ايەل قۇقىعى باستى نازاردا بولۋى كەرەك
ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى جاقىپ اسانوۆ وسى سالا تىزگىنىن قولىنا الىسىمەن قازىر بارشا جۇرتتى الاڭداتىپ، بىراق تيەسىلى شەشىمىن تۇبەگەيلى تاپپاي جۇرگەن ءبىرتالاي وتكىر ماسەلەلەردى ورىندى كوتەرىپ، جۇرتشىلىق تالقىسىنا كەڭىنەن ۇسىنىپ ءجۇر. بۇل ءبىر جاعىنان ول ماسەلەنىڭ تۇيتكىلىن تاۋىپ، ءتۇيىنىن جازۋعا مول ىقپالىن تيگىزسە، ەكىنشى جاعىنان ەلىمىزدىڭ پروكۋراتۋرا سالاسىنىڭ كوپتىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتاردىڭ بارىنە دە قاتىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ءسويتىپ، بۇل سالانىڭ باستى ماقساتى ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ەكەنىن بارىنشا دالەلدەي ءتۇستى، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى.
جاقىپ قاجىمانۇلى جاقىندا قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ءتورايىمى گۇلشارا ابدىقالىقوۆامەن بىرلەسە وتىرىپ، تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەلەرى جونىندە ۆەدومستۆوارالىق ۇلكەن فورۋم وتكىزىپ، وندا وسى ماسەلەنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداپ، ونى ازايتۋدىڭ، بۇل كەلەڭسىز، ادامگەرشىلىككە مۇلدەم جات كۇيكى كورىنىستى قوعامىمىزدان الاستاتۋدىڭ جولدارىن ورتاعا سالدى. وسى جيىندا باس پروكۋرور كەلتىرگەن كەيبىر مىسالدار جۇرتتىڭ جانىن تۇرشىكتىرىپ قانا قويماي، ساناسىن دا ءبىر سىلكىندىرىپ ءوتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
سونىڭ بىرنەشەۋىن تاعى دا جۇرتشىلىقتىڭ ەسىنە سالا كەتكەن ارتىق بولماس.
«كۇيەۋىم، قايناعام، اتام 11 جىل بويى ۇرىپ-سوقتى»، دەپ شەمونايحادا ءبىر كەلىنشەك كىشكەنتاي ءۇش بالاسىن اسىپ ءولتىرىپ، ءوزى دە دارعا اسىلعان. استانادا ءبىر ەركەك بۇرىنعى ايەلىنىڭ ۇستىنە بەنزين قۇيىپ، ورتەپ جىبەرگەن. كىشكەنتاي ءتورت بالا جەتىم قالدى. قىزىلوردانىڭ جوسالى كەنتىندە كەلەسى ءبىر ەركەك ايتقانىما كونبەدى دەپ، ايەلىن اتپەن سۇيرەپ ولتىرگەن.
زورلىق-زومبىلىقتىڭ باسقا دا سوراقى تۇرلەرى كوپ. ماسەلەن، الماتىدا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ ۇنەمى ۇرىپ-سوققانىنا قورلانعان قارت انا دارعا اسىلىپ قالدى. جالپى، تەك بيىلدىڭ وزىندە 316 ايەل وزىنە قول سالعان. ەڭبەك ەتۋگە ەرىنىپ، ايەلىنىڭ تاپقان اقشاسىن ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە جۇمساپ، بالالارىن اش-جالاڭاش قۋىپ شىققان ازاماتتار دا از ەمەس. وتباسىنان بەزىنىپ، اليمەنت تولەۋدەن قاشىپ جۇرگەندەر قانشاما.
وسىنداي جان تۇرشىگەتىن جاعدايلارعا نە سەبەپ؟ بۇل تامىرىن قايدان تارتىپ جاتىر؟ ول قازاقتىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا قايدان كەلگەن؟ بۇعان قارسى اتا-بابالارىمىز ەشتەڭە تىندىرماعان با، سوندا؟!
ءبىر ءسات تاريحىمىزدىڭ تورىنە كوز جۇگىرتسەك، وتباسىنىڭ اماندىعى مەن تىنىشتىعىن ساقتاۋدى، اسىرەسە، ونىڭ نەعۇرلىم ءالسىز دە نازىك سىڭارى – وتانالارىن جاقتاۋدى اتا-بابالارىمىز العاش حاندىق مەملەكەت قۇرىلعاننان باستاپ-اق قولعا الىپ، ونى زاڭدىلىق تۇرعىسىنان نەگىزدەۋگە ءاردايىم ۇمتىلىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ول قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى حانى ءاز-جانىبەكتىڭ بەل بالاسى قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىندا-اق» ايقىن كورىنىس الا باستاعان.
قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي جاعدايى، اسىرەسە جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا نىعايعانىن تاريحشىلار ءبىراۋىزدان ايتىپ ءجۇر. ول ءوزى بيلىك جۇرگىزگەن جىلدارى قازاق قوعامىنداعى قۇقىق-نورمالاردى رەتتەۋ ماقساتىمەن العاشقى قازاق زاڭى – «قاسقا جولدى» جارىققا شىعاردى. بۇل زاڭ قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەپ-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە جاسالدى. بۇل زاڭ سول كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىندە جاپپاي قولدانىلىپ جۇرگەن يسلام ءدىنىنىڭ (شاريعات) زاڭىنان وزگەشە، كوشپەلى قازاق ومىرىنە ۇيلەسىمدى بايىرعى زاڭ بولدى. بيلەردىڭ كەڭەسىندە كوپپەن اقىلداسىپ، «جارعى ەرەجەلەرىنە» («اقساقالدار ەرەجەسى»، «اتا-بابا جولى»، ء«جون-جوسىقتار») ءماندى وزگەرىستەر ەنگىزەدى. حالىق بۇقاراسى قاسىم حاننىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان بيلەر زاڭى – جارعىنى جاڭادان كوتەرگەنىن قولداپ، ونى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتاپ كەتكەن.
جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قازىر ماماندار تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تۇرلەرىن: كۇش كورسەتۋ، پسيحيكالىق، سەكسۋالدىق جانە ەكونوميكالىق دەپ سارالاپ وتىرعانىن ايتا كەتەلىك. ەكونوميكالىق زورلىق-زومبىلىققا ادامداردى زاڭمەن كوزدەلگەن تۇرعان ۇيىنەن، تاماعىنان، كيىمىنەن، مۇلكى مەن قاراجاتىنان ايىرۋ جاتادى. اتالعان بيلەر زاڭىندا ايەلدەردىڭ وسى مۇلىكتىك تەڭدىگىنە باسا نازار اۋدارىلعان.
ال ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى زاڭدار جيىنتىعى بولىپ سانالاتىن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا» ايەلدەردىڭ قوعامداعى ورنى مەن جاعدايىنا كوبىرەك كوڭىل بولىنگەن. بۇل قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نىعايا تۇسۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. قازاق مەملەكەتتىلىگى نىعايعان سايىن زاڭدار دا دامىپ، جەتىلدىرىلىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى».
«جەتى جارعى» – تاۋكە حان تۇسىندا قابىلدانعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ جيناعى. XVII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋ قاۋپىنىڭ تۋىنا بايلانىستى تاۋكە حان ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن ارتتىراتىن شارالار قاراستىرىپ، حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. وسى رەتتە تاۋكە حان بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپ زاڭدارى مەن وزىنەن بۇرىنعى حانداردىڭ تۇسىندا قابىلدانعان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ودان ءارى جەتىلدىرۋ ارقىلى جاڭا زاڭ جۇيەسىن جاساۋعا تىرىستى. ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى مەن بيلەرىن جيناپ، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان زاڭدار جيىنتىعىن قابىلدادى.
بۇل زاڭدار جيىنتىعىندا «قانعا – قان» ەرەجەسىنەن باس تارتىلىپ، ونىڭ ورنىنا قۇن تولەۋ جاعىنا قاراي ويىسقان. ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، زاڭدار ىزگىلەندىرىلگەن. الايدا، ءولىم جازاسى ەكى جاعدايدا ساقتالىپ قالعان. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەت ىشىندەگى بۇلىكشىلەر مەن ساتقىندار ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. وسى ارادا زاڭنامالارىمىزدىڭ دامۋى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە جەتكەن بۇگىنگى كۇنگى قىلمىستىق كودەكسىمىز بويىنشا دا ءدال وسى ەكى قىلمىس ءتۇرى، ياعني بۇلىكشى تەرروريستەر مەن سوعىس كەزىندەگى ساتقىندىق ءۇشىن ءولىم جازاسى ساقتالىپ وتىرعانى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بۇل ارادا اتا-بابالارىمىزدىڭ تابيعي تالانتى مەن اقىل-پاراساتىنا ەرىكسىز تاڭعالىپ، تاڭداي قاعاسىز.
«جەتى جارعىدا» قىلمىستى ءىس-قۇقىق نورمالارىنا دا ۇلكەن ورىن بەرىلگەن. قىلمىس رەتىنە: كىسى ءولتىرۋ، مەرتىكتىرۋ، ايەل زورلاۋ، سوققىعا جىعۋ، قورلاۋ، ۇرلىق ىستەۋ جانە تاعى باسقالارى جاتقان.
«تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسىن»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» ءوز داۋىرىنە ساي ەتىپ، سونداعى ەرەجەلەردىڭ جەتى تۇرىنە كۇردەلى وزگەرىس ەنگىزگەندىكتەن، ول وزگەرىستەر «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» («جەتى جارلىعى») اتالىپ كەتكەن دەلىنەدى. ال وسى نەگىزگى جەتى وزگەرىستىڭ ۇشەۋى تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى شىعارىلعان. ونىڭ العاشقى ەكەۋىندە اتا-انالارىنا جاساعان بالالارىنىڭ قياناتى تۋرالى ايتىلسا، كەلەسىسىندە ايەلدەردىڭ مۇلىكتىك قۇقىعى قورعالادى.
ايەلدەردى قۇقىقتىق قورعاۋ تاقىرىبىن ءسوز ەتكەندە، 1885 جىلى وتكەن قارامولا سەزىندە قابىلدانعان ۇلى اباي تۇزگەن ەرەجەنى ايتپاي كەتۋ ابەستىك بولار ەدى. بارلىعى 73 باپتان تۇراتىن بۇل ەرەجەنىڭ تۇتاس ءبىر بلوگى، ياعني 41-باپتان 50-باپقا دەيىنگى بولىگى وسى وتباسى جانە نەكە ماسەلەسىنە ارنالعان. ولاردىڭ ىشىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ جوعارىدا ءبىز اتاعان بارلىق ءتۇرى قامتىلعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ايەلدەر تەڭدىگى مەن ولارعا قيانات جاساماۋ ماسەلەسىنە ۇلى اباي دا ارالاسقان.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق جايى ءسوز بولعاندا، كەيبىرەۋلەر كوبىنە «شىعىس-
تىق مەنتاليتەت» دەگەندى اۋىزعا الۋعا بەيىم تۇرادى. بەلگىلى زاڭگەر قابىلسايات ابىشەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، قاي مەملەكەت تاريحىن الساق تا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق بولعان. ماسەلەن، اقش-تا جىل سايىن 1,3 ملن ايەل زاڭدى كۇيەۋىنەن نەمەسە ازاماتتىق نەكەلەسىنەن تاياق جەيدى ەكەن. ال فرانتسيادا ايەلدەردىڭ 10 پايىزىنا ءبىر رەت بولسا دا كۇيەۋلەرىنىڭ قول كوتەرگەنىن ارنايى جۇرگىزىلگەن ساۋالداما انىقتاپ بەرگەن. الىسقا بارماي-اق كورشىلەرىمىزگە كەلسەك، رەسەيدە جىل سايىن كۇيەۋلەرىنىڭ ۇرىپ-سوعۋىنان 12-14 مىڭ ايەل اجال قۇشادى، نە مۇگەدەك بولىپ قالادى ەكەن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ بۇگىنگى كۇنى بۇۇ دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ وتىرعانى تەگىننەن-تەگىن ەمەس.
بۇل جەردە مەن «مۇنداي جاعداي ەلدىڭ بارىندە بار» دەپ وسى ءبىر كەسىرى مول كەساپات كورىنىستى جايماشۋاقتاندىرىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق دىلىمىزگە، دىنىمىزگە جات نارسە. حال-قادەرىمىزشە تاريحقا جۇگىنىپ وتىرعانىمىز دا سوعان كوز جەتكىزۋ. ءبىزدىڭ بۇل جاعدايعا اتا-بابالارىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ۇلىلارىمىزدىڭ ۇلاعاتىن ۇستانباعاندىعىمىزدىڭ سالدارىنان ۇرىنىپ وتىرعانىمىز تاعى انىق.
سونداي اۋزى ءۋالى، ايتقانى دۋالى بابامىزدىڭ ءبىرى – قازداۋىستى قازىبەك كەلدىبەكۇلى:
ايمالايتىن – اناڭ قىمبات،
مەيىرىمدى – اپاڭ قىمبات.
اسقار تاۋىڭ – اكەڭ قىمبات،
ۇيات پەن ار قىمبات،
ءوزىڭ سۇيگەن جار قىمبات، – دەگەن وسيەت قالدىرىپتى. ەندەشە، اسىل انالارىمىز بەن ارۋلارىمىزدى ايالاي بىلەيىكشى، اعايىن!
ساۋلە ايتپاەۆا، قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى
Abai.kz