ءتۇن. بەيعام اۋىل جۇرتى ۇيقىنىڭ ۇلپا قۇشاعىنا بولەنىپ، ەسسىز جاتىر. العابايدىڭ رەزيدەنتسياسى. رەزيدەنتسيانىڭ تەرەزە پەردەلەرىن قىمتاي جاۋىپ ءتورت ادام سۇحبات قۇرۋدا. ورتادا كوزەسى قالىڭ بىلتە شام. تۇبىنە ءتۇننىڭ سيا كوك بوياۋى ۇيىعان شامنىڭ جارىعى تورتەۋدىڭ جۇزىندە عانا شاشىلىپ قالعان.

العاباي: سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن، دوستارىم. وتىنىشىمە قۇلاق اسىپ، كەلە قالعاندارىڭ بۇنداي جاقسى بولار ما!

اشەر: و، نە دەگەنىڭ، العا، و نە دەگەنىڭ! (قوزعالاقتاپ، ورىندىعىن سىقىرلاتىپ، شامنىڭ جارىعىنا ۇمسىنا ءتۇستى).

كيم: العاەكە، ءبىزدى ۇمىتپاي جۇرگەنىڭدى، شارۋامنىڭ ءبىر جاعىنا شىعىس دەپ شاقىرعانىڭدى ەستىگەندە ەسىمىز قالمادى. قۇستاي ۇشىپ جەتتىك اۋىلىڭا.

نوحا: جانىڭ ساۋ بولسىن، العا. اللا ىسىڭە بەرەكە بەرسىن!

العاباي: ەسەيىپ كەتىپپىز-اۋ،ءا؟.. (دوستارىنىڭ جۇزىنە بارلاي قارادى).

كيم: ەسەيگەنىڭ نە، العا-اۋ، كارتەيدىك. قاقسال بولدىق.

اشەر: العا، ءبىز قازىر قازاقشاعا قامشى سالدىرمايمىز. سويلەگەندە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەمىز. ءبىز ەسەيىپ، ەس جيعالى قا-شان؟..

العاباي: ە-ە، ءيا-ءيا... الپىستى القىمداپ قالدىق، بىراق، ءالى تۇعىردان تايعان جوقپىز دەشى.

نوحا: الپىس – بىزدە جىگىتتىڭ جاسى.

العاباي: ال، جىگىتتەر، ءيا، مىرزالار، سەندەردى شاقىرعانداعى شارۋامنىڭ جايىنا كوشەيىن. مەن مىنا اۋىلدىڭ جالعىز يەسىمىن. اۋداننان ءبولىپ العانمىن. ءوزىم بي، ءوزىم قوجا. (باسىن كەنەت شالقاق ۇستاپ، مىرزا ماقاممەن سويلەيدى). نە ىستەسەم دە قولىمنان قاعار پەندە جوق. بىراق، بىلەسىڭدەر، ءبىز – ەل ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ وسكەن ۇرپاقپىز. ءبىزدى زامانىمىز سولاي تاربيەلەدى، ورتامىز سونداي ونەگە بەردى. مەن – وسى كۇنى، مىرزالار، الدىما اسقاق ماقساتتار قويىپ جۇرگەن اداممىن.

اشەر، كيم، نوحا: بارەكەلدى، بارەكەلدى!

العاباي: مىنا مەن اۋىلىمنىڭ حالقىن جارقىن بولاشاققا باستاسام دەيمىن. بۇلاردى بۇرىن-سوڭدى وزدەرى قيالداپ تا كورمەگەن جاڭا تۇرمىسقا جەتكىزۋ ويىمدا بار.

كيم: بۇل اۋىل، العاباي مىرزا، ءسىزدىڭ باسشى بولىپ كەلۋىڭىزبەن وسى كۇننىڭ وزىندە نە ءبىر عاجاپقا كەنەلىپ وتىر-اۋ دەيمىن.

اشەر: باسشى بولا سالىسىڭىزبەن كوشەلەردى قۋرايلاردان ارىلتىپ، اۋىلدىڭ اينالاسىن شىرماعان شىرماۋىقتاردىڭ كوزىن قۇرتىپسىز. العاباي مىرزا، ءسىز اۋىلىڭىزدى جاڭا الەممەن بايلانىستىرۋعا بەت الىپسىز. قۇتتىقتايمىن!

العاباي (اشەردىڭ ءسوزىن قۇپتاپ باس يزەدى دە، ىزىنشە شاراسىز كىسىنىڭ كەيىپىنە ەندى): بىراق، دوستارىم، وسى اۋىلداعى ادامداردىڭ ءتىلىن تابا المايمىن با دەپ قورقامىن.

كيم (قۋاقىلانا كۇلدى): تىلدەرىن تابا الماعانى نەسى؟ تىلدەرى اۋىزدارىندا شىعار؟

العاباي (شىتىناپ): تىلدەرى اۋىزدارىندا بولماي كەتسىن! سول تىلدەرى عوي تىرلىگىنە كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان. مەن جۋىردا اۋىلعا جاڭا ات بەرەيىك دەپ جيىن شاقىردىم. ال نە بولدى دەيسىڭدەر عوي؟ وسىندا كەلدى دە، شالدار تۇكىرىگىنە شاشالىپ جات تا كەپ ايتىستى. قاي زاماندا، قاي عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن ۇمىتىپ قالدى بىلەمىن. وح، نە دەگەن پاميات، قۇداي-اۋ؟.. باتالى بي، ەمىل باتىر دەي مە... وسى ەكەۋىن ايتىپ شارپىسقان شالدار، مەنىڭ اگاشكين دوسىم ايتپاقشى، فەودالدىق ءداۋىردىڭ پۇشپاعىنان ءبىر-اق تابىلدى. قىسقاسى، بۇل اۋىل جۇرتى ەكى اتاعا بولىنەدى ەكەن. مىنا بەتىمەن بۇلار اۋىلدىڭ بار بايلىعىن ءبولىپ الىپ، الباتى كەتۋى مۇمكىن. توقتاتۋ قيىن. قايتپەك كەرەك، دوستار؟

نوحا: ولاردى قورقىتىپ ۇستاۋ كەرەك، باۋىرىم، قورقىتىپ ۇستاۋ كەرەك. قازاق اتاڭ: «قورىقپاعانىن – سىيلاماس» دەدى ەمەس پە؟

كيم: ءبولىپ الىپ كەتەردەي نە بايلىق بار اۋىلىڭدا؟

العاباي: كيم، سەن سۇراما. قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە، تابىن-تابىن سيىر. مىڭعىرىپ جاتىر. سوقا-سايمان، تەمىر-تەرسەگى دە جەتىپ ارتىلادى.

اشەر: ولاي بولسا، العاباي مىرزا، جاراتۋشى يەمىز سەنىڭ جاعىڭدا ەكەن. بولىنە بەرسىن. سەن ولاردى بولشەكتەي ءتۇس. ءبۇلىندىر. ەكى اتا از، سەن اۋىلدان ءتورت، بەس اتا، بىرنەشە رۋ تاپ. تابىلماسا، قولدان جاسا.

العاباي (بىلتەلى شامدى قولىنا الىپ، اشەردىڭ جۇزىنە اڭتارىلا قارادى. جارىق كۇڭگىرت تارتىپ، ۇشەۋدىڭ سۇلباسى قاراكولەڭكەلەءنىپ كەتتى): بۇل نە دەگەنىڭ، دوسىم-اۋ؟.. اۋىل جۇرتى ءبورى تيگەندەي ءبولىنىپ، ءار اتا، ءار رۋ وزىنە باسشى، كوسەم سايلاپ الىپ، كوستەڭدەپ ءجۇرىپ بەرسە، مەن بايقۇس دالاقتاپ دالادا قالامىن عوي؟

كيم: ء«بورى تيگەندەي» دەپ دۇرىس ايتتىڭ، العاباي. سەن ءبورى بول. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەندى اتاڭ قازاق ساعان ەسكەرتىپ وتىر. ساعان ىمداپ وتىر.

اشەر: بيلىكتىڭ زورى مەن قورى، اعاسى مەن ءىنىسى، ۇلكەنى مەن كىشىسى دەگەن بولمايدى. بيلىكتىڭ ءبىر عانا اتى بار – بيلىك. بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ. بىرلىكتى سۇراپ وتىرعان بولىپ –  ءبۇلدىرۋ، ىنتىماققا ىندىنىڭ كەپكەندەي بولىپ وتىرىپ – ىدىراتۋ. سەنىڭ بيلىگىڭدى كوپتىڭ بىرلىگى ەمەس، كەرى كەتكەن تىرلىگى، ءوزارا قىرىن قاباق قىربايلىعى، باسەكە-باقاستىعى قامتاماسىز ەتەدى.

العاباي: ءارى تارتىپ، بەرى جىق دەيسىڭدەر مە؟

نوحا: سولاي ىستە. ءبىرىن باۋىرىڭا تارتقاندا، ەكىنشىسىن قىرىڭا ال. ونى دا الىستاتىپ جىبەرمەي، ءۇشىنشىسىن تورتىنشىسىنە ايداپ سال. اينالاڭا سويىل سوعار سوتقار سوتاناقتاردى دا جيا ءجۇر.

اشەر: الدەبىر جاماندىق جاقىنداپ قالعانداي، الدەبىر كولدەنەڭ كەساپات كەلە جاتقانداي ۇرەي شاقىرىپ، قورقىنىشتى سوزدەر ايتۋدان جاعىڭ جابىلماسىن.

نوحا: پايعامبارلار دا ءوز قاۋىمىنا جاراتقان يەنىڭ جۇماقتى ۋادە ەتكەنىندەي توزاقتىڭ بارىن ەسكەرتۋدەن تانباعان.

كيم: بيلىكتىڭ بەرىك قامالى – بايلىق. «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جينا» دەگەندى دە ايتقان سەنىڭ اتالارىڭ. الدىمەن ءوزىڭ بايى. ءوزىڭ شىلقا بايىپ العان سوڭ ماي جۇققان جەڭىڭنىڭ ۇشىن جۇپىنى جۇرتقا ءبىر جالاتساڭ جەتەدى، سودان كەيىن جەتەگىڭە ماڭىراپ، ەرەدى دە وتىرادى.

العاباي: مىرزالار، مەن ايتقان قيساپسىز بايلىقتىڭ ءبارى – حالىقتىكى. مەن بىلاي... نەتىپ... نەعىلىپ، سىرتىنان يەمدەنىپ جۇرگەنىم بولماسا، تىر جالاڭاشپىن عوي.

اشەر: بايلىق – كوپتىڭ ورتاق سىباعاسى ەمەس، بىلىكتى ءبىردىڭ عانا يگىلىگى. سەن – مەنەدجەرسىڭ. دۇنيەدە نە بار، سونىڭ ءبارى – اككى مەنەدجەردىڭ مەنشىگى.

العاباي (شامدى ورتاعا قويىپ، بىلتەسىن كوتەردى. كەڭ بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا ىققان قاراڭعىلىق شامنىڭ تۇبىنە كەلىپ تىعىلعان): قالاي، نە ىستە دەيسىڭدەر سوندا؟

نوحا: مالدىڭ تىگەرگە تۇياعىن قالدىرماي ايداپ اپارامىز دا، حان بازاردىڭ قىزىل وڭەشىنە توعىتامىز.

كيم: قولداعىسىن بەرمەي قويادى دەپ الاڭداما، ەلىڭە ايت، مال – ءبىر جۇتتىق. «وسى قىستان قالاي امان شىعامىز؟» دەپ قالتىراپ، قاڭىلتىر بەت، قارا قابىرعا بولىپ قازاق قاشانعى جۇرەدى؟ مالدى تەگىس حان بازاردىڭ قىزىل وڭەشىنە توعىتىپ ساتامىز دا، بانكتەن ەسەپ-شوت اشىپ، بار اقشانى سوندا سالامىز. بانكتە قازىر اقشا بالالايدى. ءوسىپ، ونەدى. سونىڭ وسىمىمەن-اق جىرعاپ ءومىر سۇرۋگە بولادى.

اشەر: قاڭىراعان اۋىلدا تۇكىرىگىڭ تۇتەپ قاراپ وتىرا بەرمەيتىن شىعارسىڭ... ءتۇبى قالاعا جىلجيسىڭ. باسىڭا قالادان قارقاراداي باسپانا كەرەك. ونى بىزگە تاپسىر.

نوحا: اناۋ تەمىر-تەرسەكتىڭ دە ءبىرىن قالدىرماي سات.

العاباي: ول كىمگە كەرەك؟ ونى كىم الادى؟ كۇن استىندا كۇڭسىپ جاتىر انشەيىن. قۇر قاڭقا.

نوحا: بۇنداي ءىستىڭ تىزگىنىن ءبىزدىڭ كيمگە ۇستات. كيمەكە، دەسەڭشى؟

كيم: ا، ول ءىستىڭ جاراسى جەڭىل. نوۋ پروبلەم. ىرگەڭدە اش باقاداي اۋزىن اشىپ قىتاي تۇرعاندا، تەمىر-تەرسەكتى كۇنگە قاقتاپ قويىپ قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى كۇنا. نيحاۋ-نيحاۋ، مىنە، ءبىتتى شارۋا!

اشەر: ساۋدانىڭ پايداسى كيەلى كىتاپتاردا دا جازىلعان. ىقىلىم زامانالاردان بەرى ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىنە ساۋدا جولىمەن جالعاسىپ كەلەدى. ساۋدادان قاشپا. قازاق ساۋدانى سارت-ساۋاننىڭ كاسىبى دەپ بىلەدى. ولاي ەمەس. سەن ساۋداعا بىلەك سىبانىپ كىرىسكەن ءنومىرى ءبىرىنشى قازاق بول دا، تاريحتا قال. قولىڭا ۇستاعاننىڭ ءبارىن سات تا ۇقساتىپ باق. جومارت قۇداي ءبىرىن تۇگەسسەڭ، ەكىنشىسىن الدىڭنان توسادى.

كيم: بالا كەزىمىزدە ءتىلىمىز كەلىڭكىرەمەي سەنىڭ اتىڭدى «الكحا، الكحا» دەۋشى ەدىك. تەگى سوندا كوپ قاتەلەسپەگەن سياقتىمىز. الدە جارىلقاۋشىمىزدىڭ ءوزى اۋزىمىزعا سالدى ما ەكەن، «الكحا» دەگەنىمىز – القا ەكەن عوي. ال، العاباي مىرزا، ءبىزدى القا، قامقورىمىز بول، ءوزىڭ جەتكەر.

تاڭ شولپانى تۋىسىمەن تۋسىراپ جاتقان جۇلدىزداردىڭ جارىعى سەمىپ، شىلدە اسپانى تۇڭلىگىن تۇرە بەرگەن. ورتاداعى بىلتە شامنان كەروسيننىڭ تۇتقىر ءيىسى تاراپ، بولمە ءىشىن قاۋىپ قالىپتى. العابايدىڭ جۇرەگى لوبىعانداي بولدى.

VII

العابايدىڭ اۋىلىنان ەرتە اتتانىپ، جولعا شىققان دوستارى جايلى دا جۇردەك كولىكتىڭ ىشىندە ىرعالىپ ويعا باتىپ بارادى.

نوحا: سونشا جەردەن شاقىرعاندا ۇلكەن ءبىر شارۋا شىعىپ تۇر ما دەسەم، اۋىل اراسىنىڭ انشەيىنگى اڭگىمەسى ەكەن عوي؟ حوپ مەيلى، ەكى اتا، ماقۇل، ءتورت اتا بولسىن... سونى بىزدەي قازاق ورتاسىنان جىراق جۇرتتىڭ تالقىسىنا سالىپ «قايتپەك كەرەك؟» دەپ سۇراعانىنا قايرانمىن؟ ەل بولعان سوڭ ەل ىشىندە بىرەر تەنتەك تەرىس سويلەپ، تەرىسىنە سىيماي جۇرە بەرەدى دە، ءتاڭىر جارىلقاعىر. وندا تۇرعان نە بار؟ ۇركەر كوتەرىلە ۇركىپ قاشقانداي ۇدەرە كوشكەن بەتى سار دالانىڭ ساي سالاسىنا ءسىڭىپ كەتىپ، شىلدە-تامىزدا عانا باسى قوسىلعان باياعى قازاقتىڭ بىرلىگىنە تاڭمىن. ءبىزدىڭ قاپقاز جۇرتى قۇرىش بىلەك قۇشاعى ايقاسقان تاۋلاردىڭ شۇڭقىرىندا وتىرىپ ءبىر-ءبىرىن كوزگە شۇقىعاندىقتان جەرىن كازاك-ورىسقا الدىرىپ تىندى ەمەس پە؟ قاپقازدىڭ قاسىندا قازاق دەگەن مالىنىڭ سىلەكەيىنە دەيىن ارالاسىپ، بىرگە تۋىپ، بىتە قايناعان ەل ەكەن عوي. اسپان استىندا ماناۋراپ، ماڭقيىپ جاتقان مىناۋ دالانى قازاقتىڭ بىرلىگى سۇراپ تۇرماعاندا ەندىگى نە بولار ەدى؟.. سول كەرەمەتتى ءبىزدىڭ اڭعال دوسىمىز، ءسىرا، ساتكە ءتۇيسىنىپ، سەزىنبەگەن سياقتى عوي. ە-ە، مەيلى. ماعان دەسەڭ، اۋىلىڭداعى ەكى شالدىڭ شاتاق ءسوزىن ايداي الەمگە جاي، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كەلەسىنە سال. «قازاق وزىمەن ءوزى ەل بولىپ وتىرا المايدى» دە دە، ءماجۋسي، شورت، ەبەنەك، ولاردى تاقياڭا تار كورسەڭ، زاڭگىلەردى شاقىرىپ، تورىڭدە تايراڭدات. مەنىڭ الدىما مىڭعىرعان مالىڭدى سالىپ بەرسەڭ بولدى، ايداپ اپارىپ حان بازاردىڭ اۋزىنا توعىتامىن.

كيم: ۇساق تايپالىقتاردىڭ ۇساق-تۇيەك ۇرىسىن قويشى، ءبارى ءبىر كورە پاتشالىعىنىڭ تۋىن ۇستاعان سوڭ تۇتاسىپ ءومىر ءسۇرىپتى. سودان... سودان كەيىنگىسىن ءوزىم دە جاقسى بىلمەيمىن-اۋ. اجەمنىڭ ايتقانى: جالعىز كوزدى جالماۋىزدان تۋعان جاپوندار كارىس حالقىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ داۋىلپازدىڭ بەتىنە قاپتاپتى. داڭعىرلاتىپ داۋىلپاز ۇرىپ ويناپتى. سودان كەيىنگىسى، ءتىپتى، سۇمدىق: قارا باسى قامىس قالپاقتىڭ استىنان تابىلعان ءبىر  ۇلت قاق ايرىلىپ، ورتاسىنا تىكەنەك سىم تارتىپ، الا باعاننىڭ ار جاعى مەن بەر جاعىندا قالعان. ەركى جانە وزىندە ەمەس، ەكى الپاۋىتتىڭ ەركىندە. سول ەكەۋى ءبيلىپ توستەيدى. ال ءبىز مىندامىز. سونوۋ قيىر شىعىستان ءبيتىمىزدىڭ قانىن جالاپ ءجۇرىپ وسىندا جەتتىك. ايتەۋىر، ولمەي ءتىرى قالدىق. ەندى ءتىرى قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ العابايلاردىڭ شارۋاسىنا ارالاسۋىمىز كەرەك. العاباي بۇ قازاقتا از ەمەس قوي. العابايلارمەن بىرگە كوكتەپ، العابايلارمەن بىرگە ونەمىز ەندى.

اشەر: جەر، جەر، جەر... كوشىپ ءبىر جاققا، اۋىپ ءبىر جاققا، كىندىگىنەن كەرى اينالىپ، مەكەن-تۇراعىنان اينىپ ءبىر جاققا كەتپەسە دە، وسى جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ ابىگەرى استە تىنار ءتۇرى جوق. قارا جەر قاشاننان ورنىندا، اۋ سوندا دوڭگەلەنگەن دۇنيە نەگە تۇراقسىز؟ تابانىممەن باسىپ تۇرىپ تاپجىلتپايمىن دەگەن نەبىر قيامپۇرىس اڭگۇدىك اۋمەسەرلەردى ارقاسىنا تاڭىپ الىپ، زارقوم سوعىستاردىڭ تالايىن كورگەن جەر ەندى قانشا قان جۇتار ەكەن؟ ءاي، تەگى..، جەرگە قۇنىققان ادامزاتتىڭ قۇلقىنىن جەردىڭ ءوزى توپىراعىمەن تولتىرماسا، جەر جەر بولىپ جاراتىلعالى باسقا ايلا-شارعىنى پەندە بالاسى ءسىرا، تابا العان ەمەس...

ءبىزدىڭ اۋلەت قۇداي ۇلىنىڭ جۇرتىنا كوشىپ بارعاندا الدارىنان جەر داۋى شىعىپتى. ات توقىمىنداي جەرگە تىستەي قاتقان ەۆرەي الگى جەردى مەنىكى دەيدى، اراب مەنىكى دەيدى. «مەنىكى» دەپ قانا وتىرا ما؟ ەكى ارشىن جەر ءۇشىن اراب-ەۆرەي قاقتىعىسىپ تا قالادى. قاقتىعىستى دۇنيەنىڭ گازەتى جازىپ شۋلايدى. ماسەلەگە حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسىپ، اقىرىندا شەشىمىن تابا الماي، داۋلى جەردى ەكى جاققا بەيتاراپ ەتىپ قالدىرادى. ءالى كۇنگە وق تىلەپ ويقاستاعان وقيعالار سول ەكى ارشىن جەردەن اتويلاپ تۇر. سونى كوزىمەن كورگەن ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اقساقالى بىلاي دەپ اڭگىمە شەرتىپتى:

-        ءبىز قازاق دەگەن حالىقتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇردىك. سول قازاقتا عيبراتتى سوزدەر وتە كوپ. سونىڭ ءبىرىن مىسال ەتەيىن. بىردە ەكى ادام جەرگە تالاسىپ قالىپتى. تالاسا تالاسا ەكەۋى جاعا جىرتىسىپ، توبەلەسىپ، ابدەن يت سىلىكپەگە ءتۇسىپتى. ءسويتىپ شارشاپ، شالدىعىپ وتىرسا، جاندارىنان ءبىر ادام كولدەنەڭدەپ وتە بەرىپتى. ەكەۋى داۋىن بەيساۋات جۇرگىنشىگە ايتىپ، جۇگىنگەندى ءجون كورەدى. سوندا الگى ادام: «تۇرا تۇرىڭدار، مەن بۇنىڭ جايىن جەردىڭ وزىنەن سۇرايىن»، - دەپ اتىنان دومالانىپ تۇسە قالىپ، جەرگە قۇلاعىن توسىپ، ەكپەتتەپ جاتىپتى دا، ەڭسەسىن تىكتەپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ بىلاي دەپتى: «سەن «جەر مەنىكى» دەيسىڭ، سەن «مەنىكى» دەيسىڭ، ال جەر: «مىنا داۋلاسىپ، ولەرمەن بولعان ەكەۋى دە مەنىكى» دەيدى، بۇعان نە دەيسىڭدەر؟

اۋلەتىمىزدىڭ اقساقالى ايتقان تامسىلگە ەۆرەيلەر تاڭ قالىسقان كورىنەدى. بۇ قازاقتىڭ تاڭدايىڭدى قاقتىرار ءسوزى مەن ىسىندە قيساپ جوق قوي، قيساپ جوق. بىراق، سونى ۇعىپ الۋعا العابايلاردىڭ قيىنسىناتىنى قىزىق. مەن الگىندە وعان بيلىكتىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن الىمشە جەتكىزگەن بولدىم. ال سول بيلىكتىڭ بيىگىندە وتكەن حان بابالارىنىڭ ىزىنە ۇڭىلەر بىرەۋ تابىلار ما ەكەن وسى جۇرتتىڭ ىشىنەن؟ ءاي، قايدام... العاباي دوسىم، ساعان، ارينە، جانىم اشيدى. سوندىقتان قارا باسىڭدى قامداپ قال دەگەن اقىل ايتتىم. باسقاعا سەنىڭ شاماڭ كەلمەيدى. پەشەنەڭە جازىلماعان ەل بيلەۋ. اۋىلىڭنىڭ جۇرتىنا وبال دەسەم دە، باسقا امالىم كەم، بالا كەزدەن بىرگە وستىك، باۋىر باسىپ قالدىق. سول سەبەپتەن سەنى جەتەلەۋگە ءتيىسپىن مەن...

VIII

دوستارىنىڭ اقىل-كەڭەسىن قۇلاعىنا قۇيىپ، ميلانىپ العان سوڭ العاباي تۇلەپ سالا بەردى. تۇلەمەگەندە قايتەدى، ويى تۇنەكتەن وياندى، ءوزىنىڭ وسى كەزگە دەيىن تۇك بىتىرمەي تۇرتىنۋمەن كۇن وتكەرىپ جۇرگەنىن بەك ءتۇسىندى. بۇگىنگى العاباي بۇرىنعى العابايعا كۇلەتىن بولدى. قازىر ونىڭ قاۋىم ورتاسىنداعى ءسوزى:

-        بالتاي-شالتايدى قويىڭدار، مەن بىلەمىن، مەنى تىڭداڭدار! – دەپ كەلەدى. بىرەۋلەر الداعى قىستىڭ قامىن ايتا باستاسا، العاباي ولارعا:

-        مالعا قاراپ ماڭىراعاندى، قازاق، قاشان قوياسىڭ؟! – دەيدى اقىرىپ. باسقا كاسىپتىڭ ىعىن بىلمەيتىن اۋىل جۇرتى بۇندايدا كادىمگىدەي ىعا سويلەپ:

-        العاباي-اۋ، سوندا نە ويلاعانىڭ بار؟ – دەسە، بۇل سوزبۇيداعا سالماي توتەسىنەن تارتادى:

-        ساتۋ كەرەك! مال باعۋ – ازاپ. ازاپتان ارىلۋ كەرەك.

-        مالدان باسقا تىرلىگى جوق ەلمىز عوي ءبىز، - دەيدى باتالى مەن ەمىلدىڭ ۇرپاعى ەڭكىش تارتقان بويىن جازا الماي. جۇرتتىڭ وسىلاي وسال شىققانىن بىلگەندە العاباي ويىنداعىسىن ىرىكپەي ايتىپ تا سالادى:

-        قازاق، قاشانعى قاڭىلتىر بەت، قارا قابىرعا بولىپ قانجىرداي قاتىپ جۇرەسىڭ؟ سەن دە مىنا زاماننىڭ يگىلىگىن ءبىر كورسەڭشى، بايقۇس-اۋ. مالدى قالاداعى حان بازاردىڭ اۋزىنا ايداپ اپارىپ توعىتامىز دا، تىگەرگە تۇياعىن قالدىرماي ساتىپ، تابىسىمىزدى بانككە باسىپ تاستايمىز. اقشا قازىر بانكتە بالالايدى. مەن اقشادان اقشا تۋدىرامىن.

وسىنى ايتىپ، اۋىلدىڭ قۇتى قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرىن قارا بازاردىڭ قان قاسابىنا بەرىپ، ءبىر قاپ اقشا ارقالاپ قايتقان كۇنى ەل العابايدىڭ اۋزىنا تۇتاس قارادى. دەگەنىنە كونىپ، دەرتەسىنە جەگىلدى.

بۇل كۇندەرى العاباي اۋىلىنىڭ اينالاسى تەمىر-تەرسەكتەن دە ارىلىپ بولعان. قيسىق شەگە، سىنىق سىم كورسە ءبىتتى ىلگەرىدە سونىڭ ءبىرىن كوزىنە ىلمەيتىن جۇرت تىرنەكتەپ جيا جۇرەتىن ادەت تاپتى. تاپقانىن اكەلىپ العابايعا بەرەدى، العاباي كيمگە بەرەدى. كيم كىمگە بەرەدى؟.. كوجە توعى تۇگەسىلىپ، جۇتاپ ۇلگەرگەن جۇرتتىڭ وندا شارۋاسى جوق. اقشا، اقشا، اقشا... ىزدەگەن سايىن ول پالە ىننەن ىنگە تىعىلىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ قۋعان سايىن جەلقۋىقتانىپ جەتكىزبەي، الىستان ارباپ، سيقىرلانا كۇلىپ، العاباي اۋىلىنداعى ادامداردىڭ ارانىن ابدەن اشتى. ىلگەرىدە باقاستىق پەن كۇندەستىك كۇرەسكە تۇسپەگەن بە، الدە سونى ەل ءىشى ەلەڭ قىلماعان با، قازىر بىرەۋدىڭ قاتىنى قازانىنىڭ تۇبىنە جۇقالاپ ماي جۇتقىزسا، كورە قالعاننىڭ قىزعانىشتان كوزى قىزارىپ، قىلعىنىپ ولۋگە بار. سوسىن ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ: «شىكىن-اي، جەتىسىپ قالىپتى عوي»، - دەيدى.

بار داۋلەتىن سىپىرىپ العابايدىڭ الدىنا سالىپ بەرگەنىمەن اۋىل جۇرتى ءبىر-ءبىرىنىڭ تەسىك قالتاسىن كورە تۇرا بۇل كەزدە وزىنشە باي-كەدەيگە جىكتەلەتىندى شىعاردى. ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعدايىنا جانى اشي وتىرىپ قۋلىق-سۇمدىق جارىستىراتىن بولدى. ءبىر-بىرىمەن بولە قارىن ەكەندىگىن بىلسە دە، ءبولىندى. تەگىندە، ادام بالاسىنا ادامدىقتان الىستاۋ، كىسىلىكتەن كەتۋ قيىن ەمەس ەكەن. ازعىنداۋ اياق استىندا ەكەن. الايدا، پەندە شىركىن ول كۇيىنە ەش وكىنبەيتىن بولسا كەرەك. قايتا «قالپىم وسى»، «جاراتىلىستاعى جايىم وسى» دەپ، جۇرە بەرەتىن كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارى العابايدىڭ بەدەلىن ۇستەپ، بيلىگىن بەكىتە تۇسكەن. «بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ» دەگەن ەدى-اۋ اشەر دوسى. العاباي اۋىل جۇرتىنا دوسىنىڭ ايتقانىن اينا قاتەسىز ىستەدى. ىندەتە سۇراپ ءجۇرىپ اۋىلدان جيەن، جيەننەن تۋعان جينەشارلاردى تاۋىپ، ءبىر كوشە ەتتى. باتالى-ەمىل اراسىندا ەكى ءۇش ءتۇتىن قوجا-سۋناق بار ەكەن، اراب اتاندىرىپ ولارعا ۇلتتىق مارتەبە سىيلادى. ءتورت- بەس ءۇي تورە-تولەڭگىتتىڭ ءتۇبىن موڭعولعا تەلىپ، ولاردان ءبىر ۇلىس جاسادى. اللا-اي، بۇل اۋىل بۇرىن جاعا جىرتىسىپ، جانجالداسىپ، جىرتىلىپ-ايرىلىپ كەتپەي قالايشا ءبۇتىن ءومىر سۇرگەن؟ بەلگىسىز... قازىر العابايدىڭ «بىرلىك»، «ىنتىماق» دەپ كۇندە زار قاقساۋىنىڭ ارقاسىندا عانا كوبەسى سوگىلمەي ءىلدا-الدامەن تەرىسىنە ءىلىنىپ ارەڭ ءجۇر. بۇندايدا ميىعىنان كۇلىپ قويىپ العاباي اشەر دوسىنىڭ ءسوزىن ەمىرەنە ەسىنە الاتىن: «بيلىكتىڭ ءبىر عانا اتى بار – بيلىك. بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ. بىرلىكتى سۇراپ وتىرعان بولىپ – ءبۇلدىرۋ، ىنتىماققا ىندىنىڭ كەپكەندەي بولىپ وتىرىپ – ىدىراتۋ. سەنىڭ بيلىگىڭدى كوپتىڭ بىرلىگى ەمەس، كەرى كەتكەن تىرلىگى، ءوزارا قىرىن قاباق قىربايلىعى، باسەكە-باقاستىعى قامتاماسىز ەتەدى».

«بيلىكتىڭ بەرىك قامالى – بايلىق» دەگەندى كيم دوسى كەڭەس ەتىپ ەدى، كەمەل دوس بۇعان ەڭ كەرەكتىنى ايتىپتى. العابايدىڭ بانككە اپارىپ قۇيعانى قازىر بالالاپ، ءوسىپ، بالاپاننان شوجە شىعىپ، شوجەدەن كۇركە تاۋىققا ۇلعايىپ، كۇركە تاۋىعى كۇرىك باسىپ، جۇمىرتقالاپ جاتىر. ءوز بەتىنشە ءونىپ باستاعان اقشانى ساۋساعىنا ساراڭ قىستىرىپ كەي-كەيدە اۋىل جۇرتىنا ۇلەستىرىپ قويادى. مىنا جۇرت سوعان ءماز. العاباي، ارينە، ول دا ءماز. «الدىمەن ءوزىڭ بايى. ماي جۇققان جەڭىڭنىڭ ۇشىن جۇپىنا جۇرتقا ءبىر جالاتساڭ جەتەدى، سودان كەيىن جەتەگىڭە ماڭىراپ، ەرەدى دە وتىرادى» دەدى عوي كيمەكەڭ. ء«اي، كيمەكە-اي، كەر ساڭلاعىم، كەمەڭگەرىم-اي!».

«كوردەن كەبىنىن سۇيرەتىپ تۇرەگەلگەن ءتىرى ارۋاق سەكىلدى وسى جامان-جۇماندارعا جۇعىن دا تاتىرماسام قايتەدى؟» دەگەن ويعا كەتەدى العاباي كەي ساتتەردە. «ويتكەنى، - دەپ الگى ويىنا بەكي تۇسەدى ول، - بۇتىنا تولىپ جۇرگەنى بولماسا، بۇلاردىڭ قولىنان قويدىڭ قورداسىن سىپىرۋ دا كەلمەيدى. وۋ، قيسىنىن تاپقانعا مالدىڭ قيى دا قىپ-قىزىل اقشا ەمەس پە؟ مىنالار سونى بىلگەن ەمەس. ەرتەلى-كەش مال سوڭىنان ءورىپ، مالدىڭ سۇمەسىنە قاراعان وڭكەي سۇمەلەك ەل بولىپ جارىتا ما؟ جاساعان جاقسىلىعىڭدى ءبىلىپ، تۇيسىنە مە؟»

العاباي اسىپ-تاسىعان سايىن اۋىل جۇرتى جاسىپ، ءوزىن ءوزى كەمباعال، قور ساناپ، قورعالاقتاپ بىتكەن. انە ءبىر قاريا تۇنجىر قاباعىنىڭ استىنان جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قاراپ، كوز جانارىن جاس جۋىپ، العابايدىڭ رەزيدەنتسياسىنا قاراي بۇگجەڭدەي باسىپ بارادى. العاباي مىرزادان اس-اۋقات ساتىپ الارلىق باقىر تيىن سۇراماق. العابايدى القاپ، اياعىن قۇشارداي بولىپ سۇرايدى. سوندا العاباي: ء«جا، جاكە، بۇنىڭىز نە، مىنە الىڭىز» دەپ ۋىسىنا بىرەر سولكەباي تاستاسا، سورلى قارت سوعان ريزا. بىلاي شىعا، جولىققان ادامعا: «شىركىن، باردىڭ اتى بار-اۋ. بايلىق بارعا بىتەدى عوي. قالاي-قالاي بولار ەكەن، بوساعاسىنان اتتاتاما ما، جوق پا دەپ بارعانىمدا «جاكەلەپ» تورگە وزدىرىپ، قىجالات قىلماي قايتاردى» دەر ەدى. العاباي ەل سوزىنە قۇلاق اسىپ، قۇراق ۇشىپ جۇرگەن العاشقى جىلدارى اۋىلعا باتالى باباسىنىڭ اتىن بەرمەك بولىپ ىشقىنعان شاقار شالدى الگى كىسى دەپ بۇگىندە كىم ويلايدى. ال العاباي قارتتىڭ سىرتىنان قاراپ تىجىرىنادى: «سۇرانشاق. تۇقىم-تۇياعىمەن تىلەنشى. بۇيتكەنشە مۇردەم قاتپاي ما؟». ىزعارىن الىستان سەزدىرىپ وتىرعانىمەن العاەكەڭ، بىراق، اۋىلداستارىنىڭ بەتىنە تۋرا كەلە بەرمەيدى. قۋلانىپ العان. و، توبا، قازىر ول قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىندىعىن ويلاپ قۋانادى. قورعانسىز، اڭعال جۇرتتى ءارى يتەرىپ، بەرى جىعۋدىڭ شەبەرى. نوحانىڭ ءسوزى دە ەستە: «پايعامبارلار دا ءوز قاۋىمىنا جاراتقان يەنىڭ جۇماقتى ۋادە ەتكەنىندەي توزاقتىڭ بارىن ەسكەرتۋدەن تانباعان». باياعى ورەن، جالىندى كومسومول، ءارى اگاشكيندەردىڭ ناسيحاتىنان كوگەرىپ-كوكتەگەن العاباي پايعامبارلار مەن پايعامبارلار قاۋىمى دەگەنگە باس قاتىرعان ەمەس، ايتسە دە، اۋىل جۇرتىنا قيا باسسا قيامەتتىڭ بولا كەتۋى عاجاپ ەمەستىگىن ايتا ءجۇرۋدى ادەت قىلعان.

ۇمىتىپ بارامىز، قيامەت كۇنىنىڭ قياپاتىن ايتىپ زارلايتىن بۇل اۋىلدا وسى كۇنى العاباي جالعىز ەمەس-ءتى. بىردە العاباي اۋىلىنا جالاڭاش ەتىنە جالاڭ شۇبەرەك بايلاپ، شاشىن تۇقىلىنا دەيىن تىقىرلاپ قىرعان، بورلاپ-سىرلاعان ءجۇزىن سىلتىمەن سۇرتكەندەي سۇپ-سۇر شۇبىرىندى توپ كەرنەيلەتىپ-سىرنايلاتىپ كەلىپ تۇردى. «حارە كريشنا» دەدى ولار. «سەنىڭ حالقىڭ اداسقان. ولاردىڭ بىلعانعان جانى تازارماي اقيرەتتىڭ شەگىنەن ورىن تاپپايدى» دەپ حابار بەردى. كەلەسى كۇنى ايرىق تاڭبا كوتەرگەن قاۋىمنىڭ ۋاعىزى تىڭدالدى. «زاماناقىر تاياپ قالدى، - دەدى ولار. – ءبىز ءۇشىن قانىن توگىپ، بورەنەگە تاڭىلعان قۇداي ۇلىن ەسكە الىپ، ءمىناجات ەتىڭدەر». بۇل قاۋىمنىڭ سوڭىنان كيمەلەپ جەتكەن جاماعات العاباي اۋىلىنىڭ جۇرتى اداسۋشىلاردان ەكەنىن قاتاڭ ەسكەرتتى دە، اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ قورىمدى قيراتىپ، ارۋاقتار الەمىن الاستاپ: «قيامەت كۇنى سۇراققا الىناسىڭدار، كۇناھار پەندەلەر» دەدى.

العاباي اۋىلىنداعى رۋحى بىلعانعاندار جالاڭ شۇبەرەككە ورانعان قاۋىمنىڭ ەتەگىن قۇشىپ، قۇداي ۇلىنىڭ جاپا شەكەندىگىن سەزىنگەن بايقۇستار ايرىق تاڭبا ارقالاعانداردىڭ اياعىنا جىعىلدى. ال شەتىنەن «كۇناھار پەندەلەر» بولسا، جاماعاتتىڭ يەگىنىڭ استىندا جالبىراعان ساقالدى پانا تۇتىپ جاتقان. سونداي ابىر-سابىر، قالايماقان كۇندەردىڭ بىرىندە-اۋ دەيمىن، العاباي ءۇيىنىڭ قاسىنداعى كارى قارا اعاشتىڭ باسىنا توپتانىپ كەپ ءۇيىرلى  قارعا ۇيا سالا باستادى.

XIX

ءار سانى اقجاعالى ۇلىقتاردىڭ ىزاسىن تۋدىرىپ، تۋ-تالاقايىن شىعاراتىن «تاسجارعان» اپتالىعى كەزەكتى سەنساتسياسىمەن كەرباققان قوعامنىڭ قوياسىن اقتارىپ سالعان. قارشادايىنان قاعىنىپ، قالامىن قايداعى قيىن تاقىرىپقا جۇمساپ دانىككەن ءتىلشى باياعى «قۋراي-دجۋنگليدىڭ» ىشىندە ءومىر سۇرگەن اۋىل تاعدىرىنا ورالىپتى.

«العاباي قامىسبايۇلىن كوپتەن ءبىلۋشى ەدىم، -دەپتى ءتىلشى ماقالانىڭ العاشقى جولىندا-اق. – مەن اۋداندىق گازەتە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جىلدارى ول الىس ءبىر قيانداعى اۋىلدى مەنشىكتەپ، مۇكامال-مۇلكىمەن قانجىعاسىنا بوكتەرگەن-ءدى. ءا دەگەندەگى ءىسى ء«اپ-بارەكەلدىمەن» باستالعان العاباي اۋىل جۇرتىنىڭ ازدى-كەم ىلىك-شاتىسىنا شاتىلىپ، شارۋاشىلىقتى باسقارۋ ىسىنە كەتىكتەن كەتپەننىڭ باسىن سۋىراتىن سۋاياقتاردى كەڭەسشى ەتىپ شاقىرعان. بەيعام اۋىلدىڭ بار بايلىعىن ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ۇپتەپ كەتكەن الگى قۋلار العابايدىڭ رەزيدەنتسياسىندا نە كەڭەس قۇرعانىن ءىشىمىز سەزگەنىمەن، قانداي قۇجاتتان قىزىل قۋىرداق جاساعانىن بىلە المادىق. ايتەۋىر اينالدىرعان التى-جەتى جىلدىڭ اۋقىمىندا العاباي اۋىلىنىڭ اينالاسىن تىپ-تيپىل ەتتى. جانارمايعا ايىرباستىڭ ەسەبىمەن قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى الىپ شاھاردىڭ حانبازارىنا ايدالدى. ىسكە جارامسىز، ىلىككە تاتىمسىزدىڭ باسىمەن تەحنيكا اتاۋلى تەگىس ساتىلدى. العابايدىڭ دوستارى جەردىڭ قىرتىسىنان قازىنا ءتىنتىپ تاباتىن قۇرالداردى سۇيرەپ اپارىپ، تاۋ مەن تاستى دا شۇرىق-تەسىك قىلىپ تىندى. ارينە، تابىسقا كەنەلدى. بايلىققا باتتى. ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى بانك «ىسكەر» جىگىتتەردىڭ تۇتامىنا كەلمەي تاپقان-تايانعاندارىن شەتەل اسىردى. العابايدىڭ اياۋلى دوسى اشەر سول اقشالاردى قۇندى قاعازدارعا اينالدىرىپ مۇحيت اسىپ كەتكەن. نوحا – ۇيىمداسقان قىلمىس الەمىنىڭ سەركەسى. العابايدى الار جاۋدىڭ القىمى نوحانىڭ قولىندا. كيم كەڭەسشىلىك قىزمەت اتقارادى. كەڭەسشىنىڭ كەسىرلى ويى مەن ويىنىنا بۇل كۇندە ەش كەدەرگى جوق. ول العاباي اۋىلىنان كۇللى الەمنىڭ كۇلسالعىشىن جاساپ وتىر. كۋاگەرلەر مەن جيحادشىلار، سايتان مەن ءىبىلىستىڭ جولىنا ازعىرۋشىلار كيمنىڭ نۇسقاۋىمەن انداعايلاپ العاباي اۋىلىن باسىپ قالعان.

«قان ۇيىعان ولكەگە قارعالار ءۇيىر كەلەدى» دەۋشى ەدى. جاناما جانە تۋرا ماعىناسىندا العاباي اۋىلى قازىر سول قان ۇيىعان، قاراڭعى قاپاسقا قامالعان ۇرەيلى مەكەن. مەن تىلدەسكەن قاريا، ول ءوزىن ەمىل باتىردىڭ ۇرپاعىمەن دەپ تانىستىردى، «كيەسىز جەردى قۇزعىن، يەسىز ەلدى ىزعىن جايلايدى» دەدى. سول كىسىنىڭ ءسوزى – ءسوز. ەندى قايتپەك كەرەك؟ اۋىل جۇرتىن وسىنداي ايانىشتى تاعدىردىڭ شەگىندە قالدىرىپ قويامىز با؟»           

ايقاي-اتتانشىل اپتالىق ۇلىقتار ورتاسىن ۇلارداي شۋلاتىپ جاتقان تۇستا ماقالاعا كوز جۇگىرتىپ وتكەن كيم العاباي دوسىنا قوڭىراۋ شالدى.

-        العەكە، ءاماندا ساۋ-سالاماتتىعىڭىزدى تىلەپ وتىراتىن پاقىرىڭىزبەن تىلدەسۋگە مۇرسات تابا الار ما ەكەنسىز؟

-        و، نە دەگەنىڭ كيمەكە-اۋ، وزىڭدەي ابزال دوسپەن ساعاتتاپ سويلەسۋگە بارمىن عوي.

-        پەيىل-نيەتىڭىزگە قۇمبىلمىن، العەكە. راحمەت سىزگە، ءبارىمىز ءسىزدىڭ جالپاق جاۋىرىنىڭىزعا جابىسىپ جان باعۋدامىز. بىزبەن تىلدەسۋگە مۇرسات تاپساڭىز، ءبىر جايدى ناقتىلاپ سۇراۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟ 

-        سۇرا، سۇراي بەر. سۋىرمامداعىنىڭ ءبارىن سەن بىلەسىڭ عوي. سوندا دا سۇرا.

-        العاەكە، وسى ءسىزدىڭ اۋىلىڭىزدا قارعا قاپتاپ كەتكەنى راس پا؟

-        ويباي، راس. توپتانىپ ۇشقاندا كۇننىڭ كوزىن كولەگەيلەيدى.

-        كادىمگى قارا قارعالار عوي؟

-        اي، سونىڭ تەگىن تەكتەپ، ءتۇسىن تۇستەپ جۇرگەن كىم بار دەيسىڭ؟ مەنىڭشە، كادىمگى قارا قارعالار. ناگلىي، ناقۇرىس قارعالار. «عارق» دەپ ۇشىپ بارا جاتىپ توبەڭە ساڭعىرا سالادى، ۇياتسىزدار!

-        ەندەشە قۇداي بەردى، العاەكە! ءسىز سول قارعالاردى تەگىس قاراۋىڭىزعا الىڭىز.

-        نە، نە دەيسىڭ؟

-        قاراۋىڭىزعا الىڭىز دەيمىن. سىنىق قانات قارعا قالماسىن قاراۋىڭىزدان.

-        و نەگە، نە ءۇشىن؟

-        ءپالى، العاەكەسى، قارعا دەگەنىڭىز – بيزنەس. تۇمسىعى – 100 دوللار، تىرناعى – 100 دوللار. ءبىر قارعادا ءبىر تۇمسىق، ەكى بالاق. ەكى بالاقتىڭ باسىندا ەكى تىرناق. بارلىعى – 300 دوللار. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، ءسىزدىڭ توبەڭىزدە قانشا دوللار شىرق اينالىپ ۇشىپ جۇرگەنىن؟

-        اۋ، ونى قايدان ءبىلدىڭ؟

-        قىتايعا كەيىنگى ساپارىمنان ءبىلدىم.

-        قىتاي ونى نە عىلادى ەكەن؟

-        نە عىلاتىنىن نە عىلامىز؟ ءسىز بەن ءبىز ساتۋدى بىلسەك بولدى ەمەس پە؟

-        سوندا بۇل قارعالاردى جامساتىپ، شەتىنەن اتامىز با، قايتەمىز؟

-        اتامىز با، اسامىز با، الدە قىتايعا ايداپ وتەمىز بە، كورەمىز. سىزگە تاپسىرما: قارعالاردى قاراۋىڭىزدان شاشاۋ شىعارماڭىز.

-        كيمەكە، تس-س، اقىرىن. بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويماسىن.

-        ءيا، تس-س...بۇل – قۇپيا. مەملەكەتتىك قانا ەمەس، حالىقارالىق قۇسبەگىلەردىڭ قۇپياسى. قۇپيامىز اۋزىمىزدا قۇلىپتاۋلى بولسىن.

-        قۇپ، كيمەكە، قۇپ!

كيممەن ءسوز بىتكەن بويدا تەلەفون تۇتقاسىن تاستاي سالىپ، تاسىراڭداپ دالاعا اتىپ شىققان العاباي تاناۋىنىڭ تەسىگىن اسپانعا توسەپ قاتتى دا قالدى. قارعالاردىڭ ءۇيىرى كوك جۇزىندە كوشكەن قارا قۇيىن سياقتى: جان-جاققا جامىراپ، جايىلىپ بارا جاتادى دا، جالت بۇرىلا توپتانىپ شىرق ۇيرىلەدى. شىرق ۇيرىلگەن ءۇيىردىڭ ورتاسى قاناتىنىڭ قارىمى جەتكەن بيىككە كوتەرىلگەندە، ەتەگى دەلبەگەيلەنە تۇرىلگەن قارعا-قۇيعىن كيمنىڭ باسىنداعى قامىس قالپاققا دا ۇقساپ كەتەدى. قارعالاردىڭ قارقىلىنان قۇلاعى قاجالعان العاباي قازىر ولارعا سۇيسىنە كوز سالىپ تۇر. «ە-ە، قارعالار، قارعالار، سەن ءبىزدىڭ باسىمىزعا ءۇيىرىلىپ، قونعالى جۇرگەن بايلىق قۇسى، باق قۇسى ەكەنسىڭ عوي، جانىم-اۋ».

...قارعالاردىڭ ءبىر ءۇيىرى ءۇيىنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى الىپ قارا اعاشتىڭ باسىنا ۇيا سالىپ جۇرگەنىن بايقاعان العاباي جەكسۇرىن قۇستىڭ توڭىرەكتى الا قۇسىق جاسايتىنىن ويلاپ كەيىگەن. «مىنا ماڭقا اۋىلدى مالدىڭ قيى مەن كوڭىنەن ارەڭ ارشىپ الىپ وتىرعانىمدا قارعاسى قۇرعىر قارقىلداپ قايدان تاپ بولا كەتتى؟» دەپ العاباي اشۋ شاقىرىپ، قارا اعاشتاردىڭ بۇتاعىنا داڭعارا بايلاتىپ، اينالاسىن ازان-قازان قىلعان-دى. الايدا وعان ايىلىن جيعان قارعا بالاسى بولمادى. باستاپقىدا داڭعارا ۇنىنەن دالباقتاي ۇشىپ قاشقانىمەن بارا-بارا بويى ۇيرەنگەن قارعالار العاباي اۋىلىندا انسامبل قۇرىپ العان. لىپ ەتىپ جەل سوعىپ، بۇتاق تەربەلسە، قاڭعىر ەتە قالاتىن داڭعارا داۋىسى «ال، باستا» دەگەندەي قارعالار حورىنىڭ قارقىلىن ۇدەتە تۇسەدى. سودان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن عارق-عارق. عارىققا قارىق بوپ وياناسا، تاعى دا عارق. الىپ داراقتىڭ ءسىڭىرلى جۋان بۇتاعىنا جايىلىپ جاتىپ الاتىن سۇمىراي اتا قارعا بۇدان تاڭ ازاڭىندا ماڭعازدانىپ حال سۇرايتىنىن قايتەرسىڭ؟ «عاراعىم، العاباي، عال عالاي؟» بيىكتە وتىرىپ العابايداي اردا تۋعان ازاماتقا سالەم بەرگەنىم ىڭعايسىز دەي مە ەكەن، كەيدە جەرگە ءتۇسىپ، بالۋان جۇرىسكە سالىپ، ىرعالا باسىپ كەلەدى دە: «عال عالاي، عال عالاي، العاباي؟» دەپ كەتەدى. ء«وي، جەكسۇرىن نەمە!»

العابايدىڭ امالى تاۋسىلعان. ال قارعالار ءۇيىرى شەتسىز-شەكسىز كوكجيەكتىڭ ءار تۇسىنان قارا كۇيەدەي تۇتاسىپ شىعادى دا، تۋرا بۇنىڭ اۋىلىن بەتكە الادى. ات شاپتىرىپ الدىرعان مىرزا قوناقتار سەكىلدى. اسىقپاي ۇشىپ كەپ قارا اعاشتاردىڭ باسىنا باپتانىپ قونا بەرەدى. سونىڭ ءبارى العابايدىڭ توبەسىنەن تەسىلە قارايتىن سەكىلدى: «مىرزا، بولىسەتىن نە بار سىزدە؟» العاباي نەسىمەن ءبولىسسىن؟ بولىسەتىنىن دوستارىمەن ءبولىسىپ قويعان. بىراق، قارعانىڭ اتى قارعا ەمەس پە، جەر تۇبىنەن ولاردى بۇل ولكەگە جەل ايداپ كەلدى عوي دەيسىز بە؟ انە، اناۋ ادىرلار حان بازارعا ايدالعان مالدىڭ تەرى-تەرسەگىنە تولىپ، اۋزى مۇرنىنان اقتارىلا ءجيدىپ جاتىر. اناۋ تاۋلاردىڭ ساي-سالاسى – العابايدىڭ اڭشى دوستارى قىناداي قىرعان اڭ مەن قۇستىڭ ولەكسەسى. ايداۋ دالاعا اينالعان اناۋ ەگىستىك القابىنداعى ەركەك ءشوپتىڭ باسى – تۇنعان ءدان. سونى، سول جەمتىگىن، جەڭسىك اسىن سەزگەن قارعالار قايدان بولسا دا كەلەدى عوي. ءيا، اۋىلداعى ايتقىشتاردىڭ سوزىندە ەش قاتە جوق: ادامدا العابايدىڭ، قۇستا قارعابايدىڭ قۇلقىنى قۇردىمداعانى سەزەدى.

ەندى، مىنە، العاەكەڭ اسپانعا اڭتارىلا قاراپ تۇر، ىشىنەن كۇبىرلەپ ساناپ تۇر. ء«اي ءبىر ميلليون بار شىعار-اۋ...» «اللام-اۋ، سوندا العاباي ۋىستاپ دوللار ۇستايتىن ميلليونەر بولماق قوي؟!»  – «ە، بولادى، نەگە بولماسقا؟». «اي، العاباي، قايدا تۇراسىڭ؟»  – «امەريكادا. جو-جوق، ەۋروپادا». «ەۋروپاڭىز نە، ايدىڭ بەتىندە». اشەر ايتقان: «دوسىم العاباي، جەر پلانەتاسىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەلۋدە، اسقان بايلار ەندى جاڭا مەكەن، جالعاستى ءومىر ىزدەپ ايدىڭ ارعى بەتىنە كوشۋدە» دەپ. «نەسى قيىن، دوستارى امان بولسا، العاەكەڭ دە ايدى وزىنە قونىس ەتەر». «شىركىن، سول ءۇشىن ماڭگىلىكپەن بىرگە ماڭگى ءومىر سۇرسە عوي ارمانسىز».

قيالىنا قارعانىڭ قاناتىن بايلاپ الىپ-ۇشقان العاباي ءبىر كۇنى ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋدىڭ سىرىن قاراەكەڭنىڭ وزىنەن سۇراپ بىلسە قايتەدى دەگەن ويعا بەكىدى. ەرتەدە، تىم ەرتە كەزدە ەستىگەن ءسوزى بار-دى. قارعالار ماڭگىلىك ءومىر ءنارى – ءابىلحايات سۋىن بىلەدى ەكەن. ءابىلحايات سۋىن ۇزاق جاساعان امىرشىگە اكەلە جاتىپ قارعا بايقاماي توگىپ الادى. ءابىلحايات سۋى تيگەن ارشا مەن شىرشا سودان ماڭگى جاسىل بولىپ قالىپتى.

ءابىلحايات سۋى... ول قايدا؟ قانشا جابىسىپ سۇراعانىڭمەن سۇمىراي قارعا بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اشىپ بەرە مە؟ جوق، ارينە. ەندەشە نە ىستەمەك كەرەك؟ اۋىل قوجاسى «نە ىستەمەك كەرەكتىڭ؟» سوڭىنا سالپاقتاپ ءتۇسىپ العان.

-        نە ىستەمەك كەرەك؟ – دەپ ول بىردە داۋىستاپ تا جىبەردى.

-        قارا اعاشتاردى ورتەيىك، تۇبىنە وت قويالىق، - دەدى الدەكىم.

-        اۋىل-ايماعىڭ قارا اعاشپەن بىرگە كۇيەدى عوي، سورلى-اۋ؟ – دەپ الگى الدەكىمدى تاعى ءبىر الدەكىم ساقتىققا شاقىردى.

اۋەدە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن مىڭ-ميلليون دوللارىن بىرەۋلەر اۋىلدان الاستاماق بولىپ جاتقاندا العابايدا جان قالا ما؟ عارق ەتتى. قۇدايا توبا، قارعالاردىڭ قارقىلى قۇلاعىنا ۇيا سالىپ تاستاعان با، جوق الدە ءبىر سارىندى سالاۋات ءۇنىن ەستي بەرگەن سوڭ ەلىكتەپ دىبىس شىعاراتىن بولعان با، العاباي ءوز داۋىسىنىڭ قارعا ماقام تاپقانىن ءبىلىپ جۇرەتىن.

-        تيمەڭدەر عارعالارعا، - دەدى العاباي، - دالانىڭ مومىن عۇسى عوي عارعالار. 

اۋىلداستارىمەن وسى ءبىر ەكى اۋىز سۇحباتتان كەيىن-اق العابايدان مازا قاشتى. بۇل ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ شىعا قالسا، قىزىلكوز پالەلەر اعاشتاردى ورتەپ، قارعالارىنىڭ سيراعىن ءۇيتىپ الارداي ۇرەيلەنەدى. كەيدە كيم ەكەۋىنىڭ قۇپياسىن سەزىپ قويىپ بۇنىڭ اۋىلىنداعى قارعالارعا الدەبىر سۇمپايىلار اۋ قۇرىپ جۇرگەندەي الاڭدايدى. جۇرتتىڭ اۋزىنان قارعا اتى ەستىلسە، قاراداي قىزعاناتىن قىزبا مىنەز دە تاپتى. «قارعا، قارعا» دەپ قاقىلداي بەرمەڭدەر!» دەيدى اقكوزدەنىپ. قارعاعا قاتىستى اڭگىمەگە تەككە قاراپ جۇرە المايتىندىقتان قارا ولەڭنىڭ سوزىنە دە جارماستى: «قارعام-اۋ، سەن قاندايسىڭ مەن دەگەندە» ەمەس، «اينام-اۋ، سەن قاندايسىڭ مەن دەگەندە!» ولەڭنىڭ ءسوزىن بۇرمالاماي دۇرىستاپ ايتىڭدار!»

قازاقتا نە كوپ، قارعانى كورىنگەن نارسەگە كولدەنەڭ قوسىپ ايتاتىن ولەڭ كوپ ەكەن. «قارعام-اۋ، قارعام-اۋ...» العاباي كارى جىنىن، شاتپاقتاپ ولەڭ جازاتىن ىلكىدەگى ادەتىن قايتا تاۋىپ، بىرقانشا ۋاقىت ءسوز تۇزەۋگە وتىردى. ورتالىقتاعى ادەبي-مۋزىكالىق گازەت-جۋرنالدارعا بۇرقىتىپ ماقالا-حات جولدادى. «اگاگاي، الا قارعا-اي، باق بەرسىن بالالارعا» دەيدى حالىق اۋىزى. حالىق اۋىزى قاتەلەسەدى. الا قارعا بالالارعا باق بەرە الا ما؟ بەرمەيدى. ابزالى: «اگاگاي، اللا، اللا-اي، باق بەرسىن بالالارعا» بولسا كەرەك. باقتى اللا بەرەدى. مىنە، ءسوزدىڭ دۇرىسى».

العانىڭ قارعاعا دەگەن ەرەكشە دوستىعى ايگىلەنگەندە بۇنىڭ ءبارى انشەيىنگى اڭگىمە بولىپ قالدى.

-        العاباي ۇيىندە قارعانىڭ بالاسىن اسىرايدى ەكەن، - دەدى كوشەدە ۇشىراسقان ءبىر كىسى ءبىر كىسىگە.

-        قوي، ەي، قارا اعاشتىڭ باسىنداعى قارعا بالاپانىن باعا الماي العانىڭ باۋىرىنا سالىپ بەرىپ پە؟

-        ونىسىن بىلمەدىم، بىراق، العابايدىڭ قوراسىندا كوزى مويىلداي قارا، قاۋىرسىنى دا قۇندىز قارا، قارا تۇمسىق ءبىر قارعاباي قاراقاناتتانىپ ءوسىپ كەلە جاتىر.

-        ماسساعان، ونى قايتپەك؟

-        «بۇنى قايتپەكسىز؟» دەپ سۇراعاندارعا العاەكەڭ: «وسى قارعا دەيتىن قۇس قانشا جاسايدى ەكەن، سونى كورمەكپىن» دەگەن جاۋاپ قايىرىپتى.

-        وۋ، اعاسى، قارعا-قۇزعىن 2-3 عاسىردىڭ ولكەسىن كەزىپ، ولەكسەسىن تاۋىسىپ ولمەسە، ولمەيدى دەۋشى ەدى عوي. العاباي دا سويتپەك پە؟

-        سويتەتىن شىعار، مەن قايدان بىلەيىن؟..

العابايدىڭ ۇشۋعا ءالى قاناتى جەتىلمەگەن بالاپان قارعانى باعىپ وتىرعانى راس ەدى. بۇلاي ىستەۋىنە الگى ءابىلحايات سۋى تۋرالى القيسسا اسەر ەتسە كەرەك. ء«اي، تەگى تەگىن ەمەس-اۋ» دەپ القيسسانىڭ سىرىنا وزىنشە ۇڭىلگەن العاەكەڭ قارعانى ابدەن قولىنا ۇيرەتىپ، ونى ءۇي قۇسى ەتپەك. قولدا تۇلەگەن قارعاسى قايدان سۋ ءىشىپ، تۇمسىعىن قايدا جۋاتىنىن سودان بىلمەك. قارعانىڭ تۇمسىعى تيگىن سۋدان ۋىسىن تولتىرىپ جالعىز ۇرتتاسا جەتەدى: العاباي ماڭگى ءومىر سۇرمەك. العاەكەڭنىڭ... اللاەكەڭنىڭ ماڭگىلىك ومىرىنە جەتەتىن ماڭگىلىك بايلىعى، تاۋسىلىپ بىتپەيتىن ريزىعى – قارعالارى. مىنا قارعا بار قارعانىڭ باسى بولماق. ەندىگى قارعالار قارقىلداپ العابايدىڭ اسپانىندا عانا اينالىپ ۇشىپ جۇرەدى. العاباي ارمانداماسىن، العاباي ءبىر ءىستى قولعا الماسىن. العاباي ءبىر ءىستى شىنداپ قولعا السا كوردىڭىز عوي، قۇلقىنىنا قارعانى دا قۇلاتىپ، قۇلدانۋعا بار.

X

ارادا نەشە جىل وتكەنىن ۇمىتتىق: العاباي قىزىلشۇناق شال بولىپ ءالى شاۋىپ ءجۇر. تىڭ. جۇرگەندە اياعى-اياعىنا جۇقپاي تىپىڭداپ، جورعا جۇرىسكە سالادى. قارعاسى دا جۇنتتاي: سەمىز، ءداۋ، الىپ قارعا. وبەكتەپ العابايداي اتاسى تۇرعان سوڭ با ءورىس تىلەپ، ولەكسە ىزدەپ الىسقا ۇزاپ شىقپايدى. اۋىر دەنەسىن ارەڭ الىپ، باياعى كارى قارااعاشتىڭ باسىنا بارىپ قونادى دا، ەكى كوزى قىزارىپ، العابايعا كۇن ۇزاق قارايدى دا وتىرادى. ال، ءبىز بىلەتىن العاباي قازىر قارعانىڭ تۇمسىق-تىرناعىن ساتىپ پايدا تابۋ دەگەندى مۇلدە ۇمىتقان. ەسىل-دەرتى – ءابىلحايات سۋى. قارعاسى سول سۋدى الىپ كەلسە... سول سۋدان ءبىر جۇتسا... ماڭگىلىك ءومىر سۇرسە... قارتايماسا... كارىلىك دەگەندى بىلمەسە... ويتسە، بۇيتسە... اۋىل جۇرتى سوندا العابايعا كۇلەر ەدى: «قارعا باعامىن دەپ الجىدى عوي بايقۇس. بارىنان ايرىلدى. ءبىر زامانداردا اتاققا شىققان باي ەدى، باعىلان ەدى، ءدۇر ەدى. قازىر بۇ شالدىڭ شاۋ قارعاسىنان باسقا تۇگى دە جوق».

...قارا كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە تەرىستىكتەن ىزعىپ جەل تۇرعان. العاباي اۋىلىن قاپتاپ باسىپ العان قارعالار ءۇيىرى وسى ساتتە جەلگە باۋىرىن توسەپ، كوك جۇزىنە جەلىگە كوتەرىلدى. العابايدىڭ قارعاسى دا قارعالىعىن ىستەپ وزىنشە بولىپ ءجۇر. قاۋىرسىنىن جەل ءتۇتىپ، انەكەي، ول ۇيىرىنە بەت تۇزەپ بارادى. ىزعىپ سوققان جەلدىڭ ارتى ىرىق بەرمەس بورانعا ۇلاسىپ، بوراننىڭ سوڭىنان دۇلەي داۋىلدىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. قارعالاردىڭ باسقا مەكەنگە ءبىرجولا اۋعانى انىق اڭعارىلعان. ء«اي، - دەدى سوندا العاباي قالبالاقتاپ - ءاي، مەنى تاستاپ قايدا كەتپەكسىڭدەر، تۇگە؟»

العابايدىڭ قولدا وسكەن بالاپان قارعاسى قالباڭداپ، ارى-بەرى اينالا ۇشىپ جۇردە دە، ساڭعىرىعىن يەسىنىڭ جالتىر باسىنا سالماقتاپ تاستاپ  كەپ جىبەرىپ قوشتاستى: «عوش-عوش، العاباي، عوش».

الماتى

03.07.2016