2017 جىلى ۇلت-ازاتتىق قۇرەستىڭ تۋىن كوتەرگەن قازاقتىڭ سوڭعى حانى –  كەنەسارىنىڭ شەيىت بولعانىنا 170 جىل تولادى

بيسميلياھي راحماني راحيم!

                                        و، جاراتقان يەم!

                                                         مەنى قۋانت، ءىسىمدى جەڭىلدەت،

                                             ء    تىلىمنىڭ بايلاۋىن شەش،
                                                                              ولار مەنىڭ ءسوزىمدى ءتۇسىنسىن.(تاھا سۇرەسى)

اللا قالاسا، كەلەسى 2017 جىل حان كەنەنىڭ قايعىلى شەيىت بولعانىنا 170 جىل تولادى. وسى جايىندا حان ۇرپاقتارى مەن الدىڭعى قاتارلى ەلدىڭ ىزگى نيەتتى ءبىر توپ ازاماتتارى وي قورىتىپ، ومىرلەرىنىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭدەرىن وسى وڭتۇستىك وڭىردە وتكىزگەن  جالعىز حان كەنە ەمەس، ونىڭ ۇزەڭگىلەس، بىرگە وپات بولعان ادال سەرىكتەرى، باتىر-جاۋىنگەرلەرىنىڭ رۋحتارىنا ارناپ، قاسيەتتى تاراز قالاسىندا تامىز ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قۇران باعىشتاپ، اس بەرسەك دەگەن ۇسىنىس-شەشىم قابىلداعان ەدىك.

اللا بۇيىرتسا، قۇران وقىلار، اس بەرىلەر، ءدىني ءىس-شاراعا ەشكىم دە قارسى بولا قويماس! ويتكەنى، كەنەسارى حان، تەك ءوز ۇرپاقتارىنا عانا كەرەك ەمەس، بارشا قازاققا قاجەت تاريحي، ورتاق، ۇلى تۇلعا! كوزى قاراق ەل ازاماتتارى ەشقاشاندا  سوڭعى حانىمىزى ۇمىتقان جوق! قازاق ەلى ەگەمەندىك العان سوڭ، كەنەسارى جايىندا بىلگىسى كەلگەندەر قاتارى كۇننەن-كۇنگە ارتۋدا. ولاي دەيتىنىمىز، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاقتار ءۇشىن، بۇل تاقىرىپ جابىق، قۇپيا تۇرىندە بولدى. وسىعان وراي، قىسقاشا عۇمىرناماسىنا توقتالا كەتەيىك.

كەنەسارى قاسىمۇلى، 1802 جىلى كوكشەتاۋ وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1847 جىلى قىرعىزستانداعى، وڭتۇستىك جەتىجال الابىنداعى «كەكىلىك-سەڭگىر» اڭعارىندا، توقماققا جاقىن جەردە قىرعىزدارمەن بولعان شايقاستا قولعا ءتۇسىپ،  قازا تاپقان – مەملەكەت قايراتكەرى، اسكەري قولباسشى، قازاق حالقىنىڭ 1837-1847 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى جانە قازاقتىڭ سوڭعى حانى (1841-1847). شەجىرە بويىنشا، ول ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى شىڭعىس حاننىڭ 20-شى ۇرپاعى، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى. اتاقتى ابىلايدىڭ قالماق قونتايشىسى گالدان-سەرەننىڭ تۋىسى حوشۋ مەرگەننىڭ قىزى، توپىش حانىمنان دۇنيەگە كەلگەنى، بەلگىلى، قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلى.

قاسىم سۇلتاننىڭ بايبىشەسى – ايكۇمىستەن كەنەسارى (التى اعايىندى – سارجان، ەسەنگەلدى، كوشەك، اعاتاي، بوپى جانە باتىر قىز بوپاي حانشا), ەكىنشى ايەلىنەن ناۋرىزباي باتىر تۋعان. ۇلكەن اتالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، حان كەنەسارىنىڭ جەكە باسىندا، اتا-بابادان كەلە جاتقان تەكتىلىكتەن دە باسقا، ايرىقشا نىشاندارى مول بولعان. سولاردىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا، بىلاي ايتىلۋشى ەدى: «... ورتا بويلى، دەنەسىندە ارتىق ارام ەت جوق، قۇج مويىن ادام ەدى. كۇن قاققان بەتىندە، تاناۋى جەلبەزەك قاعىپ، قىران كوزدەرى، اقىلىنىڭ ايناسى، جالت-جۇلت ەتىپ، شوق سياقتى جانىپ تۇراتىن، از سويلەيتىن، ءجۇزى سابىرلى، ەزۋىندە ارقاشان مىسقىل ۇيالاعانداي سەزىلەتىن. بەت-بەينەسى، قاھارلى بولاتىن، بار تۇلعاسىنان تەكتىلىك بايقالاتىن».

جامبىل وبلىسى، مەركى اۋىلىنداعى قىزىلوۆ داۋكەن اقساقالدىڭ ۇيىندە ساقتالعان حان كەنەنىڭ بەلدىگى. سۋرەتتە بەلدىكتى بەلىنە تاعىپ وتىرعان ۇرپاقتارى

مىنە، سودان سوڭ، كەنەسارى قاسىمۇلى قولىنا قارۋ الىپ، جاۋىنگەرلىك اتقا قونىپ، ابىلاي حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدى، رەسەي قۇرامىنا كىرمەگەن ايماقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋدى كوزدەدى. 1841 جىلى قىركۇيەكتە كەنەسارى، ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى باس قوسقان ارنايى جيىندا، قازاق حالقىنىڭ حانى بولىپ، ەسكى ءداستۇر بويىنشا «اق كيىزگە كوتەرىلىپ» حان سايلاندى.

1847 جىلى 17-25 ساۋىردە توقماققا جاقىن جەردە قىرعىزدارمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. جاۋلارى ونىڭ باسىن كەسىپ الىپ، ورىس اكىمشىلىگىنە جىبەرەدى. كنياز گورچاكوۆ كەنەسارىنىڭ باسىن باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنداعى «كەنەسارى بۇلىگى تۋرالى» ىسكە قوسىپ ساقتاۋعا بۇيرىق بەرەدى.

كەنەسارى، قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋ، حالقىن بوداندىقتان قۇتقارىپ، باسىن بىرىكتىرۋ، ازاتتىق پەن بوستاندىققا قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىز ەل ەتۋ مۇراتىن كوزدەگەن سۇڭعىلا ساياساتشى، قايراتكەر، ءىرى مامىلەگەر، دارىندى اسكەري قولباسشى رەتىندە ەل ەسىندە ماڭگى قالدى. ونىڭ اكىمشىلىك جانە سوت رەفورمالارىن جۇرگىزگەنى، بيلىكتىڭ ورتالىقتاندىرىلۋىن كۇشەيتۋگە تىرىسقانى، ءوز اسكەرىن زامان تالابىنا ساي قايتا قۇرعانى، ارتيللەريانى قولدانىپ، اسكەري تاكتيكانى دامىتقانى، قاتال تارتىپكە باعىنعان، ۇتقىر تاسىلدەرىمەن ارەكەت ەتەتىن اسكەر بولىمدەرىن قۇرا بىلگەنى، سول كەزدە-اق ءادىل باعاسىن الدى. ورىس وتارلاۋشىلارىن شوشىتتى.

كەنەسارىنىڭ ءومىرى مەن ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولدى. نىسانباي اقىننىڭ «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستانى، 1875 جىلى سۇلتان ءجانتوريننىڭ تارجىماسىمەن «ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ورىنبور بولىمشەسىنىڭ جازبالارىندا» ورىس تىلىندە جاريالاندى. حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى م.اۋەزوۆ «حان كەنە» پەساسىن (ساحناعا بىرەر قويىلۋىنان كەيىن تيىم سالىنعان), 60-جىلدارى ءى.ەسەنبەرلين «كاھار» تاريحي-رومانىن جازدى. العاشقى زەرتتەۋلەر ىشىندە «كازاق سۇلتانى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ بۇلىگى» دەگەن تاقىرىپپەن ن.سەرەدانىڭ 1870 جىلى «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە نومىرىنە باستىرعان كىتابىنىڭ دەرەك كوز رەتىندەگى ماڭىزى زور. 1888 جىلى تاشكەنتتە «كەنەسارى مەن سادىق» دەگەن اتپەن شىققان، كەنەسارىنىڭ بالاسى سۇلتان احمەت كەنەساريننىڭ ەستەلىكتەر جيناعى دا قۇندى ەڭبەك بولىپ تابىلادى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كەنەسارىنىڭ كۇرەس جولىنا ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ ارناعان ۇلكەن تاريحشى-عالىم ە.بەكماحانوۆ («XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان»، م.، 1947) ساياسي قۇعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 25 جىلعا سوتتالدى.

كەنەسارى تۇلعاسىنا جاڭاشا قاراپ، ونىڭ شىنايى باعاسىن بەرۋ ءىسى – قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ، جاڭا قارقىنمەن قولعا الىندى. تاريحشىلار (ج. قاسىمباەۆ، ت.ب.) ءوز زەرتتەۋلەرىن جاريالادى. 2002 جىلى كەنەسارىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىنا وراي، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى جانە «كەنەسارى حان» اتتى دەرەكتى فيلم شىقتى. استانا قالاسىندا ەسكەرتكىش قويىلدى.

رەسەيگە قارسى كۇرەستە قاسىم تورەنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، اسىرەسە، داڭقتى سادىق (سۋلتان سىزدىك) سۇلتاننىڭ كەنەسارىۇلىنىڭ ورنى ەرەكشە. سادىق سۇلتان سانالى تۇردە ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كۇرەسكە ارنادى. بىراق، ۇزاق جىلعا سوزىلعان ايقاستا كۇش تەڭ بولماي، ورتالىق ازيادان قاشقارعا ءوتتى. سادىق تورە قاشقاردا قىتاي وتارشىلارىنا دا قارسى سوعىستارعا دا قاتىستى. اقىرى، اۋىر جارالانىپ، «بارار جەر، باسار تاۋى» قالماعان سوڭ، امالسىزدان رەسەي بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ورىس بيلىگىنە «ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەيدى» دەپ حات جازىپ، پىشپەك بەكىنىسىندە كەڭشىلىك جاريالاندى. وندا، سوزاق بەكىنىسى ماڭىنا ورنالاسۋعا رۇقسات بەرىلدى. وسىمەن، داڭقتى قاسىم سۇلتاننىڭ اتاعى اڭىزعا اينالعان ۇرپاقتارىنىڭ رەسەي وتارشىلارىنا قارسى كۇرەسى اياقتالدى. بىراق، وسى كۇرەستەر بەلگىسىز كەتكەن جوق، ارقاشاندا، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالىپ قالدى! 

وسى جەردە، قاسىم تورە باستاعان، داڭقتى ۇرپاقتارى قوشتاعان، حان كەنەسارى شەيىت بولعانعا دەيىن، ارىستانشا الىسىپ جانىن قۇربان ەتكەن، ۇلت-ازاتتىق كۇرەس ح1ح عاسىرداعى ەڭ بيىك دارەجەدەگى كوتەرىلىسى ءجۇرىپ جاتقاندا، ودان باسقا بيلىك باسىندا بولعان تورە اعايىندار، باسقا قازاق ەرلەرى قايدا بولدى دەگەن سۇراق، ەرىكسىز ويعا قالدىرادى. ولاردىڭ ءبىرتالايى، قارادان شىققان بي مەن سۇلتاندارمەن قوسىلىپ، رەسەي جاعىنا شىقتى! كەنەسارى حانعا قارسى كۇرەسىپ، شەن-شەكپەن الۋعا ۇمتىلدى. مىنە، بۇل اششى دا بولسا، شىندىق.

وسىنىڭ ارتى نەگە الىپ كەلىپ سوقتى؟ قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنىنىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» دەپ سيپاتتاعانىنا ءدوپ كەلگەن تالاي اۋىرتپالىقتاردى باسىنان وتكىزگەن، قولدان جاسالعان اشارشىلىققا، سونىڭ  سالدارىنان 4 ميلليوننان استام ەلىنەن ايىرىلىپ، مىڭداعان بەتكە ۇستار ۇلت زيالىلارىن جويىپ جىبەرىپ، اتىلىپ-ايدالىپ، ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىققا  اينالعان ەل ەمەسپىز بە؟! الايدا، وسىنىڭ بارلىعى دا تاۋەلسىزدىك تۋىنىڭ جەلبىرەۋىنە جول اشتى.

ەلسىز، جەرسىز قالىپ، قاڭعىعان قازاق، قايدا جۇرسە دە وسى قازاقستان اتالاتىن قاسيەتتى «قىبىلاسىنا» باس ءيىپ، ونىڭ بوستاندىعىن ارماندادى. سوندىقتان دا قازىرگى قازاق جەرىندە بولىپ جاتقان بارلىق ءىستىڭ ءتۇيىنى وسى بوستاندىقتا. تاۋەلسىزدىگىمىز بەكەم جانە تولىققاندى بولسا، «دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ» ىسكە اسۋىنا «ەتنيكالىق بايلانىستاردىڭ» ناتيجەلى جانە تۇراقتى بولۋىنا، سونداي-اق شارۋاشىلىعىمىزدىڭ بارلىق سالاسىنىڭ وركەندەۋى مەن باسقا ساياسي ىستەردىڭ تابىستى دامىپ ناقتى شەشىمى تابىلۋىنا تۇبەگەيلى جول اشادى.

قازاقستان – ۇشان-تەڭىز بايلىقتىڭ ەلى. اللا تاعالا، قازاقستانعا تۇنىپ تۇرعان جەر ءۇستى مەن جەر استى بايلىقتارىن ءۇيىپ تۇرىپ اياماي بەرگەن. اللانىڭ بەرگەن وسى ۇشان-تەڭىز بايلىعى، سونىڭ يەسى – قازاق دەگەن ەلگە ءناسىپ ەتكەي دەپ تىلەۋ تىلەيمىز!

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، جامبىل وبلىسى مەن تاراز قالاسىنىڭ اكىمدەرىنىڭ نازارىنا، حاننىڭ شەيىت بولعانىنا  قۇران باعىشتاپ، اس بەرەردىڭ الدىندا، كەنەسارى حاننىڭ قاسيەتتى كۇرەسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىقتاي تانۋ ءۇشىن مىنانداي ماسەلەلەرگە كوڭىل ءبولىپ، كومەك  كورسەتسە ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار:
1) 2017 جىلى كەنەسارى حاننىڭ شەيىت بولعانىنا 170 جىل تولۋىنا وراي حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلسا;

2) جامبىل وبلىسىنىڭ اۋماعىندا حان كەنەسارى اتىندا بىردە-ءبىر ەلدى-مەكەن، كوشە، مادەنيەت، نەمەسە وقۋ ورىندارى جوق ەكەن. وسىعان وراي، وسى ماسەلە قولعا الىنسا;

3) جامبىل وبلىسىنىڭ كورنەكتى ءبىر جەرىندە، حان كەنەسارىعا ەسكەرتكىش قويىلسا;

4) عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى «اس» بەرىلەر الدىندا جەكە جيناق رەتىندە شىعارۋعا جانە وسى اتالعان ءىس-شارالاردى وتكىزۋدە كەزدەسەتىن كەيبىر ماسەلەردى شەشۋگە قول ۇشىن بەرسە.

وسىنداي ۇسىنىستارىمىز وڭ شەشىمىن تابار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ءسوز سوڭىندا قايتالاپ، ايتارىمىز، جاراتقان يەمىز، ءبىر اللا بۇيىرتسا، كەلەسى 2017 جىلى قازاق  حالقىنىڭ سوڭعى حانى – كەنەسارىنىڭ شەيىت بولعانىنا 170 جىل تولادى. وسىعان بايلانىستى قاسيەتتى تاراز قالاسىندا، تامىز ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا (ناقتى كۇندەرى قوسىمشا حابارلانادى) حان كەنەگە جانە ونىمەن بىرگە شەيىت بولعان باتىرلارىنىڭ  رۋحتارىنا ارناپ قۇران باعىشتاپ، «اس» بەرسەك  دەگەن حابار تاراتىپ، ساۋىن ايتامىز! وسى قاسيەتتى ءىس-شاراعا قاتىسامىز، وتكىزىلەتىن  حالىقارالىق  عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، ماقالالار، زەرتتەۋلەر جيناعىن كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا كومەك كورسەتىپ، قول ۇشىن بەرەمىز دەيتىن ازاماتتار بولسا، وسى ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە بىزدەرمەن حابارلاسسا دەگەن تىلەگىمىزدى ايتامىز.

سۇلتان امان شوتا، «تەزەك تورە» قورىنىڭ توراعاسى، «دۇنيە  جۇزىلىك شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ» اكادەميگى،  عىلىمدار دوكتورى.

Abai.kz