وسىدان 10 جىل بۇرىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارناپ جازىلعان ماقالانى اباي اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنامىز.

ساناداعى سىر

ادام بالاسىنىڭ ءومىر وتكەلدەرىندە كورەتىن جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا، ايتىپ كەلمەيدى دەسەك، ال بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ باسىنا تۇسەر  ناۋبەتتەر، ءار كەزدە ءوزىنىڭ ىزعارى مەن ىڭعايىن الدىن-الا بايقاتپاي قويمايتىندىعى دا تاريحي شىندىق. باسشىنىڭ كەمەڭگەرلىگى دە، الدىن بولجاي بىلەتىن كورەگەندىگى دە انىق اڭعارىلاتىن تۇسى وسى.

مىناۋ، ءوزىمىز جيىرما جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرعان جەلتوقسان – 86 ۋاقيعاسىنىڭ ىزعارى قازاقستان ءۇشىن، «قىزىل يمپەريانىڭ» باسىنا – قاباعى قاتىڭقى اندروپوۆتىڭ كەلۋىمەن-اق سەزىلگەن ەدى. بىراق، ونىڭ دۇنيەدەن تەز وتۋىمەنەن... قاراشانىڭ سۋىعىنداي وكپەك جەل، ەندى-ەندى كوتەرىلە بەرىپ باسىلىپ قالعان بولاتىن. ۇكىمەت باسىنا دىمكاس تە ءالسىز چەرنەنكونىڭ كەلۋى، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاعا «جادىرانىڭ جازى» (بابە لەتو) سياقتى، عۇمىرى از مامىرجاي شۋاعىن بەرگەنىمەن، ورەكپىپ قالعان كوڭىلدى ورنىقتىرعان جوق. ال ماڭدايىندا قانجولاقتى قالى بار ميحايل-پاتشا... تابىنعا يەلىك ەتكەن جاس بۇقاشا كۇجىرەيىپ، ءاي-شايعا قاراماي ديمەكەڭدى (دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتى) بىردەن-اق تەرىس جامباسقا سالماق ىڭعايىن تانىتقان. مىنە ءدال وسى كەزەڭدە حالقىمىز ءۇشىن قادىرى مول... قاسيەتتى ديمەكەڭ، شۇعىل شەشىم قابىلداپ كەمەڭگەرلىك جاساي الماي قالدى. ساياسات دەيتىن سايقال مۇنداي ءساتتى ەشكىمگە دە كەشىرگەن ەمەس؟!..

17-جەلتوقسان. بۇگىنگىدەي ءالى ەسىمدە، الماتىنىڭ اسپانى قورعاسىنداي  اۋىر، قاراسۇر بۇلتپەن قىمتالعانىنا دا، «رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى وزگەرەدى» دەگەن ءسوزدىڭ تارالعانىنا دا، بىرنەشە تاۋلىك بولىپ قالعان ەدى. وتكەن تۇندە ايتىلىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ شەشىمى دە قابىلدانىپ، ءتۇن جارىمىنان قاپالاقتاي قار جاۋعىزعان اسپان دا، الماتىنى اق كورپەسىمەن وراپ تاستادى. الماتى كوشەلەرىندە باستالعان ستۋدەنت-جاستاردىڭ شەرۋى، تۇستەن كەيىن «رەسپۋبليكا الاڭىنا» جينالماق بولىپ تۇسكى استارىنا تاراسادى. سول كۇنگى گازەتتەردە د.قوناەۆتىڭ ورنىنان الىنۋى جانە رەسپۋبليكا جۇرتى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن كولبين دەيتىن بىرەۋدىڭ باسشى بولىپ تاعايىندالعاندىعى جاريالانىپ تا ۇلگەرگەن-ءدى. اتى ايداي الەمگە تاراعان اتاقتى 17-ءشى جەلتوقسان ۋاقيعاسىنىڭ سىرت كورىنىسى، مىنە ءدال وسىنداي جاعدايدا باستالعان ەدى.

تۇستەن كەيىن ساعات 2-جارىمنان باستاپ لەگ-لەگىمەن جاستار توبى «رەسپۋبليكا الاڭىنا» ءار تۇستان  كەلىپ جينالىپ جاتتى. قولدارىندا سيرەك بولسا دا كوتەرىپ العان ترانسپورتتارى بار. ورىسشا-قازاقشا جازىلعان جازۋلاردا: «كاجدىي نارود يمەەت پراۆو سامووپرەدەلەنيە»، «قازاقتى – قازاق باسقارۋ كەرەك»...«كازاحام – پراۆيتەليا-كازاحا» دەگەن ءتارىزدى ۇراندارى بار. بۇل ولاردىڭ ماسكەۋدەگى توتوليتارلىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ الدىنا قويعان ساياسي تالاپتارى ءتارىزدى. جاستار شەرۋ ۇستىندە دە، الاڭداعى جيىن اراسىندا دا، جايباراقات – «مەنىڭ قازاقستانىم»، «ەلىم-اي»، «تۋعان ەل» اتتى اندەردى ايتىپ، ەشقاندايدا زاڭسىز ارەكەتتەر مەن قيمىل-قاقتىعىستارى بولعان جوق. ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى بيىك مىنبەنىڭ ۇستىندە، سول تۇستاعى رەسپۋبليكا باسشىلارى مەن وبلىستىق جانە قالالىق نومەنكلاتۋرالىق تورەلەر دە شوعىرلانىپ تۇرعان. مەن وزىمشە ساقتىق جاساپ، سول شوعىردىڭ اراسىندا بولعاندىعىمنىڭ ارقاسىندا، ارتىنشا جۇرگىزىلگەن قۋدالاۋدان امان قالعان سياقتىمىن...

قاراقۇرىم بولىپ قاپتاعان قالىڭ جۇرت الاڭعا سىيماي كەتتى. كوپشىلىگى ورىمدەي جاسوسپىرىمدەر بولاتىن. وزدەرىنىڭ قويعان ساۋالدارى مەن تالاپتارىنا ءماندى جاۋاپ الا الماعان سوڭ، ولار كەشكى ساعات 4-تەن باستاپ شيرىعا تۇسكەن‑دى. ونىڭ ۇستىنە تۇندە جاۋعان اقشا قاردىڭ ايازى دا كەشكە قاراي شىڭىلتىرلانا باستاعان. مىنبەدەن اركىمدەر اقىل ايتىپ جاتتى. ولاردىڭ تەز ارادا ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراۋلارىن دا تالاپ ەتۋمەن بولدى. وسى كەزدە مىنبەنىڭ ارت جاعىندا ىشكى ىستەر اسكەرى مەن چليابىدەن كەلگەن ارناۋلى اسكەر روتاسى دا ساپقا تۇرىپ جاتقان ەدى. ماناعىداي ەمەس شيرىققان جۇرت مىنبەنىڭ ۇستىنە قاراي... الدىنداعى تۇرعان ميليتسيا شەبىن ىعىستىرا، ءبىرىن-ءبىرى يتەرمەلەپ كوتەرىلە باستادى. مىنبەدەگى ميكرافوننان داۋىسى ساڭقىلداي شىققان رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ىستەرىن باسقاراتىن گەنەرال: - دەرەۋ تاراڭدار! ايتپەگەن جاعدايدا، كۇش قولدانىلادى، - دەپ جينالعان جاستاردىڭ ساۋالدارى مەن تالاپتارىنا قارسى، قوقان-لوقىعا تولى داۋرىققان ءۇنى ەستىلدى. بۇل لاۋلاپ تۇرعان وتقا ماي قۇيعانداي بولىپ شىقتى. وسىناۋ ءبىر بۋىرقانعان قوزعالىس كەزىندە، الدىڭعى شەپتە باسقارىپ جۇرگەن جاس جىگىتتى يىعىنان ءىلىپ اكەتكەن ءتارتىپ ساقتاۋشىلارى، ماناعى تۇرعان اسكەرلەردىڭ ارعى جاعىنا اپارىپ، قان-جوسا ەتىپ ساباپ جاتىر ەكەن. شىداي الماي بىردەن كەلىپ، «بۇلارىڭ زاڭسىزدىق، توقتاتىڭدار!» دەپ ادۋىندى سەسپەن اراشالاپ، اۋزى-مۇرنى قاناعان جاس جىگىتتى بوساتىپ جىبەردىم. بالانى جارىسا سوعىپ جاتقان ەكى قازاق جىگىتى، قولدارىنداعى كگب‑نىڭ قىزىل كۋالىكتەرىن كورسەتىپ ماعان تاپ بەردى. مەنىڭ ومىراۋ قالتامدا دا جازۋشىلار وداعىنىڭ قىزىل ءتۇستى كۋالىگى بار ەدى، جارق ەتكىزىپ مەن دە قولىما الىپ ەدىم، انىق نە ەكەنىن بىلمەسە دە سودان تايقىعان ەكەۋى الدەكىمگە مەنى كورسەتىپ كىجىنىپ بارا جاتتى. ءدال وسى كەزدە «سوۆەت-اعا» دەپ شار ەتە قالعان داۋىسقا جالت قاراسام، ءوزىم جاقسى تانيتىن... «ازات» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى سابەتقازى اقاتاەۆتىڭ كەلىنشەگىن، ەكى ميليتسيونەر سۇيرەپ ماشيناعا اكەتىپ بارادى ەكەن. بەسىكتە جاس بالاسى بارىن ايتىپ، ازەر دەگەندە بوساتىپ الدىم. بايقاسام ماعان شۇقشيعان جانارلار كوبەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. شىنىمدى ايتسام توپىرلاپ تۇرعان تورەلەردىڭ ورتاسىنا ەنىپ الگىلەردەن الىستاعانىممەن، ارتىما اڭدۋ ىلىنگەنىن سەزىسىمەن-اق، جىلدام قالىڭ ءنوپىردىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتىك. بۇل كەزدە جينالعان جاستاردىڭ يتەرىسە ىشقىنعان... قاتتى-قاتتى  داۋىستاي ايعالاعان تالاپتارى، ماناعىدان بەتەر كۇشەيە تۇسكەن ەدى. الاڭ ۇستىنە قاراۋىتىپ، جەلتوقساننىڭ الاكولەڭكەلى اقشامى دا تۇسە باستاعان بولاتىن. بىزدەر كۇلاش بايسەيتوۆا كوشەسىمەن تومەن ءتۇسىپ، اباي كوشەسىمەن اسىعا باسىپ قۇلداپ كەلە جاتتىق. ساعاتىنا ءجيى-ءجيى قاراي بەرگەن جاس انا دا، سابيىنە ومىراۋ بەرەتىن مەزگىلدىڭ باياعىدا-اق ءوتىپ كەتكەنىن ايتىپ جۇگىرە باسىپ كەلەدى. وسى كەزدە دزەرجينسكي كوشەسىنەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اباجاداي قىزىل ماشينانىڭ ۇستىندەگى زەڭبىرەكتىڭ ۇڭعىسى ءتارىزدى سيقىن كورىپ، باستابىندا نە ماشينا ەكەنىنە تۇسىنە الماي سەسكەنىپ قالعان ەدىم. كوشەدە كەلە جاتقان باسقا دا ادامداردىڭ ءوزارا سوزدەرىنەن: «سۋ شاشاتىن، نەمەسە سۋدى قاتتى كۇشپەن اتقىلايتىن ماشينا عوي» دەسىپ جاتقانىن ەستىپ، مىناۋ اق قار‑كوك مۇزداعى ايازدى كەش، تۇلا بويىمدى قارىپ قالتىراتىپ جىبەرگەندەي بولدى...

بىزدەر ۇيگە كەلسەك بايلاۋلى ارىستانداي الاسۇرىپ جۇرگەن سابەتقازى مەنەن كوزبەن كورگەن ۋاقيعالاردى تاپتىشتەي سۇراپ، وزىنە دە ءار ون بەس مينۋت سايىن، تەرەزەدەن كورىپ وتىرعان ادامنىڭ – الاڭ ۇستىندەگى جاعدايدى حابارلاپ وتىرعانىن ايتتى. ول ايەلىنىڭ جاعدايىن ەستىپ، اجەپتاۋىر ابىرجىپ قالدى. ايتسەدە، وسىناۋ قاربالاس ساتتەر، ءبىرىن‑بىرى قاسقاعىمدا الماستىرىپ جاتقانداي ەدى. كەنەت باسقا كوڭىل-كۇيگە اۋىسقان سابەتقازى، ماعان ءوز ۋايىمىن ايتىپ:

- ءبىزدىڭ جىگىتتەر شىڭعىس-اعامەن (ايتماتوۆ) حابارلاسۋ كەرەك دەپ وتىر. بىراق الماتىدان تەلەفون سوعا المايمىز، ويتكەنى تەلەفون قاتىناسىن مانا-اق ءۇزىپ تاستاعان. ەندى تەك ماشينامەن بارىپ جولىعۋدان باسقا امال جوق، - دەدى.

- وندا ماشينا بولسا بارۋ كەرەك!.. نە ىركىلىس بار؟..

- سەن انادا قىرعىزدا شىققان كىتابىڭنىڭ اۋدىرماشىسى، شىڭعىستىڭ دوسى دەپ وتىر ەدىڭ عوي، بىرگە ءجۇرىپ كەتسەك جولىقتىرا الاسىڭ با؟

- شىڭعىس-اعا اۋىلدا بولسا، ەشقانداي قيىندىق جوق.

- ەندەشە، ۇيىڭە بارىپ، جولعا ازىرلەن. تۋرا كەشكى 8-جارىمدا حابارىن بەرەمىن.

- جارايدى، - دەپ كەلىسكەن بىزدەر وسىلايشا تاراسىپ ەدىك. بىراق، ماشينا بولعانىمەن فرۋنزەگە بارا المادىق، ويتكەنى قالادان شىعار جولدىڭ ءبارى دە جابىلعانىن ەستىدىك.

الماتىدا باستالعان ماسقارا ءىس مازاسىز تۇنگە اۋىستى. الاڭداعى ارسىز ءىستىڭ ورتاسىندا بولاعان بالدىزىم عازيز شالدىباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ماناعى كورگەن سۋ اتقىلايتىن ماشينا قارا ءنوپىر جاستاردى سۋىق سۋمەن كومىپ، العاشىندا ىعىستىرىپ-اق جىبەرگەن ەكەن. الدەن ۋاقىتتا ارت جاعىنان جەتكەن ءبىر توپ جىگىت، ماشينانى اۋدارىپ تاستاپ بەنزوباگىنە وت قويىپ الاۋ جالىنعا ورايدى. مۇنىڭ ءوزى جاپىرىلىپ كەتكەن جاستاردى قايىرا جىگەرلەندىرگەندەي بولادى. مىنە، وسى ساتتە مۇزداي قارۋلانعان «حالىق ارمياسى» ىسكە كىرىسەدى دە، الاڭنىڭ ءۇستىن قىزىل-الا  قانعا بويايدى. ون شاقتى سولدات، قاشىپ بارا جاتقان عازيزدەردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قۋىپ جەتكەن بالالاردى «ساپەر كۇرەگىمەن» جەلكەلەرىنەن بىر‑بىر‑اق سوعىپ جايراتىپ كەلەدى. ارتىنا قاراسا قاشىپ كەلە جاتقانداردىڭ قاتارى سيرەپ قالىپتى. قۇتىرعان قاسقىرداي جەلىككەن اسكەريلەر، ءالى دە قۋىپ كەلەدى. جان ۇشىرعان كۇيى بيىك دۋالعا كەپ تىرەلگەن عازيز، ونىڭ ۇستىنە قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقامايدى، بىراق ارجاعىندا تايىنشاداي يت شىنجىرىن ۇزەردەي بوپ، ارسىلداي ءۇرىپ جۇلقىنىپ تۇر ەكەن. عازيزگە وسى ساتتە، يتتەن گورى «ادام بەينەلى جىرتقىشتار» الدەقايدا قاۋىپتى بولىپ كورىنەدى دە، يت تۇمسىعى جەتپەيدى‑اۋ دەگەن مولشەرمەن اۋلا ىشىنە سەكىرىپ تۇسەدى. وسىلايشا ول سول ءتۇنى ارەڭ قۇتىلعانىن ايتىپ كەلگەن ەدى...

18 – جەلتوقسان  تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كىرىپ شىقتىم دا، اباي كوشەسىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدىم، پۋشكين اتىنداعى رەسپۋبليكالىق كىتاپحانانىڭ الدىندا، شاحان‑اعاعا (حالىق ءارتيسى ش.مۋسين) جولىعىپ، ءار نەنى ءسوز ەتىپ تۇرعاندا، قازىرگى ابىلاي حان كوشەسىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جاستار كالونناسىن كوردىك. داۋىسى دىرىلدەپ كەتكەن شاقاڭ:

- قۇلىندارىم-اي ؟! كەشەگى قىرعىننان كەيىن دە جىگەرلەرى جاسىماپتى. حالقىمنىڭ رۋحى وشپەگەن ەكەن، - دەپ كوزىنە جاس الدى. ونىڭ بۇكىل جاستىق شاعىن جالماعان... ون جەتى جىل، ناقاقتان-ناقاق تۇرمەدە وتىرعان ساتتەرى ەسىنە ءتۇستى-اۋ ؟!.. ەكەۋىمىزدە جانارىمىزدى ءسۇرتىپ ءۇنسىز ەگىلىپ تۇردىق. مىناۋ تۋعان جەردىڭ ۇستىندە كورگەن تەڭسىزدىك، جان-دۇنيەمىزدى كۇيزەلتە تەڭسەلتىپ بارادى. وسى كەزدە جانىمىزعا جەتكەن جاستار توبىنىڭ الدىڭعى جاعىندا كەلە جاتقان جىگىتتەر:

- قالاي اعالار؟ دۇرىس پا؟ - دەسىپ جاتتى.

شاحاڭنىڭ قوڭىر ءۇنى قالتىراڭقىلاپ:

- كوپ جاساڭدار ازاماتتارىم؟! اسىلدىڭ سىنىعى، ارداقتى ۇرپاق ەكەندىكتەرىڭدى كورسەتتىڭدەر! تەك، الاڭعا قاراي بارا كورمەڭدەر، ساۋىتتارىن جامىلىپ سامساعان سولداتتار تۇر، - دەگەن ءوتىنىشىن ءبىلدىردى. ۇلكەننىڭ ءتىلىن ەكى ەتپەگەن جاستار، تۋرا تارتىپ اباي كوشەسىمەن جوعارى ورلەپ بارا جاتتى.

جۇمىس ورىندارىندا توپتاسىپ تۇرۋعا... جۇپتاسىپ اڭگىمەلەسۋگە دە تىيىم سالىنعان، قالا ىشىندەگى قۋدالاۋ ناۋحاندارى باستالىپ تا كەتكەن ەدى. وسىناۋ ءبىر قارا تۇنەك تۇمانعا ورانعان قارالى كۇندەردە، كوڭىلىمىزگە دەمەۋ بولعان... تۋريستىك ساپارمەن گەرمانياعا بارىپ قايتقان دارىگەردىڭ اڭگىمەسى بولدى. ويتكەنى ولار سول ءبىرىنشى كۇنى-اق، جەر سەرىگى ارقىلى ەۋروپادا بەرىلگەن تەلەحابارلاردان، الاڭداعى جويقىن سوققىلاردى ءوز كوزىمەن كورىپتى.

ەندەشە، دۇنيەجۇزىن سەسكەندىرگەن «قاسكوي يمپەريانى» ءدۇر سىلكىنتكەن قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى، الەمدىك دەڭگەيدە ءوز تۇلعاسىمەن كورىنىپ... كەلەشەكتە ءالى سان رەت قايتالانىپ باعاسىن الارى دا قاق. ەگەمەندىگىن الىپ ەركىندىككە قول سوزعان ەلىمىز... ۋاقىت وتكەن سايىن، جەلتوقسان-86 ماسەلەسىن تەرەڭدەپ زەرتتەيتىنى انىق...

وسى تۇستا كوزبەن كورگەن مىناۋ ىستەردى دە ايتپاي كەتۋگە بولماس. مەنىڭ سوۆەت اۋداندىق حالىق سوتىنداعى زاسەداتەلدىگىمنىڭ كەزەگى كەلىپ، 1987 جىلدىڭ اقپان ايىندا ارنايى سايلاناتىن قوعامدىق جۇمىسىما شاقىرىلعان ەدىم. بۇل جۇمىستا مەن ەكى اپتاداي بولدىم. مىنە، وسى كەزدە، جەلتوقسان وقيعاسىنا ەكى اي ءوتىپ كەتسە دە، ەكى-ءۇش كۇندەردە ءبىر رەت 15-تەن‑10-نان توپىرلاتىپ اكەلگەن ستۋدەنت-جاستاردى، حالىق سوتىنىڭ قولىن قويدىرىپ، 15-تاۋلىككە قاماۋعا اكەتىپ جاتتى. مۇنى كورگەن سوڭ ءوزىمنىڭ كەتەتىنىمدى ايتىپ ەدىم، حالىق سوتى ۆ.ساۆكوۆ-مىرزا:

- مەن دە مۇنى ءوز ەركىممەن ىستەپ وتىرعان جوقپىن. اۋىزشا بەرىلگەن بۇيرىق بار. ءسىز اعاتتىق جاساماڭىز، وتىنەمىن، - دەپ ءبىراز جاعدايلاردىڭ سىرىن ءتۇسىندىرىپ توقتاۋ ايتتى.

بىزدەر جەلتوقسان ۋاقيعاسى ءالى تولىق اشىلعان جوق دەگەندە، وسى ءىستى ەرەكشە ۇرلەپ كوسەۋ بولعان ادامداردىڭ ەشقايسىسى دا، حالىق الدىندا ايىپتالماعاندىعى... كەيبىرەۋلەرىنىڭ جازالانباعاندىعىن ايتار ەدىك. جازىقسىزدان قىرشىننان قيىلعان جاستاردىڭ وبالى مەن قارعىسى سولاردىڭ مويىنىندا ەكەنى بەلگىلى. ايتسە دە، قوعامداعى ادىلەت ورناماي... كەلەشەك ءۇشىن قاجەت، قاراپايىم جانداردىڭ ۇمىتتەرى مەن ارماندارى دا، تورداعى تۇرعان تورعاي سياقتى شاراسىز كۇيدە قالا بەرەدى. ادامداردىڭ پسيحولوگياسىنداعى مۇنداي زارداپتاردى، تەك يماندىلىق جولدارىمەن وشىرۋگە تىرىسقان ءجون...

زيالى قاۋىم قاتىسى 

بۇل ۋاقيعا جايىندا ماسكەۋدە قاراپ جاتقان جوق. ولار ورتالىق كوميتەتتەن ارنايى سوللومونتسەۆتى جىبەرگەن ەدى. ول كەلە ىقتىرىپ الماق ارەكەتپەن ىسكە كىرىسكەنىمەنەن، العاش عىلىم اكادەمياسىندا وتكەن جينالىستا بىردەن اسا وتكىر قويىلعان قارسىلىققا ۇشىرايدى. بولعان ءىستىڭ قاتەلىگىن ايپاراداي اشىپ بەتىنە باسقان، اتاقتى زاڭگەر عالىم، اكادەميك سالىق زيمانوۆ ەدى. ول كىسىنىڭ ايتقان سوزدەرى سول كۇنى-اق، الماتىعا اۋاداي تاراپ ۇلگىرەدى. سولومونتسەۆتىڭ ەكىنشى رەت دالەلدى قارسىلىق ەستىگەن ءساتى، ول جاستاردىڭ ورتالىق كوميتەتىندە وتكەن جينالىستا جازۋشى، سول كەزدەگى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ باتىل پىكىرلەرىن ايتىپ ءجۇردى. ورتالىقتان كەلگەن تورەشى كوپ ايالداماي ەرتەڭىندە-اق، كەلگەن ىزىمەن قايتىپ كەتەدى.

ەڭ ءبىر اتى شۋلى اۋقىمدى كەزدەسۋ، بۇل كولبين باستاعان ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەلەرىمەن جازۋشىلار وداعىنداعى تاڭەرتەڭگى ساعات 10-نان تۇنگى ساعات 10-عا دەيىن بولعان جيىننىڭ ءمانى ۇلكەن. ويتكەنى، بۇل جيىن جەلتوقسان وقيعاسى وتكەنەن كەيىن، بىرنەشە اي ۋاقىت سالىپ ۇيىمداستىرىلعان، ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى جاساپ وتىرعان شاراسى بولاتىن. اڭگىمە بارىنشا بايسالدى دا، اسا قىزۋ ءوتتى دەۋگە بولادى. ۇكىمەت باسشىلارى ەڭ اۋەلى، بولىپ وتكەن ۋاقيعا جايىندا جازۋشىلاردى تىڭداعىلارى كەلەتىنىن حابارلاعان... قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس، ءسوزدىڭ بارىنشا اشىق بولۋىن... بۇرىستى-بۇرىس، دۇرىستى-دۇرىس دەپ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى بارىنشا اشىق ايتۋدى سۇرادى. ءسوزدى ءبىرىنشى بولىپ باستاعان حالقىمىزدىڭ اقيىق اقىنى جۇبان مولداعاليەۆ تولعانا دا... تولقي دا، ءتىپتى اشىنا دا ۇزاق سويلەدى. سول ۇزاق ءسوزدىڭ ءوزىن زال تولى ادامدار، سىلتىدەي تىنىپ قىبىرسىز تىڭدادى... بۇگىنگى كۇننىڭ ايتىلۋعا ءتيىستى ءسوزى دەپ قابىلدادى. ءسوز الۋشىلار بارشىلىق بولعانىمەن، ەرەكشە توقتالىپ كوڭىل بولەرلىكتەرى – تارتىمدى دا، اسا ىزەتپەن بيازى سويلەگەن نۇرشايىقوۆ ءازىلحان-اعامىز، ساركازمگە جۋىقتاتىپ اڭگىمەسىن وربىتكەن شايمەردەنوۆ سافۋان-اعامىز دا ءبىرسىپىرا بۇرىس قىلىقتارىدىڭ بەتىن اشا باتىل سويلەدى. ايتەۋىر نە كەرەك، ءجۇنى جىعىلىپ كىشپەيىل قىلىق تانىتقان... قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جاڭا جەتەكشىسى، قالباعاي دەنەلى كولبين-مىرزا كوپ نارسەلەرگە ۋادە بەرىپ، ءتىپتى قازاق ءتىلىن ءبىر-اق جىلدا ۇيرەنىپ الاتىنا ۋادە بەردى. بەكەرگە قۋدالانىپ جۇمىستارىنان بوساپ، وقۋ ورىندارىنان شىعارىلىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە ءادىل كوزقاراستا بولاتىنىن دا ەسكەرتكەن ەدى. بىراق توتوليتارلىق جۇيەنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان حالىقتى الداي سالۋعا بەيىمدىلىگى، بۇل جولى دا بايقالماي قالعان جوق. نە الۋان سۇرقيا تاسىلدەر بۇرىنعىسىنشا ءجۇرىپ جاتتى.

جەلتوقساننىڭ ءتۇپ تامىر 

1986 جىلى الماتىدا بولعان قاندى جەلتوقساننىڭ تامىرى، تىم تەرەڭدە جاتىر. قازىرگى ەڭ نەگىزگى ماقسات، بۇل ءتارىزدى حالىقتى قان-جىلاتىپ، قاپىدا قالدىرعان ناۋبەتتەردى ساراپتاپ، ادىلەت پەن اقىلعا جۇگىنگەن شىندىقتان تابىلعان تۇيىندەردى، تاريح بەتتەرىنە ايپاراداي انىق تا ايشىقتى ەتىپ جازۋ، بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز بولسا كەرەك. ولاي بولسا، مۇنداي وقيعالاردىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى نەدە؟.. اششى بولسا دا انىعىن ايتساق، ول – حالقىمىزدىڭ ىشىكى بىرلىگىندەگى اقاۋلاردان دەر ەدىك. بۇل تۇجىرىمنىڭ دالەلى رەتىندە، سوناۋ تاريح تۇڭعيىعىنا ۇڭىلسەك... 1718 جىلى ءاز-تاۋكەنىڭ ولىمىنەن كەيىن-اق، باس-باسىنا بيلىك قۇرماق بولىپ ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ بەرەكەسى كەتكەن ەلىمىز... ءۇش عاسىرعا سوزىلعان بوداندىقتى باستارىنان وتكىزىپ، ەندى عانا ەگەمەندىگىن العان ەل بولىپ وتىرمىز. بىراق ەگەمەندىگىمىزدى العانمەن، ءالى دە ەكونوميكالىق دەربەستىگىمىز قولعا تيە قويماعانىن، ەشۋاقىتتا دا ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ەندىگى جەردەگى حالقىمىزدىڭ ىشكى بىرلىگى مەن بەرەكەسى، بۇدان بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا مىقتى بولۋى كەرەك. قازاق حالقى بۇرىنعى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنەن مونوۇلتتىعىنا قاراماي قاسىرەت شەكسە، ەندىگى بەرەكەسىزدىگىنەن... كوپۇلتتىلىقتىڭ زارداپتارىن قوسا تاراتاتىندىعىن، قاسقاعىم ساتتە ويىمىزدان شىعارماۋىمىز قاجەت. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان حالىقتى سىرتتان كەلىپ جاۋ جەڭە المايدى. ونىڭ مىسالىن ازعانا بولسا دا، الماستىعىن تانىتقان چەچەن حالقىنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن تانىپ بىلۋگە بولادى.

ەكىنشى سەبەپ، ىشكى بەرەكەسىنەن ايىرىلىپ بورداي توزعان ەلدى، مىندەتتى تۇردە كۇشى ارتىق باسقا جۇرت بوداندىعىنا الىپ، جىلىمداي جۇتىپ بىرتە-بىرتە كەمىكتەي ۇڭگىپ، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ وبىر ارەكەتتەرىن ىسكە اسىرا باستايدى. قاپى قالعان حالىق ءوز باسىنىڭ ەركىندىگىن اڭساپ، ۇنەمى تورعا تۇسكەن تورعايداي بۇلقىنۋمەن..، اۋىر قاقتىعىستارعا بارۋدان دا جاسقانبايدى. ماسەلەن، 1789 جىلعى سىرىم داتۇلى باسقارعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ون جەتى جىلعا سوزىلسا، اتاقتى 1846 جىلعى كەنەسارى–ناۋرىزباي كوتەرىلىسى ۇزدىك-سوزدىق سوزىلىپ، ون جەتى جىلدىڭ كولەمىن قامتيدى. كەشەگى 1916 جىلعى حالقىمىزدىڭ ەركىندىگىن اڭساعان كوتەرىلىسىنىڭ دە شىندىعىن ۇرپاعىمىزعا ءالى اشىپ بەرە العامىز جوق. نەمەسە، 20-30‑شى جىلداردىڭ ارالىعىندا، ءار جەرلەردە بولعان ەرەۋىلدىڭ سانىنىڭ ءوزى 300-دەن اسادى. ءتىپتى، كەشەگى 1959 جىلعى تەمىرتاۋ قىرعىنى... ءيا بولماسا، 1979 جىلعى اقمولا وبلىسىنان نەمىستەرگە اۆتونوميا اشىپ بەرمەك بولعان شەشىمگە قارسى شىققان، حالقىمىزدىڭ جىگەرلى دە باتىل ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا، اتا-بابامىزدان قالعان جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان ەدىك قوي. ەندەشە، الماتىدا بولعان 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىدا... سول ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىمەن قوسا، ەركىندىگىن اڭساعان جۇرتىمىزدىڭ رۋحى وشپەگەندىگىن بۇكىل الەمگە پاش ەتە ءبىلدى. مىنەكەي، وسىناۋ وقيعالاردىڭ بارلىعىنىڭ ماقساتى...ءبىر عانا ەركىندىك ءۇشىن بولعانىمەن، ارقايسىسىنىڭ وزدەرىنە لايىقتى ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار...

جەلتوقسان 86-نىڭ سەبەبى

ەشقاشاندا سەبەپسىز – سالدار بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، جەلتوقسان 86‑نىڭ دا ءوز سەبەبى بار. سول سەبەپتى اشىڭقىراپ ايتپاساق، بۇل وقيعانىڭ ءمانىن دە تولىق ماعاناسىندا ۇعىنا المايمىز. جالپى قازاقستاننىڭ كەڭبايتاق جەرى دە... وسىناۋ تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن موپ‑موماقان ەلى دە – سوۆەت وداعى اتتى يمپەريانىڭ نە ءبىر قان-قۇيلى ارەكەتتەرىنىڭ تاجريبە جاسار لابوراتورياسى بولعانى انىق. بۇل لابوراتوريادا ول، ءتىلدى قۇرتۋدىڭ... ۇلتتىق سانانى  سانسىراتۋدىڭ، حالىقتىڭ جىگەرىن جاسىتىپ، نامىسىن اياققا باسۋدىڭ، ءتىپتى 19-وبلىستى نەشە ءتۇرلى پاليگوندارعا اينالدىرىپ، اتوم اتتى اجداحانىڭ ازۋىنا دا اياماي سالعاندارى قازاق حالقى ەكەنىن نەسىنە مايموڭكەلەيمىز. ولارعا لابوراتوريالاردا تاجريبە جاسايتىن اق تىشقاندا ءبىر... اتوم بومباسىنىڭ توزاعىنا ورتەگەن قازاق حالقى دا ءبىر، تەك تاجريبە جۇرگىزۋگە تۇتىنعان تىرشىلىك يەسى بولدى. مىنە، مۇنىڭ جاۋابى دا... قۇنى دا، قايتارىلۋعا ءتيىستى. وسىنداي، قاباعات اۋىر قاتىگەز زاماندا... سان ءتۇرلى حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە سۇيكىمدى دە سۇيىكتى بولعان، قازاقتىڭ قاسيەتتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى – دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ تۇلعاسىنا توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ءوزىنىڭ اياار ساياساتتارىن جۇرگىزۋگە شەبەر زۇلىم يمپەريا، «قازاقستان – حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەپ وتىرىك ءپالساپانىڭ ورنەكتەرىن قۇردى. بىراق، ولاردىڭ دارىپتەي بەرەتىن ينتەرناتسيونالدىق دوستىقتارىنىڭ سيقىن، يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن بارىمىزدە كوزىمىزبەن كورگەندەي بولدىق. ۇلت ارازدىقتارى بۇگىنگە دەيىن جالعاسۋدا؟! وسى تۇستا ەرەكشە الەمدىك دەڭگەيدە كوزگە شالىنعان، قازاقستان حالقىنىڭ اراسىنداعى تاتۋلىق پەن ۋاقىت اۋىرتپاشىلىعىنا شىداي بىلگەن توزىمدىلىك، ءتىپتى دۇنيەجۇزىن تاڭقالدىرىپ وتىر دەسەك تە بولادى. مىنە، وسىناۋ قازاقستانداعى شىنايى دوستىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ديمەكەڭدەي اسىل ازاماتتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەكەنىن، ءالى دە تەرەڭدەي زەرتتەپ تالدانا تاراتىپ ايتۋىمىز كەرەك. بۇل كىسى – بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتى مەن ۇلىسىنا قاراماي، بارلىعىنىڭ دا سۇيىكتى باسشىسى بولا ءبىلدى. سوندىقتان دا، كەشەگى جەلتوقسان ۋاقيعاسىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى – وسى اياۋلى جاننىڭ تۇنىعىن لايلاپ، قادىرىن اياققا باسقان يمپەريانىڭ كەۋدەمسوقتىعىنا تايسالماي قارسى شىققان جاستىق جالىننىڭ ادۋىنى بولاتىن. سول ادۋىندى الاۋ ءتىپتى ازۋى التى قارىس يمپەريانىڭ، قىسقا ءتىسىن قاعىپ العانداي دۇنيەجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ونىڭ ايارلىققا تولى ايلالى  حالىقشىلدىق پەردەسىن دارىلداتا جىرتىپ بەتىنەن الىپ تاستادى. پەردەسىز قالعان بەتتى بۇكىل سوۆەت وداعىنىڭ حالىقتارى دا، دۇنيەجۇزىنىڭ ەلدەرى دە انىقتاي ءتۇسىپ كوردى. مىنە، سودان كەيىن-اق «قىزىل يمپەريانىڭ» شاڭىراعى شايقالا بەردى. بىراق ونىڭ جىعىلىپ بارا جاتقانداعى تۇياعىنىڭ سەرپىلىسىنەن دە، الماتىدان كەيىن بالتىق جاعالاۋىندا، كاۆكاز دا، موسكۆانىڭ وزىندە دە ورەسكەل ارسىز قانتوگىستەر بولدى. بۇلاردىڭ دا، انىق شىندىقتارى ءالى ايتىلا قويعان جوق. وسى ۋاقيعالاردىڭ ءبارى عىلىمي نەگىزدەردە زەرتتەلىپ اق پەن قاراسى ايقىندالعاندا، 1986 جىلعى قازاق جاستارىنىڭ جانقيارلىق وجەت ارەكەتتەرى الەمدىك كەڭىستىكتەردە تالدانىپ، ءوزىنىڭ ناعىز باعاسىن تاريحي دەڭگەيدەگى سيپاتتا الاتىن بولادى. ويتكەنى، الىستاپ بارىپ سىرتتان قاراعان ساتتەردە، قانداي قۇبىلىستىڭ بولماسىن ناعىز ناقىشتارى مەن بوياۋى ايقىن كورىنەتىن بولادى. ءتىپتى، سول كەزدە قازىر ءوزىمىز بايقاي الماي جۇرگەن ساتتەردىڭ دە ءمانى اشىلارى قاق. قارا قىلدى قاق جارىپ ايتىلعان ءادىل باعا، قاشان ايتىلسا دا كەشتىك جاسامايدى. بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ ۇلكەن ماقتانىشتارىمىزدىڭ ءبىرى، سول ديمەكەڭ سالىپ بەرگەن شىنايى دوستىقتىڭ جولىنان شىقپاي، اتامىز قازاق وسيەت ەتىپ قالدىرعان ‑ «ادامنىڭ كۇنى - اداممەن» ‑ دەيتىن تۇجىرىمنىڭ ءمانىن ءالى دە تەرەڭ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوندا عانا اتا ايتقانىن ‑ ۇعىپ، بابا جولىن ‑ قۋعان قاسيەتتى ۇرپاق اتانامىز.     

ءتۇيىن 

تابيعاتتىڭ زاڭى بويىنشا وزگەرمەيتىن وركەنىن جايىپ،  وزگەشە كۇيگە اۋىسىپ جەتىلمەيتىن قۇبىلىس جوق ەكەنى بەلگىلى. سول سياقتى جەلتوقسان 86-نىڭ دا قادىر-قاسيەتىن ايشىقتاپ، ونىڭ 20-جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ارقىلى، ەل نامىسى ءۇشىن قىرشىنىنان قيىلىپ، جاس ومىرلەرىن قيعان ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدىڭ اياۋلى رۋحتارىنا تاعزىم ەتپەكپىز. ەركىندىگىمىزدى العان ەل بولعاندىقتان دا، جاستارىمىزدىڭ قانى تامعان الاڭعا ەڭسەسىن اسقار تاۋمەن استاستىرا، ايبىنىن جۇلدىزدارعا اتىلعان جولبارىستاي ەتىپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن زاڭعار ەسكەرتكىش تۇرعىزۋدى كەشەۋىلدەتپەگەن ءجون. الاڭدى – اعىلعان ماشينانىڭ جىن‑ويناعىنان  تازارتۋ كەرەك! بۇل دوس – ءسۇيىنىپ، دۇشپان – كۇيىنەتىن ءىس؟! جالپى دەربەستىگىمىزدى العان 15 جىل ىشىندەگى وزگەرىستەر از ەمەس. ونىڭ ءبارىن ايتىپ، تالداپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى شامالى دەي تۇرساق تا، جوعارىدا ايتىلعان اتا-بابا جولىنان تايماي، ۋاقىت تامىرىن ءدال باسىپ، مەملەكەتتىگىمىزدى مەجەلى ماقساتپەن دۇرىس باسقارۋ قاجەت-اق.

21.04.2006 ج.                                                                                                                                

سوۆەت‑حان عابباسوۆ

Abai.kz