بۇقتىرمانى جاعالاي جاتقان پاتشالار جازىعىنداعى وبالاردان وسىعان دەيىن تابىلعان جادىگەرلەر الماتى، استاناعا جونەلتىلىپ وتىرسا، ەندى قاز-قالپىندا بەرەلدەگى اسپان استى مۇراجايىندا ساقتالادى. كەشەگىمىزگە كوز جۇگىرتىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋمىز - تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇلكەن جەتىستىگى. 

ارعىسى ساقتاردىڭ، بەرگىسى تۇركىلەردىڭ اتاقونىس التىن بەسىگى - ءتور التاي. بەرەلدەگى قازبا جۇمىستارىنان تابىلىپ جاتقان قۇندى جادىگەرلەر دە سونىڭ ايعاعى. پاتشالار جازىعىندا اۋماعى 172 گەكتاردى الىپ جاتقان بۇل قورىق-مۇراجاي 2008 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇيعارىمىمەن قۇرىلدى. العاشقى جىلدارى-اق مۇراجاي اۋماعىندا ءبىر اكىمشىلىك عيمارات، ەكى قوناقۇي بوي كوتەردى. الايدا، بەرەل-قورىق مۇراجايىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى تولىق جابدىقتالماعاندىقتان، جۇمىس تۇرالاپ قالعان كورىنەدى. بۇگىندە مۇراجاي جۇمىسى الدەقايدا جاندانعان. جۋىقتا عانا ەرەكشە جادىگەرلەر شىققان №2 قورعاننىڭ ۇستىنەن شىنى جابىندىمەن ساركوفاگ سالىندى. بۇل قورعاننان شىققان جەتى اتتىڭ ەكەۋى تولىقتاي التىنمەن اپتالعان. جانىنان ايەل ادامنىڭ سۇيەگى شىقتى. بولجاممەن ساقتاردىڭ زامانىنداعى پاتشايىم بولسا كەرەك. بۇلاردىڭ بارلىعى سول قالپىندا ساقتالعان. وبانىڭ ۇستىنە سالىنعان مۇراجايعا كەلۋشىلەر باسپالداقپەن تومەنگە ءتۇسىپ، ساق داۋىرىندەگى جادىگەرلەردى جاقىننان كورە الادى. 

كونە ءداۋىردى ەلەستەتەتىن مۇراجاي 

وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆ بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجى ءبولىپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىر. وسى رەتتە بەرەل-قورىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى جانگەلدى احماديەۆ وبلىس باسشىلىعىنا العىسىن ايتىپ، بولاشاقتاعى جوسپارلارىمەن ءبولىستى. 

- ءتور التايدىڭ ءتورى - وسى بەرەل. ەلىمىزدەگى ەڭ سۇلۋ جەرلەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ دا ءبىر جولى وسى. بۇگىندە بەرەلگە دەيىن اسفالت جول سالىنىپ جاتىر. جالپى، بەرەلدىڭ بولاشاعى زور. سوندىقتان دا، اۋدانداعى مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىزدى ءبىر ورتاعا جيناقتاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. شىنىن ايتقاندا، ورالحان بوكەيدىڭ مۇراجاي-ءۇيى قاڭىراپ تۇر. تىم بولماعاندا، مەملەكەت قاراماعىندا بولسا عوي. دەمەۋشىلەردىڭ كومەگىمەن عانا تۇر، - دەدى جانگەلدى احماديەۆ ءوز سوزىندە. - قوناقتاردىڭ ەڭ كوپ كەلەتىن جەرى دە - بەرەل. ءساتى كەلىپ جاتسا، مۇراجايدىڭ تۇسىنان بۇقتىرماعا كوپىر سالىپ، ينفراسترۋكتۋرانى قولعا الامىز. كەلگەن تۋريستەر كوپىردەن وتە قالعان بويدا كولىكتەرىن تاستاپ، ات ارباعا ءمىنىپ، مۇراجايدىڭ اۋماعىن ارالايدى. ات اربانىڭ ءوزى كونە ستيلدە جاسالىپ، كەلۋشىلەرگە ساقتاردىڭ، تۇركىلەردىڭ ءداۋىرىن ەلەستەتىپ تۇرسا دەيمىن. الداعى ۋاقىتتا مۇراجايدىڭ جەكە عيماراتى سالىنىپ، بەرەلدەن شىققان دۇنيەلەردىڭ تۇپنۇسقاسى سوندا ساقتالاتىن بولادى. استاناداعى ۇلتتىق مۇراجايدىڭ التىن زالى بار، سول جەردەگى جادىگەرلەردىڭ 60 پايىزى وسى بەرەلدەن تابىلعان زاتتار. سولاردىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، وزىمىزگە الىپ كەلسەك، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. سونداي-اق، مۇراجاي اۋماعىندا تۋريستەرگە باسقا دا قىزمەت تۇرلەرى كورسەتىلۋى كەرەك. ىڭعايلى ورىندارعا ءدامحانا، قوناقۇي اشىپ، مەيمانداردى قارسى الامىز دەۋشى كاسىپكەرلەر بولسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى. كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتار وزدەرىمەن الىپ كەتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى قولونەر شەبەرلەرىنىڭ كادەسىيلارىن، سۋرەتتەرىن ساتىلىمعا قويۋعا بولادى. بۇعان ءبىز اقىرىنداپ كەلە جاتىرمىز.

مۇراجاي ديرەكتورى جانگەلدى احماديەۆتىڭ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر دە جۇمىلا كىرىسكەندەرى دۇرىس پا دەيمىز. ال مەملەكەت تاراپىنان قاجەتتى جاعدايلار جاسالىپ جاتىر. بىرىنشىدەن، كاسىپكەرلەر ءۇشىن ءارتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا ءتيىمدى نەسيەلەر بەرىلەدى. ەكىنشىدەن، بەرەلدەگى مۇراجاي جۇمىستارىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان 100 ملن. تەڭگە قارجى ءبولىندى. 

تۇمسا تابيعات ونەر تۋىندىلارىنا تولى

بەرەل-قورىق مۇراجايىنا قاراستى اكىمشىلىك عيمارات پەن قوناقۇيلەردىڭ اتشاپتىرىم اۋماعى قورشاۋمەن بەكىتىلىپ، اباتتاندىرىلدى. تۇمسا تابيعات اياسىنداعى اۋلا ءىشى ونەر تۋىندىلارىنا تولىپ تۇر. ونىڭ ءبارى بەرەلدە وتكەن سيمپوزيۋمدە شەتەلدىك قولونەر شەبەرلەرىنىڭ تارتۋى بولسا كەرەك. بۇل مۇسىندەردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، بارلىعى تابيعي ماتەريالداردان جاسالعان. ءبىرى اعاشتان ويىپ ءمۇسىن جاساسا، ەندى ءبىرى تاستاردىڭ بەتىنە سۋرەت سالىپ كەتكەن. جەرگىلىكتى ونەر يەلەرى دە بۇدان شەت قالماعان. اكىمشىلىك عيماراتتىڭ كىرەبەرىسىندەگى قابىرعالاردا جەرگىلىكتى سۋرەتشى اياۋلىم مۇحتارحانوۆانىڭ مايلى بوياۋمەن جازعان كارتينالارى ورىن تەپكەن. ەندى ءبىر قابىرعاسىنا بوشاي كىتاپباەۆ، ورالحان بوكەي، ديداحمەت ءاشىمحان، الىبەك اسقاروۆ، احتان نۇرباەۆ، تولەگەن راقىمجانوۆ سىندى جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ، بەلگىلى تۇلعالاردىڭ پورترەتتەرى ءىلىنىپ، ءومىربايانادارى جازىلعان. بۇلاردىڭ قاتارىن ەسىمدەرى ەلەنبەي كەلە جاتقان تۇلعالار دا تولتىرادى ءالى. سونىمەن قاتار، مۇندا ارحەولوگيا زالى، ەتنوگرافيا، قور ساقتاۋ، ءماجىلىس، ءباسپاسوز زالدارى بار. 
ارحەولوگيا زالىندا بەرەلدەگى قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان زاتتار ساقتاۋلى. ونىڭ ىشىندە سۇيەك تاراق، اڭ ستيلىندەگى سۋلىق، تابىتتىڭ بەتىن جاۋىپ تۇرعان شەگەلەر، اتتىڭ اۋىزدىقتارى، جەز ساپتى اينا، باعالى تاستاردان تىزىلگەن مونشاقتار ساقتالعان. ءبىر تاڭعالارلىعى، تەڭىز تۇبىندە عانا شوگىپ جاتاتىن اسىل تاستاردان جاسالعان اشەكەي بۇيىمدار ءتور التايدى مەكەن ەتكەن پاتشايىمعا قالاي كەلگەن؟ بەرەل قورىق-مۇراجايىنىڭ عىلىمي قور جۇمىسى جانە ەكسكۋرسيا قىزمەت كورسەتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى الماس سارباسوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەلدەرمەن الىس-بەرىس، ساۋدا-ساتتىق سول كەزدەرى-اق بولعان سياقتى. تاريحشىلاردىڭ دا بولجامدارى وسى. قۇندى جادىگەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك شىنى شكافتىڭ ىشىنە ورنالاستىرىلعان. زەينوللا ساماشەۆ جەكە قورىنداعى جادىگەرلەردى دە وسى مۇراجايعا سىيلاعان. ال ەرەكشە قور ساقتالاتىن بولمەدە تەك عانا التىن مەن كۇمىستەن جاسالعان قۇندى جادىگەرلەر تۇر. بۇلاردىڭ بارلىعىن شىنى سورەلەرگە ورنالاستىرماس بۇرىن قور ساقتاۋ بولمەسىندەگى ماماندار تازالاپ، قايتا قالپىنا كەلتىرەدى. قاعازعا ءاربىر جادىگەردىڭ سۋرەتى سالىنادى. مۇنداعى جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن - قور ساقتاۋشى ءجانيا سەگىزباەۆا. سونىمەن قاتار، مۇراجايدان 19-20 عاسىرداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پايدالانعان زاتتارىن دا كەزدەستىرەسىز. مۇراجاي ديرەكتورى جانگەلدى احماديەۆتىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا كوككولدەگى كەن ورنىنداعى تەحنيكالاردىڭ، شاحتانىڭ سۋرەتتەرىن ءىلىپ، سول تۋرالى دەرەكتەر جيناقتاۋ ويدا بار. دەرەكتەر جيناقتاۋ ءۇشىن كىتاپحانا دا بار مۇراجايدا. ءبىر بولمە تاريحي-عىلىمي، ادەبي كىتاپتارعا تولىپ تۇر. كىتاپحاناعا ارحەولوگ عالىم زەينوللا ساماشەۆ ءوز قورىنان 3000-نان استام، جازۋشى الىبەك اسقاروۆ 500-دەن استام كىتاپ سىيعا تارتقان. مۇندا وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر كەلىپ، وزدەرىنە قاجەتتى كىتاپتارىن الىپ، پايدالانا الادى. 

مەرەي قاينارۇلى 
كاتونقاراعاي اۋدانى.

Abai.kz