومىرگە الاشتاي اتتىڭ كەلۋىنە ءھام الاشتىڭ تايعا تاڭبا باسىلماعان، قويعا ەن سالىنباعان زاماندا حان بولعانىنا كوز جەتكىزىپ، تولىقتاي ماعۇلىمات الامىز.
تاريحتا ۇلۇش اتتى حان بولعان با؟
قازاق تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن شاكارىم اتامىز: «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» - دەگەن ولەڭىندە «بولادى اراپ جۇرتى سامنىڭ ۇلى،
بىلەدى شەجىرەنىڭ ءبارى مۇنى.
تۇرىكتىڭ شىن اتى ەكەن نادۇلۇشە
تۇرىك دەپ نەگە اتادى تىڭدا سونى» - دەي كەلىپ «تۇرىك دەپ حان كوتەرگەن پاتشا قىلىپ» - دەپ نادۇلۇشكە تۇرىك دەگەن اتاق، تيتۋل بەرىپ حان كوتەرگەنى حاقىندا ايتادى. وسى «تۇرىك» اتانعان نادۇلۇشە كىم؟ دۇرىسى ءناد ۇلۇش. ء(بىزدىڭ اراگىدىك الاش-الاشا دەگەنىمىز سياقتى ءنادۇلۇش-نادۇلۇشە دەلىنىپ تە ايتىلا بەرەدى) وسى ارادا ءسال شەگىنىس جاساپ الاش اتاۋىنىڭ شىعۋىنا سەبەپشى بولعان ۇلۇس/ۇلۇش سوزىنە توقتالىپ وتەيىن. ۇلۇس/ۇلۇش ءسوزى ءاۋ باستا «ۇل» جانە «ۇس» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسارلانۋىنان شىققان. بۇگىنگى ۇلى، ۇلىق، ۇلعايۋ، ۇلكەيۋ، ۇلكەن سوزدەرى وسى «ۇل» تۇبىرىنەن باستاۋ السا، «ۇس» ءسوزى كونە توركى تىلىندە «قۇس» سوزىمەن استاسادى. ياعني ۇل ۇس/ ۇل ۇش (ۇلۇ ۇس/ ۇلۇ ۇش) ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «ۇلى قۇس»، «الىپ قۇس»، «قىران قۇس» دەگەنگە سايادى. ۇلۇ ۇس/ۇلۇ ۇش دەمەكشى قازاق پەن قىرعىزدىڭ رۋحتى كۇشى «الىپ قارا قۇس» - «الىپ قارا كۇش» بولىپ كەلەتىنىن دە ەستە ۇستايىق. ال اتاقتى عالىم، كونە توركى ءتىلىنىڭ مامانى التاي امانجولوۆتىڭ «ۇس»، «اس»، «از» - قيالعاجايىپ قۇس، ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت، ول – كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى جانە تۇركىلەر تابىنعان كوك ءتاڭىرىنىڭ بەينەسى (كەيىپتانۋ) – دەگەنىن دە ەسكەرۋسىز قالدىرمايىق. ال ءنادۇلۇش اتاۋىنا كەلەر بولساق، ول قوس سوزدەن بىرىگىپ تۇتاس ءبىر اتاۋعا اينالعان ۇلۇش ءسوزىن ۇلىقتاۋدان شىققان ياعني ۇلۇش اتاۋىن ۇلىلاۋ ءۇشىن ءوز كەزەگىندە توركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى ء«ناد» ءسوزىن قوسىپ ء«نادۇلۇش ء(ناد ۇلۇش) اتاۋىن ومىرگە اكەلگەن. الىس ماجارستانداعى قىپشاق قانداستارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن وسى ء«ناد» ءسوزىن قولدانىپ «ۇلى شەركەش» دەگەندى «نادچەركەش»، «ۇلى قۇماندىق» دەگەندى «نادكۇنشاق» دەپ اتايدى ەكەن. ولاي بولسا ءنادۇلۇش دەپ وتىرعانىمىز ۇلى ۇلۇش. ول ارينە قازاق ءۇشىن الاش اتانعان ۇلۇش ەكەندىگى كۇمان تۋدىرماس دەيمىن.
«اتالعان ءسويتىپ تۇرىك نادۇلۇشە
ول كەزدە جىلدار ءوتتى مىڭداپ نەشە.
تۇرىكتەن شىققان تالاي سايىپقىران،
جەر ءجۇزى تىتىرەنگەن تۇرىك دەسە» - دەيدى شاكارىم اتا.
الاش حان، وعۇز حان بولۋى مۇمكىن بە؟
تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى توعىز دەيدى
تارتاتىن كۇي اسپابىن قوبىز دەيدى
باشقۇرت پەن قازاق نوعاي قاراقالپاق
تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى.
«قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى وعۇز – تۇرىك، قۇت قونعان ۇيتقى بولىپ ورناپ بىرلىك» -دەپ قوجابەرگەن جىراۋ «اتا تەك» اتتى داستان جازعانىن بىلەمىز. و. سۇلەيمەنوۆ "سلوۆو ۆوۆلەچەننوە رۋسسكۋيۋ گراماتيچەسكۋيۋ ەۆوليۋتسيۋ پەرەرازلوجيلوس توركي تاك نازىۆايۋت لەتوپيسي كوچەۆوە پلەميا سامونازۆانيەم كوتوروگو بىلو - ۋزى. ۆەروياتنو ودنو يز وگۋزسكيح پلەمەن ۆ يستوچنيكاح پرينيات ناپيسانيە ەتنونيما - "وگۋز" "وۋز" "ۋز"2- دەپ جازعان. بىزگە توركى جۇرتىنىڭ بىرنەشە ديالەكتىدە سويلەگەندىگى ءمالىم. وسىناۋ كوشپەلى توركىلەردىڭ تىلىندە ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت ماعىناسىنداعى كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى "ۇس" "اس" "ۇز" "از" نەمەسە "حاس" "قاس" "قاز" "عۇز" تۇرلەرىندە ايتىلعانىن ەستە ۇستاعانىمىز ءجون. ايگىلى ماحمۇت قاشقاريدىڭ ء"بىزدىڭ اتا – بابالارىمىز - بەكتەر، ء"حامىر" دەيدى. ويتكەنى وعىزدار ءامىر دەپ ايتا المايدى"1 دەگەنى بار. وسى رەتتە توركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىنە ءتان ديالەكتىدە اقتى-حاق، اقنازاردى-حاقنازار، اساندى-حاسان، قاسان، ۇسماندى-عۇسمان، قۇسمان، ايداردى- عايدار، قايدار، ابدوللانى- عابدوللا، اليحاندى- عاليحان، اكىمدى-حاكىم، دەپ جازاتىنى سياقتى "X", "ع", "ق" ءارپىنىڭ قوسارلانۋى ارقىلى ۇزدى-عۇز دەپ، ءارى وسى اتاۋلاردى ۇلىلاپ ۇلى ۇز، ءھام ۇلى عۇز دەپ جازۋ ءۇشىن ۇز، عۇز سوزدەرىنىڭ الدىندا پارسى نەمەسە توركى ءتىلى ديالەكتيكاسىنىڭ بىرىنە ءتان "و" "ۋ" ءارىپى جالعانىپ "وۋز" «ۋز» "وعۋز" دەلىنىپ جازىلعان. پارسى، وزبەك تىلدەرىندە "و" "ۋ"- ول، ۋل دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىز ءوزىمىز دە قازىرگى كەزگە دەيىن "ول نە", "ول نە دەگەنىڭ", "ول نە قىلعانىڭ" "ول كىم ەكەن", "ول نە قىلعان ادام" دەگەندى "و نە", "و نە دەگەنىڭ", "و نە قىلعانىڭ", «و كىم ەكەن»، «و نە قىلعان ادام» دەپ ايتا بەرەمىز. دەمەك، "و+ۋز" "ۋ+ۋز" "و+عۋز" دەپ جۇرگەنىمىز ۋلۋس، ۇلۇس ياعني ۇلۇ ۇس ەلى، ال ۋز حان، وعۋز حان دەپ جۇرگەنىمىز ۇلۇ ۇس (ۇلۇ ۇش) حان ياعني الاش حان دەگەن تۇجىرىم جاساۋىمىزعا ابدەن بولادى.
ۇس - ۇز - عۇز
↓ ↓ ↓
ۇل ۇس - ۋس / وۋز - وعۇز
↓ ↓ ↓
ۇل ۇس حان - ۋس حان/وۋز حان - وعۇز حان
\ ↓ /
الاش حان
س.پ. تولستوۆ: «وعىزداردىڭ تايپالىق وداعى وكسقا دەيىنگى زاماندا باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەن تايپالار ەمەس، وداق اتى دا، وزەن اتى دا ەرتەدەن بەرى جالپىعا ورتاق توتەم اتىنان، جەرگىلىكتى ەل تىلىنەن تۋعان ءسوز. ەندەشە ورتا ازيا وعىزدارىن ەرتە زامانداردا سول جەردى مەكەن تۇتقان ساق تايپالارىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى (ۇرپاعى) دەپ قاراۋ كەرەك. وعىز توتەمىنىڭ اتى ەرتەدەگى ساقتار ورتاسىندا دا بولۋعا ءتيىس»1 - دەپ جازسا. ە.شايمەردەنوۆ "راشيد-اد-ءديننىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا وعۇز حان ۇلىس ۇلەستىرگەندە ۇشى-قيىرى جوق كيەلى كەڭ دالا تيگەن ءۇشىنشى ۇلىنا ەلتاڭبا رەتىندە قاناتتى قىران بەينەسىن ۇسىنعان ەكەن"2 - دەپ جازادى. قاراپ وتىرساق ءبارى ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت، كوكتىڭ قۇسى قىرانعا كەلىپ تىرەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن جاي عانا سايكەستىك دەپ قاراۋعا بولمايدى. بۇندا تاريحي شىندىق بار. "وعۇزنامادا" وعۇز حاننىڭ التى بالاسى بولعانى ايتىلسا بۇل قازاق اراسىنداعى "التى الاشتىڭ بالاسىمىز", دەپ كەلەتىن سوزدەرىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ وعۇز بەن الاشتىڭ ءبىر ادام ەكەنى ياعني ءبىر حان جايىندا ايتىلىپ تۇرعانى كۇدىك تۋدىرماسا كەرەك دەيمىن، ءارى ەكەۋى دە ءبىر اۋىزدان توركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى ءوز الدىنا ەل ەتۋشى بولىپ حالىق اراسىندا اۋىزدان - اۋىزعا اڭىز بوپ تارالعان. «ەر قاناتى – ات» -دەمەكشى ات جالىن تارتىپ اتقا قونعاننان قۇستاي ۇشقان ۇلى دالا ۇلاندارى - قىراندار ەلى وزدەرىنىڭ ءتول تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىنە وسىلايشا كوز جەتكىزەدى.
ءتىل تاريح كىلتى
تامىرىنان تاراتىلىپ تەكتى ءسوز،
ال ارمانشىل اسىل حالقىم كوكتى كەز.
كوك بايراقتى، قىران تەكتى قازاققا،
كۇن استىندا قانات جايار كەلدى كەز.
مارالتاي
«ۇلۇش، الاش بولعاندا
الاشتاي ات بولعاندا
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا
الاش حان بولعاندا.»
ءيا، ۇلۇش، الاش اتانىپ، الاشتاي اتتىڭ ومىرگە كەلۋى مەن سول الاشتىڭ حان بولۋىنا قاراعاندا، ۇلۇش پەن الاش ءسوزى، و باستا، بەلگىلى ءبىر ادامدى بىرنەشە تايپا بىرلەسىپ، قالىڭ قول بوپ، ۇلىقتاپ، حان كوتەرۋدەن شىققان اتاۋ دەۋگە نەگىز بار. جالپى دۇنيەدە ەشبىر اتاۋ، مەيلى كىسىنىڭ اتى، مەيلى ەلدىڭ اتى بولسىن، ەشقاشان دا ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا قاراي زەرتتەلىپ قويىلمايتىنى انىق. اتاۋ ارقاشان لوگيكالىق ياعني ويدىڭ ۇعىمي مانىسىنە قاراي ورايلاستىرىپ قويىلاتىنىن ەستە ۇستايىق. قۇس – ەركىندىك پەن كوكتىڭ سيمۆولى. كەڭ بايتاق دالا توسىندە كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانىپ، تۇرمىس – تىرشىلىگىن قالىپتاستىرعان، ەركىندىك سۇيگىش كوشپەلىلەرگە، قۇستان ارتىق توتەم – كيەتەك بولماسا كەرەك. وسى سەبەپتەن كوشپەلى تايپالار باس قوسىپ، باتالاسىپ، بىرلەسە كوتەرگەن العاشقى حاندارىن، كوكتىڭ قۇسى، قىرانعا بالاپ، «ۇل(ۇ) ۇس»، «ۇل(ۇ) ۇس» (داۋىستى سوزىپ، ايقايلاپ ۇرانداعاندا ۇلۇس، ۇلۇس بوپ ايتىلىپ، ەستىلەدى، ءارى ەكى «ۇ» قاتار كەلىپ، بىرەۋىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى دا زاڭدى.) دەپ ۇلىلاپ حان كوتەرگەن دەگەن قورتىندىعا توقتالامىن.
سول ۇلى جيىندا جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ ايقاي شۋىنان ۇل(ۇ)ۇش، ۇل(ۇ)ۇش دەگەن شۋ باسىم ەستىلىپ، (بۇل جەردە توركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتان باسقا باسىم كوپشىلىگى "س"-نىڭ ورنىنا "ش"- دەپ سويلەيتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مىسالى: باستى-باش، تاستى-تاش، قاستى-قاش، قۇستى-قۇش، الپامىستى-الپامىش، ماناستى-ماناش، دۇيسەنبىنى-دۇيشەنبى، ت.س.س.) قول استىنداعى قارا حالىقتىڭ قۇلاعىنا ۇلۇش", "ۇلۇش" دەگەن ايقاي الاش الاش بوپ ەستىلگەندىكتەن كۇللى حالىق ۇل(ۇ)ۇشتى ياعني "ۇل(ۇ)ۇستى" - الاش دەپ اتاپ كەتىپتى. ءارى باتىر، ءارى اقىلدى داناگوي ۇل(ۇ)ۇس حان وسىدان باستاپ ءوزىن حالىق بەرگەن اتپەن الاش دەپ اتاپ، وزىنە قاراعان ەلىن "ۇلۇس" دەپ اتاعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم. ۇل(ۇ)ۇس حان ءوزىن حالىق بەرگەن اتپەن الاش اتاعاندىقتان حالىق اراسىندا وسى ءبىر ءۇردىس داستۇرگە اينالعانىن كورەمىز. ءارى بۇل ءداستۇر وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءتول ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ءابىلمانسۇردىڭ-ابىلاي، ءيبراھيمنىڭ-اباي، مۇحامەدقاناپيانىڭ-شوقان، ەراسىلدىڭ - قابانباي، مەنىڭ ءوز اتام سۇگىردىڭ - ساقال ت.ت. اتالۋى سونىڭ ايعاعى، بۇل ولارعا حالىقتىڭ بەرگەن اتى.
ۇلىقتاپ ۇلۇ ۇس اتاپ ءپىر تۇتۋدىڭ دا سوناۋ كونە زاماننان باستاۋ الىپ ءۇزىلىسسىز ۇرپاعىمەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس، ول ءۇشىن ءبىز ابايدى - ۇلى اباي، جامبىلدى - ۇلى جامبىل، مۇحتاردى - ۇلى مۇحتار، شوقاندى - ۇلى شوقان، ماعجاندى - ۇلى ماعجان دەۋىمىزدى كولدەنەڭ تارتساق تا بولادى. دەمەك مۇنىڭ دا الاشتان باستاۋ العانىنا كۋا بولامىز. الاش حان ءوز ەلىن ۇلى ۇس/ۇلۇس دەپ اتاپ قانا قويماي، ونى "وڭ قانات", "ورتا", "سول قانات" دەپ ۇشكە ءبولىپ بيلىك جۇرگىزگەن. ءدال وسى ارادا ادامداردىڭ دەنە مۇشەسىنە قاراي وڭ قول، سول قول، بولماسا وڭ كوز، سول كوز دەمەي قۇسقا بايلانىستى "قانات" ءسوزىنىڭ ەل بيلەۋ مەن اسكەر بيلەۋ تاسىلىنە ەنۋىنىڭ استارىن سەزگەن بولارسىزدار. ءيا، قازاقتىڭ «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەپ ەر بالالارىن قىرانعا، قىز بالالارىن اققۋعا تەڭەۋى مەن «ۇلىم ۇيادا، قىزىم قيادا»، «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي»، «قاناتىنىڭ استىنا الدى»، «اتقا قوندى»، «ۇيگە قون»، «قونىپ كەت»، «قاناتى قاتايدى»، «توپشىسى بەكىدى»، «باق قۇسىم»، «بالاپانىم»، «قاناتىم»، - دەپ قانا قويماي، مەكتەپ ءبىتىرىپ ۇلكەن ومىرگە اياق باسقالى تۇرعان ۇل-قىزدارىن، ەلىمىزدىڭ «جاس تۇلەكتەرى» دەپ ءسوز ساپتاۋى دا كەزدەيسوق ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس ەكەن، "تۇلەك" دەپ بۇركىتتىڭ، ياعني ءتاڭىرى قۇسى، قىراننىڭ بالاپانىن عانا ايتاتىنىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى-اۋ دەيمىن، ءتىپتى كەلىن تۇسىرگەڭدە "اققۋىڭدى ايالا", "قۇسىڭ قۇتتى بولسىن", دەپ قىزدارىنا "قۇس ەتەك" كويلەك كيدىرەتىن دە وسى ءبىزدىڭ قازاق. كىشكەنتاي ءۇل، قىزدارىن «قارعام سول»، «قارعام مەنىڭ» - دەپ ەركەلەتىپ، شەجىرە شەرتكەندە «قارعا تامىرلى قازاقپىز»، «قارعا تامىرلى ەل ەدىك قاشاننان-اق» دەپ ءسوز ساپتايتىنىمىز جانە بار. ول ول ما دومبىرا مەن نايزاسىنا، تاقيا، بورىك، ءھام تىماق پەن ساۋكەلەگە ۇكى تاعىپ دۇلىعاسىنا قىران قۇستىڭ قاۋىرسىنىن تاعىپ قۇستىڭ كەۋدە ءجۇنى مەن بالاق جۇنىنە ۇقساتىپ ۇرىس-سوعىسقا ىڭعايلى ەتىپ ساۋىت كيەتىن دە ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىز. ءتىپتى حان كوتەرگەندە دە حاندى اق كيگىزگە (اق كيگىز بيىك شىڭ باسىنداعى قاردىڭ بەينەسى س.س.) وتىرعىزىپ ۇلىلاپ ۇلى ۇس (ۇلۇع ۇس/ۇلۇ قۇس), (شىنع ۇس/ شىڭ قۇس) دەپ كوكتىڭ قۇسى، بيىكتىڭ قۇسى، ءتاڭىرى قۇسىنا بالاپ "قىران الاساعا قونبايدى" - دەگەن نيەتپەن بيىككە شىعارىپ حان كوتەرگەن.
كۇلتەگىن قاعان باسكيىمىنىڭ ماڭدايىندا بۇركىت بەينەلەنگەن بولسا، بىلگە قاعاننىڭ التىن ءتاجىنىڭ ۇستىندە قىران بەينەلەنگەنى تەگىن بولماسا كەرەك. ال، شىڭعىس حاننىڭ (شىنع ۇس حان /شىڭ قۇس حان س.س.) وتىراتىن تاعى مەن تۋىندا دا قىران بەينەسى، بەينەلەنگەن. بۇل تۋ نانىم - سەنىم بويىنشا، شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى، كيەلى بەلگىسى بولىپ ەسەپتەلگەن.
راشيد-اد-ءديننىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا شىڭعىس حاننىڭ وسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بىلايشا بەرىلگەن ەكەن: "مومىن حالىقتىڭ اراسىندا جۇرگەندە قوشاقانداي مومىن بول، ال شايقاسقا شىققاندا اش بۇركىتتەي شۇيلىك" دەگەن ەكەن. مەن جوعارىدا الاش حاننىڭ ءوز ەلىن «ۇلۇس» دەپ اتاعانى جايىندا ايتقان ەدىم. شوقان ۋاليحانوۆ “ۇلىس” ءسوزى و باستا بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا قۇرىلعان تايپالار وداعى” – دەسە، “قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا” “الاش” “الاش مىڭى”- ەجەلگى قازاق تايپالارىنىڭ العاشقى قاۋىم بولىپ بىرىككەن وداعى “قازاق” دەگەن بۇرىنعى ەلدىڭ جالپى اتى” - دەپ جازادى.ر. سىزدىقوۆا مەن م. قويگەلديەۆ «بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا قۇرىلعان تايپالار وداعى» دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن «ۋلۋس» ءسوزىن قادىرعالي «حالىق»، «حاندىق» دەگەن تەرميندىك ماندە جۇمساعان» -دەيدى. ال اباي اتامىز "سونىمەن بۇلار ءوزىن-ءوزى دە وزگە جۇرتتار دا "قازاق" اتاپ كەتىپتى. بۇرىن وزدەرىن "ۇلۇس" دەيدى ەكەن دە جۇرە بەرەدى ەكەن» - دەپ تاريح قويناۋىنا تەرەڭ بويلاپ قازاقتاردىڭ «ۇلۇسپىز» دەپ جۇرەتىنىن ايتادى. قۇربانعالي حاليد: "ۇلۇس" ءسوزى موڭعولشا "تايپا", جاماعات: ەسە، ۇلەس ماعىناسىن بەرەدى. مۇنى قازاقتار بىرلىك، جينالۋ كەيدە: زاڭ ەرەجە ورنىنا پايدالانادى. مىسالى، "ەلدىڭ ۇلتىنان شىعايىن با" دەيدى. مۇندا بىرلىك، جينالۋ ءمانى كورىنىپ تۇر، ياعني جۇرتتىڭ بىرلىگىنەن شىعايىن با كوپتەن ايىرىلايىن با بولماسا ەلدىڭ ۇلتى سولاي دەسەدى "بۇل ەلدىڭ وتكەنى سولاي بولىپ كەلگەن" دەگەن ماعىنادا، مۇندا ەرەجە، ادەت بولىپ اۋدارىلىپ تۇر" دەپ جازادى. دەمەك "ۇلۇس" ءسوزى قازاقتار ءۇشىن بىرىگۋ، جينالۋ، ۇلت بولىپ ۇيىپ، بىرلەسىپ باس قوسۋ ەكەن. بۇدان اڭعاراتىنىمىز قازاقتاردىڭ ء"وز ەلىمنىڭ، ۇلتىمنىڭ اتىنان شىعايىن با، ۇلتتىعىمنان، ەلدىگىمنەن ايىرىلايىن با" بولماسا "ەلىم سولاي اتالادى، ۇلتىم سولاي، ەلىمنىڭ عاسىرلار بويىنا اتالىپ كەلگەنى سولاي ەدى"-دەگەنىنە كوز جەتكىزەمىز.سونىمەن توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق ءبىز ەڭ بىرىنشىدەن ۇلى ۇس (ۇلى قۇس) ياعني الاش حاننىڭ ۇرپاعىمىز سونىڭ ەلىمىز دەپ، حان ەلى رەتىندە قىران بەينەلەنگەن تۋ كوتەرىپ ۇلۇس اتانعان «قىراندار ەلىمىز».
ەركىندىك پەن اسپان سيمۆولى قۇستى ۇلتتىق توتەمىمىز – كيەتەگىمىز ەتىپ وسكەن ءتاڭىرى تەكتى، ءتاڭىرى بولمىستى ءتۇز تۇلەگىمىز. اتاقتى عالىم، كونە توركى ءتىلىنىڭ مامانى التاي امانجولوۆتىڭ «ۇس»، «اس»، «از» - قيالعاجايىپ قۇس، ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت، ول-كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى جانە تۇركىلەر تابىنعان كوك ءتاڭىرىنىڭ بەينەسى (كەيىپتانۋ) – دەگەنى شىعار كۇندەي شىندىق ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءتىل – تاريح كىلتى دەمەكشى، ءبىز وسىلايشا الاش پەن ۇلۇس، اتاۋلارىنىڭ ءمان – ماعىناسى مەن شىعۋ نەگىزىنە كوز جەتكىزەمىز.
سامات سىپاتايۇلى
Abai.kz
