ۇلتتىق سانا - ۇلت رۋحانياتىنىڭ نەگىزى. ۇرپاقتان ۇرپاققا تاريحتىڭ ءبىلىمى، تۇلعالار تاعىلىمى،  ۇلتتىق تاربيە ارقىلى بەرىلىپ وتىرادى. ۇلتتىق سانانى ۇلت رۋحانياتىنىڭ وزەگى دەيتىن سەبەبىمىز، تاريحتا قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالعان دۇنيە - ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق سانانىڭ رۋحى. ۇلتتىق سانا ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىندە ساقتالىپ، ۇرپاققا رۋحاني دۇنيەلەر ارقىلى بەرىلىپ وتىرعاندىقتان دا تاريحتىڭ قيىن كەزەڭدەرىنىڭ وزىندە ەلدىڭ بىرلىگى جوعالماعان.

تاريح ورىسىنەن ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ رۋحاني نەگىزىنە اينالعان ۇلتتىق سانا قۇبىلىستارىن زەردەلەۋ قيىن ەمەس. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ تاريح ورىسىندەگى قۇبىلىسى ەلدىك، بىرلىك، ار-نامىس، باتىرلىق، ەرجۇرەكتىلىك، تەكتىلىك، كىسىلىك، يماندىلىق، ادالدىق، تازالىق، نامىسشىلدىق، قامقورلىق جانە ۇلتتىق قاسيەتكە تەرەڭ بولۋ. قازاق قوعامىنىڭ تاريحي كەڭىستىگىندە ەل بولمىسىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىنە اينالعان ۇلتتىق سانا قۇبىلىستارى ەڭ الدىمەن جەكە ادامنىڭ ەرىك جىگەرىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان. تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسقان قازاق حالقى رۋحاني ومىردە ەلدىكتى، ۇرپاقتىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ساقتايتىن ساپا-قاسيەتتەردى قالىپتاستىرىپ، كەيىنگى بۋىنعا جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەن. سەزىمتالدىقتىڭ، دارىندىلىقتىڭ، دانالىقتى قادىرلەۋدىڭ، زيالىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا قازاق ۇلتى تاريحي ءومىردىڭ كۇردەلى وقيعالارىنا پاراساتتىلىق تانىتىپ، ەرىك جىگەرىمەن توتەپ بەرە بىلەتىن ۇرپاقتى قوعام الدىنا شىعارعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تابيعي زاڭدىلىقپەن دامىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن وزگەرتەتىن (كۇردەلەندىرەتىن) قۇبىلىستار قازاق قوعامىنىڭ ىشىنە تۇتاستاي ەنە العان جوق.  

قازاق تۇلعالارىنىڭ ۇعىمىندا ۇلتتىق سانانىڭ ۇياسى ۇلتتىڭ تاريحى. قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىنىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىرعانداي، تاريحتى بىلگەن ۇرپاقتىڭ تاربيەسى كۇشتى بولادى. كەز-كەلگەن نارسەگە اقىلمەن قاراپ، بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەنى بىلىمىمەن شەشۋگە ەرتە بەيىمدەلەدى. تاريح تاعىلىمى ارقىلى جالعان نارسەلەرگە سەنە بەرمەيتىن، اقىلمەن ويلايتىن جاستار قالىپتاسادى. تاريحىن بىلگەن قوعامدا، ەل تاريحىنىڭ شىندىعىن نەگىزدەيتىن تۇجىرىمدار بۇرمالانا بەرمەيدى، سەبەبى تاريحتى بىلەتىن ۇرپاق ءوز قوعامىنىڭ دۇرىس سىنشىسى.

تاريحتىڭ شىندىعىن بىرىكتىرەتىن تۇجىرىمدار تاريح ورىسىندەگى وقيعالاردىڭ اقيقاتىن تانۋدان تۋىندايدى. تاريحي وقيعالاردىڭ اقيقاتىن ءبىرىنشى كەزەكتە ۇرپاققا جەتكىزەتىن حالىقتىڭ ءوزى بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، ۇلتتىق سانانىڭ رۋحى تاريحي وقيعانىڭ اقيقاتىمەن كۇش الىپ، ونى ۇلت رۋحانياتىنىڭ بويىندا ساقتاپ وتىرۋىندا. سوندىقتاندا، قازاق تۇلعالارى ايتىپ كەتكەندەي، ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلت تاريحىنىڭ قابىرعاسىن قالاعان ماتەريالداردى (شىندىقتى) الدىمەنەن ۇلت رۋحانياتىنىڭ بويىنان ىزدەپ، سونىمەن عانا سالىستىرىپ وقىعان (زەرتتەگەن) ءجون. قاي زاماندا بولماسىن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، ۇلتتىڭ رۋحىن السىرەتۋدى كوزدەگەن سىرتتان كەلەتىن ساياسات الدىمەنەن ەلدىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىن، وعان قىزمەت ەتەتىن ادامنىڭ ساناسىن وزگەرتۋ، وزدەرىنە تارتۋ ارقىلى تاريحي تۇجىرىمداردى بۇرمالاۋعا تىرىسىپ باعاتىندىعى داۋسىز. وسى سەبەپتەن دە، ۇلتتىڭ  تاريحى نە ءۇشىن قاجەت؟ - دەگەن سۇراققا الاش زيالىلارى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن: «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كەم، قور بولمايتىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس»[1.15 ب.].

ۇلتتىڭ تاريحى ۇلت پەن ونىڭ تاربيەلەپ شىعارعان تۇلعالارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق بولمىسىنىڭ ورىسىنەن شىعادى. رۋحاني بولمىستىڭ نەگىزى ۇلتتىق سانا. تاريحتى ساقتاۋ ۇلتتىق سانانى قۇرمەتتەۋ، تاريحتى ءبىلۋ ۇلتتىق سانانى يەلەنىپ وتىرۋمەن تەڭ. ءاربىر تاريحي ۋاقىت ورىسىندەگى جەكەلەگەن ادامداردىڭ ينتەللەكتۋالدىق قىزمەتى ونىڭ بويىنداعى ۇلتتىق ساناسىمەن كورىنىپ وتىرادى. حالىققا ورتاق قاسيەتتەر مەن تاجىريبەلەرگە تۇنىپ تۇرعان ۇلتتىق سانا تاريح دانالىعىمەن ورتاق قۇندىلىققا اينالادى.

جەكە ادامنىڭ وزىندىك ساناسىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق قىزمەتى، بولمىسى ارقىلى ۇلتتىق سانا دەڭگەيىنە ءوتۋىنىڭ نەگىزىندە ادام بويىنداعى رۋحاني قاسيەتتەردىڭ قىزمەتى مەن كۇشى جاتىر. ماسەلەن، حالىققا ءتۇرلى سالا بويىنشا ەڭبەگى سىڭگەن قازاق تۇلعالارى حالىق تاراپىنان حان، باتىر، بي، شەشەن، ۇلت اقىنى دەگەن اتاۋعا يە بولعان. زيالىلاردى ەلدىك، مەملەكەتتىلىك يدەياسىنا بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق سانا. سوندىقتاندا، الاش زيالىلارى ايتقانداي ەلدىڭ ەل بولۋىن، ۇرپاقتىڭ ەر بولىپ ءومىر ءسۇرۋىن كوزدەيتىن مەملەكەتتەر تاريحتى يمانى دارەجەسىنە كوتەرەدى.

مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى تاريح. سەبەبى، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيا دا تاريح ارقىلى جاسالادى. تاريحسىز ءدىندى دە، دىلگە قاجەت قۇندىلىقتاردى دا جۇيەلى تۇردە يگەرۋ مۇمكىن ەمەس. قاي عاسىر بولماسىن قوعامنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاۋ ءارى نىعايتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەتىن يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ سالماعى تاريحتىڭ تاجىريبەسىمەن تارازىلانىپ وتىرۋى ءتيىس. تاريحتى ءبىلۋ، جۇيەلى تۇردە وقىتىپ، ۇيرەتۋ ارقىلى عانا حالىقتىڭ جان دۇنيەسىنە جاقىن، ۇرپاقتىڭ تانىمى تىلەيتىن قۇندىلىقتاردى قوعامدىق ورتادا ناسيحاتتاۋ جۇزەگە اسادى. تاريحتى يمانى دارەجەسىندە تۇسىنگەن قازاقتىڭ تاعىلىمىندا ءاربىر اتا-انا، وتباسى مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن جاستى تاربيەلەپ شىعارۋدى پارىز ساناعان. ۇرپاق تاربيەلەۋدەگى ەڭ باستى قارۋ تاريح تاعىلىمىن ۇيرەتۋ بولعان-دى. قان مەن ار تازالىعىن ساقتاپ ءارى رۋحىن قورعاپ ءومىر ءسۇرۋ قازاق بالاسىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنا اينالعان ۇعىم.

تاريح ۇلتتىڭ زەردەسىن قالىپتاستىراتىن ءبىلىم. مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق فيلوسوفياسىن، ياعني ادام مەن قوعام پروبلەماسىن قاتار زەرتتەيتىن الەۋمەتتىك فيلوسوفيانى دامىتۋدى كوزدەگەن مەملەكەتتەر، الدىمەنەن تاريحتى زەرتتەۋ ارقىلى قوعام دامۋىنىڭ جۇيەسىن، ۇلگىلەرىن جاساپ كەتكەن. بۇدان شىعاتىن ۇعىم كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدە، ادىمەنەن قوعام مەن ادام بولمىسىن نىعايتۋ ءۇشىن تاريحىن ساقتاۋعا ءمان بەرىپ، الەم ەلدەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدى ەرتە قولعا العان.

اتا-بابالارىمىزدىڭ تاجىريبەسىنەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، ۇلت رۋحانياتىنداعى تاريحي ۇعىمدار ۇرپاقتىڭ تاريحي تۇسىنىگىن (تاريحي سانانى) قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. عىلىم مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيا عاسىرى كەزەڭىندە، بايلىعى مول مەملەكەتتەر ءۇشىن حالىقتىڭ تاريحي تۇسىنىگى قوعامنىڭ بولاشاعىن شەشەتىن كۇش. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، الەمدەگى عالامتور جەلىسىندەگى وتكىنشى اسەرى مول سانانى بۇرمالايتىن اقپاراتتاردان  تاريحي تۇسىنىك، تاريحي ءبىلىم جانە ۇلتتىق سانا ارقىلى عانا ۇرپاقتى قورعاي الامىز. ۇلتتىق ساناسى بيىك ادام اداسپايدى. ۇلتتىق سانا تاريحي تۇسىنىكتەن شىعادى. تاريح تاعىلىمى ارقىلى داستۇرىندەگى، دىلىندەگى ەرەكشەلىكتەردى ۇعىنا العان تۇلعا وزىندىك كوزقاراسى  ارقىلى (رۋحى) ءتۇرلى اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتپەيدى.

الاش زيالىلارىنىڭ جۇيەلى ىزدەنىستەرى، ورتاق كوزقاراستارى ۇلتتىق ءبىلىمدى، ۇلتتىق سانانى كۇشەيتىپ، وتكەن عاسىر باسىندا حالىقتى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاۋعا قىزمەت ەتتى. الاش زيالىلارى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ  العاشقى ساندارىندا جاريالانعان «قازاق تاريحى» جونىندە جازىلعان ماقالادا، «قازاق ىشىندە ءار ءۇيدىڭ وتاعاسىسى، ءار اۋىلدىڭ اقساقالى تۇرعان ءبىر شەجىرە. بۇرىنعى وتكەن كەتكەننەن ەستىگەن بىلگەنى بولسا كەيىنگى جاستارعا سونىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرادى» -دەپ ۇلتتىق تاربيە ىسىندە ءاربىر قازاق قوعامىنداعى اتا-انانىڭ مىندەتىن اتاپ كورسەتكەن[1. 16 ب.]..  ادامنىڭ  قوعام الدىنداعى جاۋپكەرشىلىگى وتباسىنداعى تاربيەدەن باستالادى. تاريحي ءبىلىم ارقىلى جاستىڭ ساناسىن، وي-ءورىسىن قالىپتاستىرۋ اتا-انانىڭ مەملەكەتكە تيگىزەر كومەگى بولىپ ەسەپتەلمەك. ويتكەنى، ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن مەملەكەت ازاماتى الدىمەنەن وتباسىنان تاربيەلەنىپ شىعادى. تاربيەسى كۇشتى، وي ءورىسى بيىك قازاق جاستارىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى قايتارۋ جولىنداعى ىزدەنىسى تاريحتاعى اتا-انانىڭ دا قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ايقىنداي تۇسپەك.

زيالىلاردىڭ ەل، ۇرپاق الدىنداعى مىندەتى قوعامعا ادال، ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىنە قامقور بولۋىندا. ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرى ۇرپاقتان ەل ازاماتى بولۋدى، ادالدىق پەن ءبىلىمدى تالاپ ەتەدى. وسى ەكى نارسەنى قادىرلەي بىلگەن ادام عانا ۇلت رۋحانياتىنىڭ ورىسىنە ەنىپ، قاسيەتىن يەلەنە الادى. وي ءورىسى كەڭ، ءدىني ساۋاتى مول، ساناسى بيىك، تۇسىنىگى تەرەڭ ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى جونىندە ءال-فارابي بابامىز، ء«بىلىم، ياعني عىلىمي مۇرا قالدىرعان ادام ولگەننەن كەيىن ءوز قامى ءۇشىن عانا قارەكەت ەتكەن ادامنان قادىرلى، بىلگىش، كورەگەن بولادى. ويتكەنى، كوپ مال، مۇلىك كۇيتتەۋ عىلىمعا كەسىرىن تيگىزەدى. سوندىقتان، مۇرا قالدىرۋ دۇنيەاۋي قام-قارەكەتكە قاراعاندا ابزال دا قادىرلى، ول عىلىمعا كەسىرىن تيگىزبەيدى» [2. 703 ب.]،  - دەپ جازعان ەدى. مادەنيەتتى ەلدەردە ۇلتتىق مۇددە، تاريح، ءدىن، فيلوسوفيا، عىلىم كەز-كەلگەن ادام جاقىنداي بەرمەيتىن، جاۋاپەرشىلىگى زور دۇنيە. ءال-فارابي دانامىز ايتقانداي، حالىققا پايداسى مول عىلىمي مۇرا قالدىرۋ عىلىمي اتاق الىپ، اتاقتى بولۋ ەمەس. ۇلتتىق ساناسى بيىك، قابىلەتىن ەرتە شىڭداعان (حالىققا جانى اشىپ) تاريحتىڭ تاعىلىمىن ءبىلۋ ارقىلى جان-جاقتى ءبىلىم مەن اقىل-پاراساتقا يە كەز-كەلگەن ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى (ىزدەنىسى), شىعارماشىلىعى (جازعان دۇنيەلەرى) عىلىمي مۇرا بولىپ سانالادى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، قاي ۋاقىتتا بولماسىن ەلدىڭ زيالىلاردان تالاپ ەتەتىنى حالىققا ءجون سىلتەپ، باسىن بىرىكتىرەتىن يدەيا مەن ورتاق تۇجىرىم.

ۇلتتىق سانا قوعام كەڭىستىگىندە ۇلت بولمىسىنىڭ جانە ەل مۇددەسىنىڭ قاجەتتىكتەرىنە ساي شىندىق پەن جالعاندى اجىراتىپ، حالىق ىشىنەن ناعىز تالانت يەلەرى مەن بىلىمدىلەردى شىعارىپ، ولارعا باعىت كورسەتەتىن قۇبىلىس. ۇلتتىق ساناعا قاتىستى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىلاي دەپ جازىپ كەتكەن، ء«بىر كىسى ءبىر ىسكە جارايتىن بولسا دا از بولماس. حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن كىسىگە ءبارى ءبىر. دەپۋتات بول، گازەت شىعار، بالا وقىت...وزگەمىزدىڭ ءبارى ساي بولىپ جالعىز دەپۋتاتقا قاراپ تۇرعان ءىس جوق. حالقىڭ نادان بولسا، مىڭ دەپۋتاتىڭ بولسىن ونان پايدا تاعى جوق. دەپۋتاتتىقتى تاڭسىق كورىپ، اتاعىنا قىزىعىپ ياكي باسەكە ءۇشىن باراتىن كىسى بولماسقا ءتيىس. ەكى قازاق تالاسىپ، ءبىر ورىسقا ولجا بولسا، ونان تاپقان ابىرويعا تۇبىندە يە تابىلماي جۇرمەسىن. وسىنى اركىم ەسكەرسە ەكەن» [1. 394 ب.]. حالىقتىڭ جاعدايىن، ەلدىڭ قاجەتتىگىن بيىكتەن قاراعاننان، حالىقتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ كورگەن ۇتىمدى. الەۋمەتتىڭ، الەۋمەت مۇشەسى ءاربىر ادامنىڭ كوڭىل كۇيى حالىقتىڭ ىشىندە عانا جۇرگەندە بىلىنەدى. بيىكتە تۇرىپ قوعامدا بولىپ جاتقان نارسەنى ادام كورسە دە، ونىڭ ىشكى جاعدايىنا ۇڭىلە الماۋى مۇمكىن. وسى سەبەپتەن، تاريحتا قازاق زيالىلارى حالىقتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، تىكەلەي ەلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولىن حالىقپەن بىرلەسىپ ىزدەگەن.

ءاربىر تۇلعانىڭ مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى حالىققا ونىڭ قىزمەتى ارقىلى تىكەلەي بەتپە-بەت كورىنىپ وتىرادى. ۇلت ىسىنە كەلگەندە زيالىلار اراسىندا باق تالاسى دەگەن جوق، ولار حالىققا ۇلگى بولۋ ءۇشىن وزدەرىن ەلدىڭ الدىندا كىشى ساناعان جانە كىشىلىكتى كىسىلىگىمەن كورسەتە بىلگەن. وسىنىڭ سالدارىنان مەملەكەتكە، ەلگە جاقىن بولۋ داستۇرگە اينالادى، جاستار قاشاندا زيالىلاردىڭ سوڭىنا ەرەدى. تاريحتاعى قازاق جاستارىندا سەنىمى، تۇسىنىگى، سەزىمى ارقىلى قوعامنان وقشاۋلانۋ، الەۋمەتتىك ورتادا وگەيلەنۋ جوق. سەبەبى، حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى زيالىلاردىڭ قىزمەتىمەن نىعايىپ وتىرعان.

تاكاپپارلىق تاريح تۇگىلى، حالىققا دا جۇرمەيدى. حالىق يگىلىگىنە باعىتتالعان كەز-كەلگەن ءىستىڭ باسىندا تۇلعانىڭ ەلدىگى اشىق تۇردە كورىنىپ، حالىقتىڭ ىشكى دۇنيەسىنە جەتكەندە قانا قوعامعا دەگەن سەنىم، جاناشىرلىق، ومىرگە دەگەن ءبىلىم قالىپتاسادى. الاش زيالىلارى ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ ارقىلى جۇرت ءىسىن دامىتۋدى كوزدەدى. ولاردىڭ ۇعىمىندا كەز-كەلگەن ەل يگىلىگىنە باعىتتالعان ءىس جۇزەگە اسۋ ءۇشىن الدىمەنەن الەۋمەتتىك ورتادا ۇلتتىق يدەيانىڭ جالعاسۋىنا، ەل بولمىسىنىڭ بويىنا تاراۋىنا ىقپال ەتەتىن ينتەللەكتۋال ادامدار بولۋى قاجەت. حالىق ءوزىنىڭ ءتول دۇنيەلەرىن يەلەنىپ، ءوزى-وزىنە كەلگەننەن كەيىن عانا جاڭاشىلدىققا بەيىمدەلىپ، جاڭا دۇنيەلەردى قابىلداي الادى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ۇلتتى ءسۇيۋ» ماقالاسىندا: «كەيبىر وقىعاندار دا قارا حالىقتان بويىن اۋلاققا سالعىسى كەلىپ، قىزىققا سالتاناتقا سالىنعىسى كەلەتىن سالقىندىق ىرىلىك مىنەزدەردىڭ ۇشىعى سەزىلەدى. ادام شالدۋار نىقىسىنىڭ انىمەن كەتسە، ءوزىن-ءوزى تەرگەۋگە الماسا، جامان مىنەزىنەن تىيىلىپ، جاقسى جاعىن تاربيە قىلماسا، بۇزىلىپ كەتۋى وپ-وڭاي. مەنىڭشە، قارا حالىقتان جيرەنگەندىك، ىرىلىك – ۇلتىن سۇيۋگە، مۇقتاجىن، سىرىن بىلۋگە جيھات قىلماعاندىق دەپ بىلەمىن. بۇل مىنەز نيكولايدىڭ شەنۋنىكتەرىنە ەلىكتەگەن بولىپ تابىلادى.

ورىستىڭ ءبىلىمىن الۋعا، ونەرىن بىلۋگە، جاقسى جاعىن جاتتاۋعا ەلىكتەۋ – دۇرىس تا، كاپىرلىگىن، ماقتانشاقتىعىن، راقىمسىز، قىزىقشىل، قالتاشىل، انتشىل، «سۋىق»  شەنەۋنىكتىگىنە ەلىكتەۋ، اقسۇيەك بولۋعا، سالتانات تۇزەۋگە، تۇرمىسىن، ءجۇرىسىن، ءۇي ءىشىن جات تۇرگە سالىپ، قازاقتان قاشىرتۋعا ەلىكتەۋ – ۇلكەن ءمىن، كەمشىلىك. بۇ جاعىنان وقىعاندار ارىنا تورەلەتىپ، ساق بولۋى كەرەك. وسىنداي ادەتتى كۇشەيتۋگە سەبەپ بولاتىن كۇنشىعىس حالقىنىڭ تابيعاتىندا تاعى ءبىر مىنەز بار. ول: انتقۇمار، زينا قۇمار، ايەلشىلدىك، ادىمىن الىستاتپايتىن ۇساقتىق، قايراتسىزدىق، جالقاۋلىق. كوڭىلدەگىسى بولماسا ءبىزدىڭ تۇقىمدار تەز تابانى قايتىپ، قاجىپ قالادى. ماقساتىنىڭ جولىنا قۇربان بولۋعا شىدامايدى..

اقتىعىندا ايتپاعىم: وقىعاندار ءوزىن ءوزى تاربيە قىلۋ كەرەك.  قارا حالىقتان جيرەنبەي، جاقىن ءجۇرىپ، سىرلاسىپ، مۇڭ-مۇقتاجىمەن تانىس بولىپ، ءوز ۇلتىن سۇيۋگە، حالىققا ءوزىن سۇيگىزۋگە جيھات قىلۋ كەرەك» [3. 5 ب.]،-دەپ تۇجىرىمداعان ەدى.

ۇلتتىق ساناسى بيىك ەل ءبىر جاعادان باس، ءبىر قولدان جەڭ شىعارىپ ۇلكەن جەتىستىككە جەتەدى. ەلدىگىمەن بىرىككەن حالىققا، سانالى ارەكەتى مول ۇرپاققا مۇراتىنا جەتۋ وڭاي. سەبەبى، بۇنداي قوعامدا ەلدى اياعىنان شالاتىن كەرى تارتپا ادەتتەر بولمايدى. تاريحپەن وي بولىسەتىن، ۇلتتان ءوزىن كىشى سانايتىن، ۇلتتىڭ دۇنيەلەرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ ارەكەت ەتەتىن جاستار قاتارى كوپ بولادى. تاريحتىڭ تاعىلىمىن قادىرلەپ، ودان كەرەگىن الا الاتىن، ءدىنى مەن دىلىنە ادال جۇرت قوعامىنىڭ بولاشاعىن ءوز بولاشاعىم دەپ قابىلدايدى.

قاي زاماندا بولماسىن قازاققا ءدىنى مەن دىلىنەن اداسۋ جات نارسە. تاريحقا تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن ادام قازاق بولمىسىنىڭ شەڭبەرىندە ۇلتتىڭ دۇنيەسىنە اينالعان تاريح، ءدىن، ءداستۇر، مادەنيەت، ادەبيەت، تاربيەنىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى كەلمەگەندىگىن جەتە تۇسىنەدى. ۇلت ىسىنە قىزمەت ەتۋدەن جالىقپاعان، ەتكەن ەڭبەگى ءۇشىن ەسەپتەسپەگەن، بارلىق دۇنيەسىن ۇرپاعىنا تارتۋ ەتكەن قازاق تۇلعالارىنىڭ بويىندا رۋحاني تەرەڭدىك جاتىر. بۇل تەرەڭدىكتىڭ باسىندا ۇلتتىق سانانى كەمەل بيىگىنە جەتكىزگەن يماندىلىق پەن ءدىني ءبىلىم بار. قازاقتىڭ ۇلتتىق دەڭگەيىنەن قاراساق، ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز ەلدىڭ وتكەن تاجىريبەسىمەن ءوزىنىڭ بويىنداعى بار مۇمكىندىگىن (ادامگەرشىلىك، قابىلەت، ءبىلىم) قاتار يەلەنىپ، قوعامىندا ورىن الىپ، وزەكتى بولىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، جەكە باسىنا يە جانە قوعامىن يگىلىككە جەتەلەي بىلەتىن، ءوز بولاشاعىنا جاۋاپتى، ەل بولاشاعىنا ىزگىلىك اكەلەتىن نارسەلەردى تانىپ، يەلەنە العان ادامنىڭ تۇسىنىگىن، ۇعىمىن، وي ءورىسىن، ءىس-ارەكەتىن ايتامىز. ەلگە پايداسى مول ىستەردى تىندىرىپ، ۇرپاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىلدىراتىن يدەيالاردى (مۇرالاردى) قالىپتاستىرعان زيالىلاردىڭ رۋحاني دەڭگەيى (ينتەللەكتىسى) ۋاقىت وتە ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا اينالىپ وتىرادى. «دۇنيەدەگى ءادىل سىنشى حالىق پەن تاريح» دەپ الاش زيالىلارى جازىپ كەتكەندەي، قۇبىلمالى، جالعان ءارى جاساندى نارسەلەردى تاريح قابىلدامايدى. تاريح قابىلدامايتىن نارسەنى كەيىنگى بۋىننىڭ تانىمى دا قابىلداي بەرمەيدى. سوندىقتاندا، ۇلتتىق سانا ءار ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق مۇددە دەڭگەيىندەگى ويلاۋ جۇيەسى، ۇرپاقتى ۇلت رەتىندە بىرىكتىرۋشى قۇبىلىس، دانالىق بىلىمدەردىڭ، تاجىريبەلەردىڭ، قۇندىلىقتاردىڭ ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىندەگى بىرىگۋى. وسىعان بايلانىستى ءال-فارابي مەملەكەتىنە قىزمەت ەتەتىن ادامنىڭ بويىندا بولۋى ءتيىس قاسيەتتەردى بىلايشا سومداعان: «بولمىس مىنسىزدىگى، الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدىلىك، تۇسىنىك، ەل جاعدايىن تۇسىنە بىلەتىن جانە زەردەلەي الاتىن قابىلەتتىڭ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ بولۋى. العىرلىق، اڭعارىمدىلىق، سەزىمتالدىق، اقىلدى بولۋ، سوزگە شەشەن، ونەر، بىلىمگە قۇشتارلىق، جالىقپايتىن، ىزدەنە بىلەتىن، ەڭبەكقور، قيىندىققا ءتوزىمدى، بارلىعىن اقىلمەن زەردەلەپ، سابىرمەن قابىلدايتىن مىنەز، ۇقىپتىلىق، ۇلگەرىمدى، قاناعاتشىل، ار - نامىسى، ۇياتى مول، يماندى، شىنشىل، رۋحى بيىك، ەلىن سىيلايتىن، تەكتىلىكتى سۇيەتىن، تاريحتى بىلەتىن، ىزگى نارسەلەرگە عانا ۇمتىلاتىن، وڭاي ولجا تابۋعا جيرەنە قارايتىن، ادىلەتتى، شىنايى، قايرىمدى، راقىمشىل، اق كوڭىل، زۇلىمدىعى جوق،  كەز- كەلگەن جاعدايدا دۇرىس شەشىم قابىلداي بىلەتىن، باتىل، ەرجۇرەك ادام»[2. 702-703بب.]. عۇلاما جوعارىدا اتالعان قاسيەت-ساپاعا يە ادامدار قانا زيالىلار قاتارىنان كورىنەتىندىگىن ايتىپ كەتكەن-ءدى. ويشىل زەردەلەگەن، جەكە ادامدى، حالىقتى جاقسىلىققا باعىتتايتىن يگى قاسيەتتەردى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ، تاريحى مەن تۇلعالارىنىڭ بويىنان تابامىز. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ۇلتتىڭ ءتول تاريحى وتكەن داۋىردەگى حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنەن، قابىلەت پەن دانالىقتى قادىرلەگەن ۇرپاقتىڭ رۋحاني قىزمەتىنىڭ رۋحىنان تۋىندايدى. ۇلتتىق سانا ساقتالعان ورتادا عانا وسى يگى قاسيەتتەر ەل ومىرىندە جالعاسادى. ال، مەملەكەت بولمىسىنىڭ رۋحى وسى يگى قاسيەتتەردەن كۇش الارى داۋسىز. قوعامدى السىرەتەتىن، جاستاردى قوعامنان وقشاۋلايتىن، حالىقتىڭ سەنىمىن جوياتىن تەرىس نارسەلەر ۇلتتىق ساناسى بيىك قوعمدا ءومىر سۇرمەيدى. تاريحي ۋاقىتتىڭ اۋمالى توكپەلى جاعدايىنا، قۇبىلمالى مىنەزىنە قاراماي قازاق ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن، ۇلتتىڭ رۋحىن، قوعامنىڭ ىشكى رۋحاني ءورىسىن ساقتاپ وتىرعان ءال-فارابي سومداعان كىسىلىك قاسيەتتەردىڭ، ۇلتتىق سانا نەگىزىندە جەكە ادام مەن ەل بولمىسىنىڭ بويىندا ۇيالايتىندىعىن ەسكەرگەن ءجون. ۇلتتىق تاربيە، كوركەم مىنەز، حالىقتى، تاريحتى، ۇرپاقتى قۇرمەتتەۋ، ءدىندى تازا ۇستاۋ، ءبىلىمدى، ەڭبەكقور، ادال بولۋ سىندى يگى قاسيەتتەر دىنىمىزدە دە ايتىلعان. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديستەرىندە ايتىلعان دانالىقتى قازاقتىڭ ءاربىر جانۇياسى پارىز دەڭگەيىندە تۇسىنگەن: «بالالارىڭىزدى قۇرمەتتەڭىزدەر، ولاردىڭ ادەپتەرىن جاقسارتىڭىزدار، ولاردى جاقسى تاربيەلەڭىزدەر»، «ەشبىر اكە بالاسىنا جاقسى تاربيەدەن ارتىق سىيلىق بەرگەن بولمايدى»، «كىسىنىڭ بالاسىن جاقسى تاربيە ەتۋى، ساداقا بەرگەننەن جاقسى».

حالقىمىزدىڭ تاربيەسىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا تەرەڭ ءسىڭىرىپ، ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ءمانىن ارىدەن ۇعىندىرعاندا مەملەكەتشىل سانامەن قارۋلانعان جاستار كوپتەپ قالىپتاسپاق-شى. تاريح، ءداستۇر، ءدىن، مادەنيەت، ونەر قوعامدىق ورتادا ادام بولمىسىنىڭ مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە ساي قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتەدى. ۇلتتىق مۇددە تالابىنا ساي ءومىر سۇرۋگە دايىن ادامنىڭ ءوز بولاشاعى، قوعام، جاڭا ۋاقىت الدىنداعى مىندەتى قوعامىنا قاجەتتى، ونىڭ يگىلىگىنە اينالاتىن ءبىلىم تۇرلەرىن يەلەنىپ، قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرا ءبىلۋ. بۇل قازاق جىراۋلارىنىڭ دا، ويشىل عالىمدارىنىڭ دا نەگىزگى ۇستانىمى بولدى.

تاريحتىڭ اتىن جامىلىپ، جالعان مىنەزگە سالىنىپ، ۇلتتىڭ يدەياسىن بۇرمالاپ ەلگە جاناشىر بولىپ كورىنۋ دۇرىس ادەت ەمەس. قولدا بار نارسەنى قادىرلەپ، باردى ساقتاپ، جوقتى بىلىمىڭمەن، ونەرىڭمەن تۇگەندەۋ، ەلدىڭ قاي جاعىنان بولماسىن ىلگەرىلەپ دامۋىنا پايداڭدى تيگىزۋ الاش زيالىلارىنىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەتى بولاتىن. الاش زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازىپ كەتكەندەي، «قازاق كۇنەلتۋ جاعىنىڭ مادەنيەتىنەن مەشەۋ قالسا دا، اقىل، قيال، سەزىم جاعىنا، ءبىلىم تىلىمەن ايتقاندا رۋح مادەنيەتىنە كەندە ەمەس....قازاقتىڭ جەرىنىڭ استىندا اسىل قازىنا، كەن بايلىعى مول دەپ اڭىز قىلىسادى. سونداي مول قازىنا قازاق ەلىنىڭ ىشىندە دە جاتىر. ول نە دەسەڭىز ادەبيەت، ءان-كۇي.

كۇن كورۋ ءتاسىلىن سىرتتان جۇقتىرىپ، ۇيرەنە بەرۋگە بولادى. رۋح مادەنيەتىن بوتەننەن قارىزعا الا بەرۋە بولمايدى. السا دا، حالىقتىڭ كوكەيىنە كوپكە دەيىن قونبايدى. ەندەشە وزىمىزدە بار داۋلەتتى جارىققا شىعارىپ، ىسكە جاراتۋعا تالپىنۋ كەرەك»[4. 222 ب.]. ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتى، قۇندىلىقتارى. مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى ۇرپاق، حالىق بولسا، حالىقتىڭ بايلىعى رۋحانيات. مىڭداعان جىلدار بويى حالىقتىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ، قىزمەتىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان دۇنيەلەرى. وزىڭدە بار دۇنيەنى يگەرىپ، زامان تالابىنا ساي ىزدەنە ءبىلۋ قوعامىڭدى وركەنيەتكە جەتكىزەدى. 1918 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «قازىرگى قازاق كۇيى» اتتى ماقالاسىندا: «قازاقتىڭ ىشىندە ارقالى جۋان بار، ءالسىز ناشار بار. زورلىقشىل، جىلاتىپ جۇرگەن قيانات، تىزە جۋاندى كورىپ جىلاپ جۇرگەن بار. وسى كۇيلەردىڭ ءبارىن باسشى جاتتاپ الىپ، ءار قاشان ەستەن شىعارماۋىنا كەرەك. قياناتشىل، كوپتىگىن، جۋاندىعىن قۇرال قىلاتىندارعا وقىعان باسشىنىڭ ەش راحىمى بولماۋى كەرەك. شىن ەل بولاتىن كوپتى باۋىرعا تارتۋ، ەسەگە جەتكىزۋ كەرەك. قاشان بولسىن، جۇرتتىڭ جۇرتتىققا شىعۋىنا اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءوز ىشىنە ءتارتىپ كىرىپ، بۇرىنعى جامانى جويىلىپ، ورنىنا جاقسى جاڭالىقتار كىرۋىنە كەرەك»،- دەپ جازعان ەدى[5. 3-4 بب.]. ۇلتتىق سانا ۇرپاقتان اۋىزبىرشىلىكتى، ەڭبەكقورلىقتى، ادامگەرشىلىكتى، تەرەڭ ءبىلىمدى،  ادالدىقتى تالاپ ەتەدى. ۇلتتىق سانا ۇرپاقتىڭ مادەنيەتى مەن تاريحي دۇنيەلەرىنە، دىلىنە يە بولىپ ءارى زامان تالابىنا ساي يكەمدەلىپ (عىلىمدى مەڭگەرۋدى) ءومىر ءسۇرۋىن قالايدى. تاريحتاعى قازاق تۇلعالارىنىڭ تاعىلىمى ۇلتتىق ساناسى جوعارى، رۋحى بيىك ادامنىڭ ەلدىڭ ابىرويىن ويلاعاندىعىن دالەلدەيدى. بارعا قاناعات ەتىپ، ارعا ۇمتىلۋ، ءومىردىڭ ءمانى ادامگەرشىلىكتە، ەڭبەكتە، ءبىلىمدى بولۋدا دەپ ءتۇسىنۋ زيالىلارىمىزدىڭ ىزگى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. وسى ءبىر كەلەلى ماسەلەنى تەرەڭنەن ۇعىنۋ بۇگىنگى ۇرپاق الدىندا تۇرعان مىندەت. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازىپ كەتكەندەي: «قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى»[3. 5 ب.]. الاش زيالىلارىنىڭ مۇرالارىنان تۇيەرىمىز، جاڭاشىلدىققا ەل بولىپ جۇمىلعان دۇرىس. بىراق، ەلدى جاڭاشىلدىققا جەتەلەيتىن، قوعامدا عىلىمنىڭ دۇرىس دامۋىنا، جاستاردىڭ عىلىم جولىنا تۇسۋىنە ىقپال ەتەتىن زيالى عالىمداردىڭ ەل ىشىنەن تاربيەلەنىپ شىعاتىندىعىن ەسكەرگەن ءجون. ۇلتتىق ساناسى بيىك، تەرەڭ ءبىلىمدى ادامعانا ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى.  ۇلتتىق سانانى بيىكتەتەتىن تاريح دانالىعى.

ادەبيەت:

1. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. – 560 بەت.

2. «تۇركىلىك تاربيە» انتولوگياسى. – الماتى: ينتەللسەرۆيس، 2013. – 1004 –بەت.

3. ايماۋىتوۆ ج. ۇلتتى ءسۇيۋ // اقيقات. – 2013. - №6. 4-5 بب.

4. ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5-ءشى توم. الماتى: عىلىم، 1999 ج.

5. اۋەزوۆ م. قازىرگى قازاق كۇيى // اقيقات. – 2013. - №7. 3-4 بب.

سارسەمبين ۇمبەتحان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz