الاش تۇلعالارى ۇسىنعان ەلدىك رامىزدە كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى باتىستان اشىلعانى بەلگىلى. مۇنى ولار «ءبىلىم-عىلىم نۇرى اۋروپادان ءتۇسۋىن قالاعاندىعىمەن» تۇسىندىرەدى. راسىندا، حح عاسىر باسىندا ەۋروپانىڭ (ولار «اۋروپا» دەگەن) فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا سەكىلدى ەلدەرى قوعامدىق دامۋ مەن الەۋمەتتىك وركەندەۋدە ءبىراز جەتىستىككە جەتكەن بولاتىن. وسىعان ەلەڭدەگەن رەسەي يمپەرياسى امالسىز مونارحيالىق بيلىكتىڭ تالعامىمەن قابىسپايتىن دەموكراتيالىق ىزدەنىستەرگە باردى. 1905 جىلى ءىى نيكولاي مەملەكەتتىڭ شەتكەرى حالىقتارىنا ءسوز بوستاندىعى مەن ءبىلىم ەركىندىگىنە قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن «17 قازان مانيفەستىن» جاريالاپ، ەكى جىلعا جەتپەي مۇنىڭ كۇشىن جويعاندا، الاش ليدەرى ءاليحان بوكەيحان «رەسەي العاش جانە سوڭعى رەت اۋروپا بولدى» دەپ اشكەرەلەگەن ەدى.

جالپى حح عاسىر باسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى مەن گەرمانيا اراسىنداعى بايلانىستى سول كەزەڭنىڭ شىندىعى بەدەرىندە قاراۋعا ءتيىسپىز. ايتالىق، «الاش قايراتكەرلەرى ءۇشىن نەمىس مادەنيەتى، نەمىس تۇلعاسى نە ەدى؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىك.

ءا.بوكەيحان 1915 جىلى 22 اقپاندا «قازاق» گازەتىنە «نەمىس مادەنيەتى» اتتى ماقالا جاريالادى. مۇندا قالامگەر-قايراتكەر «سوڭعى قىرىق جىلدا 40 ملن. 800 مىڭنان 64 ملن. 900 مىڭ بولىپ وسكەن» گەرمانيا جۇرتىنىڭ ەۋروپاداعى مادەني-تاريحي ورنى مەن الەۋەتىن ساراپتايدى. ءا.بوكەيحان سوزىمەن ايتساق، بۇل ءوسىم، بىرىنشىدەن، «نەمىس جۇرتىنىڭ تاماعى توقتىعىن» كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، بۇل ەل «عۇمىرىن باقىت جولىنا اۋدارعان».

الاش تۇلعالارى ۇسىنعان ەلدىك رامىزدە كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى باتىستان اشىلعانى بەلگىلى. مۇنى ولار «ءبىلىم-عىلىم نۇرى اۋروپادان ءتۇسۋىن قالاعاندىعىمەن» تۇسىندىرەدى. راسىندا، حح عاسىر باسىندا ەۋروپانىڭ (ولار «اۋروپا» دەگەن) فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا سەكىلدى ەلدەرى قوعامدىق دامۋ مەن الەۋمەتتىك وركەندەۋدە ءبىراز جەتىستىككە جەتكەن بولاتىن. وسىعان ەلەڭدەگەن رەسەي يمپەرياسى امالسىز مونارحيالىق بيلىكتىڭ تالعامىمەن قابىسپايتىن دەموكراتيالىق ىزدەنىستەرگە باردى. 1905 جىلى ءىى نيكولاي مەملەكەتتىڭ شەتكەرى حالىقتارىنا ءسوز بوستاندىعى مەن ءبىلىم ەركىندىگىنە قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن «17 قازان مانيفەستىن» جاريالاپ، ەكى جىلعا جەتپەي مۇنىڭ كۇشىن جويعاندا، الاش ليدەرى ءاليحان بوكەيحان «رەسەي العاش جانە سوڭعى رەت اۋروپا بولدى» دەپ اشكەرەلەگەن ەدى.

جالپى حح عاسىر باسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى مەن گەرمانيا اراسىنداعى بايلانىستى سول كەزەڭنىڭ شىندىعى بەدەرىندە قاراۋعا ءتيىسپىز. ايتالىق، «الاش قايراتكەرلەرى ءۇشىن نەمىس مادەنيەتى، نەمىس تۇلعاسى نە ەدى؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىك.

ءا.بوكەيحان 1915 جىلى 22 اقپاندا «قازاق» گازەتىنە «نەمىس مادەنيەتى» اتتى ماقالا جاريالادى. مۇندا قالامگەر-قايراتكەر «سوڭعى قىرىق جىلدا 40 ملن. 800 مىڭنان 64 ملن. 900 مىڭ بولىپ وسكەن» گەرمانيا جۇرتىنىڭ ەۋروپاداعى مادەني-تاريحي ورنى مەن الەۋەتىن ساراپتايدى. ءا.بوكەيحان سوزىمەن ايتساق، بۇل ءوسىم، بىرىنشىدەن، «نەمىس جۇرتىنىڭ تاماعى توقتىعىن» كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، بۇل ەل «عۇمىرىن باقىت جولىنا اۋدارعان».

وسى رەتتە قالامگەر ورىس پەن نەمىس جاعدايىن سالىستىرىپ وتەدى: «جالعىز عانا بيداي سالعاننان باسقا قولىنان تۇك كەلمەيتىن ورىس مۇجىعىنا ەر باسىنا ءجۇز 15 دەسياتينا دا از. ...ەگىن-ءشوپ ءبىر جىل شىقپاسا، جۇت، اشارشىلىق كەلەدى. ... اۋروپا جۇرتىندا ورىستان باسقا جۇرتتا اشارشىلىق تا بولمايدى. مۇندا ادام قول جەتپەس قۇدايدىڭ جاڭبىرىنا جالىنبايدى، ءوز قولىنداعى جاھيد، ونەرىنە جالىنادى».

اۆتور قالا مادەنيەتىنە دە ايرىقشا توقتالادى. ءا.بوكەيحان تۇسىندا رەسەيدە - 15, امەريكادا - 33, گەرمانيادا - 60 پايىز حالىق قالادا تۇرىپتى. «مادەنيەت ىلگەرى باسقان سايىن، قالا زورايىپ، قالادا تابان اقى، ماڭداي تەرمەن كۇن كورگەن ادام كوبەيەدى. زور قالاداعا ادام ەسەبىنەن مادەنيەت دارەجەسى سىنالادى» دەپ جازادى قازاق قايراتكەرى.

ادامزاتتىڭ جالپى مادەنيەتىن «رۋحاني مادەنيەت» جانە «نارسە زاتىنا جالىنعان مادەنيەت» (ماتەريالدىق مادەنيەت) دەپ ءبولىپ كورسەتكەن ءا.بوكەيحان سوڭعىسىن حالىققا كەڭىرەك اڭداتۋ ماقساتىندا بىلاي دەپ بايىپتايدى: «شانىشپا ءۇش اعاشتى ءبىزدىڭ قازاق ۇيىنە اينالدىرعان، مۇنى مادەني جۇرتتا 57 استىلى-ءۇستىلى ۇيگە اينالدىرعان، سالت اتپەن ارەڭ جۇرەتىن سوقپاقتى تەمىر جولعا اينالدىرعان، شاقىرىمدى تەلەگرامعا اينالدىرعان، تاياقتى وسى كۇنگى 21 پۇت بولات زەڭبىرەككە اينالدىرعان».

ءارى قاراي قالامگەر نەمىستە زاۋىت-فابريك جۇمىسكەرى 1882 جىلى 4 ملن. 100 مىڭ بولسا، 1907 جىلى 8 ملن. 600 مىڭعا وسكەنىن، كەمە، تەمىر جول جۇمىسكەرى 700 مىڭنان 2 ملن.-عا كوبەيگەنىن، تەمىر جول 19 مىڭنان استام شاقىرىمنان 60 مىڭعا جۋىق شاقىرىمعا ارتقانىن، مۇحيتتا جۇزگەن كەمە 180-نەن 2 مىڭ 400-گە مولايعانىن تاپتىشتەپ جازادى. سونىمەن بىرگە ول ءوندىرىس سالاسىن العا جىلجىتاتىن كومىر مەن تەمىر وندىرۋدەگى نەمىس جەتىستىگىنە توقتالادى. ماسەلەن، مۇندا 1885 جىلى 73 ملن. 600 مىڭ، ال 1913 جىلى 191 ملن. 500 مىڭ توننا تاس كومىر قازىپ الىنعان. قورىتىلعان شويىن 1885 جىلى - 3 ملن. 700 مىڭ، 1913 جىلى - 19 ملن. 300 مىڭ توننا.

تۇتاستاي العاندا، نەمىس جۇرتىنىڭ بايلىعى 1872 جىلى 70 ملرد ماركا بولسا، 1914 جىلى ول 350 ملرد ماركاعا وسكەن. ءا.بوكەيحاننىڭ سوزىمەن ايتساق، «40 جىلدا نەمىس بايلىعىنا جىلىنا 7 ميلليارد تازا پايدا بايلانىپ وتىرعان».

بۇگىنگى تىلگە سالساق، «نەمىس ەكونوميكاسىنا اناليتيكالىق تالداۋ جاساعان» قازاق قايراتكەرى ماقالا قورىتىندىسىندا: «ءبۇيتىپ ىلگەرى مادەنيەت جولىندا جەلىپ-جورتىپ كەتكەن جۇرتتى بۇ كۇنگە شەيىن تاريح بىلگەن ەمەس» دەپ كورسەتەدى.

ءاليحان بوكەيحان گەرمانيا جانە وسى مەملەكەتپەن بايلانىستاعى ەۋروپا تاقىرىبىندا بۇدان باسقا دا ءبىرشاما ەڭبەك جازعان. سونىڭ ىشىندە ەلەۋلىسى - ۇلتقا كەڭ تارايتىن «قازاق» گازەتىندە 1913 جىلى 23 شىلدەدە جاريالانعان «بەبەل» (اۆگۋست بەبەل) اتتى ماقالاسى. بۇل ماتەريال نەمىس قايراتكەرىنىڭ 1913 جىلى 28 شىلدەدەگى قازاسىنا وراي جازىلعان. مۇندا 27 جاسىندا ساياسات ايدىنىنا كوتەرىلىپ، 73 جاسىندا ءدام-تۇزى تاۋسىلعان، «ادام بالاسى وزىنە ءوزى ريزا بولىپ ماقتانارلىق ءىستىڭ ءبارىنىڭ باسشىسى، ۇيىتقىسى، ازەلدەن ارتىق تۋعان ساباز بەبەلدىڭ» ساياسي پورترەتى جاسالادى. قۇرامىندا «ءۇش ميلليوننان اسا قول ۇستاسىپ، تىزە قوسىپ جۇرگەن ادامى بار» گەرمانيانىڭ سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى جەتەكشىسىنىڭ تاريحي مارتەبەسى ساراپتالادى.

«بەيشاراعا بولىسساڭ، قاسقىرعا تارتقىزباي جۇرەسىڭ بە؟ بەبەل عۇمىرىندا 5 جىل اباقتىدا وتىردى، 2 جىل اباقتىدا گەرمانيانىڭ س.د. پارتياسىنىڭ باسى، ۇلكەن عىلىمدى ليبكنەحتپەن بىرگە وتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەي عىلىمدى بولىپ اباقتىدان شىقتى. بەبەل نەشە كىتاپ جازدى. رەيحستاگتا سويلەپ، «ۆپەرەدقا» ماقالا جازاتىن ەدى. مىنەزىنەن دۇشپاندارى كىر تاپقان جوق. تۋساڭ بەبەلدەي بولىپ تۋ، جاساساڭ عۇمىردى بەبەلدەي جاسا!» دەيدى الاش كوشباسشىسى.

باتىس پەن شىعىستىڭ جاقسىسىن - جاقسى، جامانىن - جامان دەگەن ءا.بوكەيحاننىڭ الەمدىك مارتەبەسى بار نەمىس تۇلعالارىن اسقاقتاتۋى ءبىر بۇل ەمەس. 1914 جىلى جازعان ايگىلى «ءان، ولەڭ ءھام ونىڭ قۇرالى» اتتى ماقالاسىندا («قازاق»، 23 ماۋسىم) ونەردىڭ وسى نازىك سالاسى تۋرالى تولعانا كەلە، گەتە، شوپەنگاۋەر، بەتحوۆەن، مارتين ليۋتەر سىندى نەمىس حالقىنىڭ اردا ۇلدارىنىڭ مۋزىكا حاقىنداعى پىكىر-پايىمىنا توقتالادى. وسى ورايدا ءبىر اقيقاتتى ايتا كەتكەن ورىندى: ءاليحان بوكەيحان قازاقشا سويلەتكەن گەرمان تۇلعالارىنىڭ ءتىلى، پاراساتى الاش حالقىن الەمدىك ايادا رۋحاني بايىتتى. ەندى مۇنى تاعى دا تىڭداپ كورەلىك: «گوتە كەلتىرەدى: «ءان-ولەڭ شەرتىپ ويناۋ - ەڭ جوعارعى ونەر. اندە نە نارسە سالىنسا، ىشەككە نە وينالسا، سول نارسە جوعارى شىعىپ كوتەرىلەدى، اعارادى، قاسيەتتەنەدى».

شوپەنگاۋىر سويلەيدى: «ولەڭ، ءان، كۇي سالۋ بارشامىزدىڭ قازىنامىزدىڭ (قوزعالۋ، سەزۋ، تەبىرەنۋدى) ءبارىن جوعارى جاساپ، جوعارى جاراتۋعا زور ءبىر قۇدىرەتتى سايمان. ولەڭ، ءان، كۇيدىڭ كۇشى، ءان قۋاتى سونداي كۇشتى - بۇل بارلىق جارالىس تۇرمىسىن كورسەتەدى. وزگە ونەرلەر قۇر كولەڭكىسىن عانا كورسەتەدى. جۇرەك جانىنا ورناعان داقتى سول كۇيمەن عانا سىرتقا شىعارادى. ءمارحامات، شافقات، راحات، مەحنات، شاتتىق-رەنىش، عايرات، حافالىق، زار، مۇڭ، كۇيىنىش - ءبارىن جۇرەكتە قانداي بولسا، سونداي قىلىپ كورسەتەدى».

بەتحوۆەن ايتادى: «ءان، ولەڭ، كۇي - سونداي اشىق ءتۇرلى جارىق ءتىل. ونداي قىلىپ دانىشپان دا، حاكىم دە ايتپايدى. ول - ادامنىڭ جول سالۋشىسى، جول باسشىسى. بۇل جول ءبىر عانا سوناۋ بيىك، جوعارى ءبىلىم عالامىنا شىعاتىن جول. ول عالام ادام بالاسىنا سەزىمدى، بىراق دەنەسىمەن ادامزات بارا المايدى. ءان، ولەڭ، كۇي قۇدىرەت عىلىمىمەن ابدەن سىرلاس».

ءمارتىن لۇتەر: «ءان، ولەڭ، كۇي اسپابى - ادامنىڭ عيبرات بەرۋشىسى، ادامنىڭ اقىلىن وياتىپ، مولايتىپ، قورىتىپ بەرۋشى ەڭ جاقسى اقىلشىسى، جىڭىشكەلىككە، تومەنشىلىككە، بىرلىككە، تاتۋلىققا، سۇيىسپەنشىلىككە، ەڭ ءبىرىنشى وقىتۋشىسى، ۇيرەتۋشىسى. ءان، ولەڭ، كۇي - ەڭ سەنىمدى ءۇن. بۇل ۇنمەن ادام مەحناتىن، راحاتىن، عايراتىن، شافقاتىن، سۇيىسپەنشىلىگىن بيلەيتىن، قايعى-قاسىرەتىن قۇدايعا تاپسىرادى، جەتكىزەدى. ءان، ولەڭ، كۇي - اسپانداعى پەرىشتە ءتىلى، بۇرىنىعى جەردە بولعان پايعامبارلار ءتىلى. ءان، ولەڭ، كۇي - اللانى تانىتۋعا ۇلكەن سەبەپكەر».

ءمارتىن لۇتەردىڭ دۇسپاندارى اڭىز قىلىسقان: «ءمارتىن ءبىزدى بىلىمىمەن الداپ ەرىتىپ المادى، انىمەن ەلجىرەتىپ ەرىتەدى» دەپ».

ءبىلىم مەن تانىمنىڭ تۇنىعىنان سۋ ىشكەن ءاليحان بوكەيحان ونەرتانۋدى قازاقتىڭ دا ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىن دالەلدەي وتىرىپ: «ءان، ولەڭ، كۇي - ادامنىڭ انىق ءتىلى، شىن ءتىلى، كوپكە بىردەي ۇعىمدى ءتىل. بۇل ءتىل - جانعا حاس جۇرەك ءتىلى، سەزىم ءتىلى، كۇي ءتىلى» دەپ، وي-پىكىرىن جوعارىدا كەلتىرىلىگەن الەمدىك الىپتاردىڭ پايىمىمەن استاستىرادى.

الاش قايراتكەرلەرى جاقىن دا الىس گەرمان جۇرتىن وسىلاي تانىپ جاتقاندا، قيىرداعى نەمىس عالىمدارى دا قازاق دالاسىنىڭ سىرىن ۇعۋعا ىنتىققان سەكىلدى. ءبىز مۇنى الاش قايراتكەرى، جازۋشى-دراماتۋرگ، جۋرناليست-زەرتتەۋشى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «جول اسەرى» اتتى ماقالاسىندا («قازاق ءتىلى»، 1924 جىل، 15 تامىز) ايتىلاتىن «بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دوكتور كۋچينسكيدىڭ» ىزدەنىسىمەن ساباقتاستىرىپ ايتا كەتكىمىز كەلەدى. قالامگەر بىلاي دەپ جازادى: «گەرمانيادان كەلگەن بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دوكتور كۋچينسكيمەن سەمەي ۋەزىنە قاراعان بۇعىلى، شىڭعىس، مەڭدەش بولىستارىن، قارقارالى ۇيەزىنە قاراعان اعاندى، ابىرالى، كەنت، اقسارى، داستار، اقبوتا بولىستارىن شەت پۇشپاقتاپ ارالاپ ءتۇستىم. پروفەسسوردىڭ ماقساتى قازاق اراسىنداعى اۋرۋ تۇرلەرىن، قانداي اۋرۋدىڭ كوبىرەك تاراۋى، تازالىق شارتتارىن تەكسەرۋ ەدى جانە دە قازاق ەلىنىڭ جالپى تۇرمىسىمەن تانىسۋ ەدى. پروفەسسوردىڭ ەلدى ارالاپ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الىپ قايتقان قورىتىندى پىكىرى مىناۋ: «بۇرىن قازاقپەن كىتاپ ارقىلى دا تانىستىعىم جوق ەدى. گەرمانيادا ەڭ ماڭىزدى جاعراپيا زەيدل دەگەندىكى. سوندا قازاق تۋرالى ەكى-اق جول بار. قازاق كوشپەلى، مەكەنى كيىز ءۇي، باققانى مال دەگەن. ەندى بايقاپ قاراسام، قازاق تۋرالى ەكى جول ەمەس، الدەنەشە ءتۇپ كىتاپ جازۋعا بولادى ەكەن. كوشپەلى تۇرمىسقا قولايلانعان. مادەنيەتتەن قازاق تۋرالى ەكى-اق جول بار. قازاق كوشپەلى، مەكەنى كيىز ۇيلەرى وتە شەبەرلىكتى كورسەتەدى. مال باققان ەل ءانشى كەلەدى دەگەن پىكىردى قازاق ەلى ايقىن دالەلدەيدى. قازاقتىڭ كەيبىر اندەرى ۆەنگرياداعى ماديارلاردىڭ انىنە ۇقساس. قازاق ءوڭ جاعىنان ءبىر اتادان وربىگەن ەمەس. ويتكەنى كەيبىر قازاقتار وڭدەس گەرمانيادا، يتاليادا، جاپونيادا، ورتالىق امەريكادا كەزدەسەدى. اسىرەسە سوڭعى ايتىلعان اۋداندا قازاق وڭدەس كوپ. بۇل انتروپولوگيانىڭ (ادام ءوڭىن تەكسەرەتىن ءپان) تەرەڭنەن تەكسەرەتىن زور ماسەلەسىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك».

ماقالادا قوشكە نەمىس دارىگەرىنىڭ قازاققا ءىلتيپاتى مەن قىزمەتى تۋرالى: «بار اۋرۋدىڭ پروفەسسور قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىن ەمىن ايتىپ وتىردى» دەپ تە ءتۇرتىپ قويادى. سونىمەن بىرگە وسى ەڭبەكتە گەرمان عالىمىنىڭ كوزىنە تۇسكەن الاش جۇرتىنىڭ باستاماشىل ىستەرى دە كورىنىس تاپقان. مىسالى: «بۇعىلى بولىسىندا مەدەۋ دەگەن قازاق 12 بولمەلى مەكتەپ سالعىزىپ جاتىر ەكەن. ارتىق داۋلەتى بولماسا دا تالابى زور... قارقارالىدان تەمىرشى جەرىنە جاياۋ بارىپ، ەگىن سالىپ سۋارىپ قايتىپ كەلە جاتقان قازاقتاردى دا كوردىك. قازاق بەينەتتەن قاشاتىن ەمەس. بىراق باسشى كەرەك. السىزدەرگە قازىنادان جاردەم كەرەك... جاقسى جۇيرىك شىعاتىن جىلقىنىڭ تۇقىمى توبىقتى ىشىندە قۇنانبايدان تاراعان اۋىلداردا بار ەكەن. قۇنانباي ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە ات جەتەر جەردەن جۇيرىك، سۇلۋ ايعىر العىزىپ جىلقىسىن تۇزەگەن. شاعان بولىسىندا دا جىلقى تۇقىمىن تۇزەي باستاعان بايلار بار كورىنەدى. شاعان بولىسىندا ارىنعازى ابىلايحانۇلى دەگەن فەلدشەر سيىردىڭ سەمەنتال دەگەن تۇقىمىن وسىرەدى...». قالامگەر رۋحاني قازىنانى ەسكەرۋدى دە  ۇمىتپايدى: «توبىقتى ىشىندە ەسكى كۇيلەردى تارتاتىندار بار ەكەن. "اسان قايعى", "الا بايراق" دەگەن كۇيلەر - ەسكى كۇي. بۇعان قاراعاندا، الا بايراق قازاقتىڭ التىن وردادان بولىنبەي تۇرعان كەزىندەگى كۇيى بولۋ كەرەك. كۇي تارتاتىن كارى شالدار. بۇلاردىڭ كوزى جوعالسا، ەسكى كۇيدەن ايرىلامىز...».

ق.كەمەڭگەرۇلى جول اسەرىن جۇيە-جۇيەسىمەن (دەنساۋلىق، ءبىلىم، شارۋاشىلىق، مادەني ءومىر ت.ب) حاتقا تۇسىرگەن. بۇل ءۇردىس نەمىس پروفەسسورى جازبالارىنىڭ ىقپالىنان ءوربۋى دە مۇمكىن. ايتقاندايىن، قوشكە مالىمەتىنە قاراعاندا، وزىنەن باسقا م.كۋچينسكي جانىندا حالەل عابباسۇلىنىڭ اتقوسشىسى  جانە ءبىر لاتىش جىگىتى بولىپتى.

ءبىر قىزىعى، ۇلت زيالىلارى رەپرەسسيالانىپ، ولاردىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان جىلدارى (1974) وسى نەمىس عالىمىنا قاتىستى ءبىر دەرەك عالىم ىسقاق دۇيسەنباەۆتىڭ «مۇحتار اۋەزوۆ» اتتى ەڭبەگىندە «جىلت ەتە قالدى». وسى كىتاپقا ەنگەن «ءاز اعا» ەستەلىگىنەن مىنا جولداردى وقيمىز: «شاماسى، 20-جىلداردىڭ باسىندا بولۋ كەرەك، نەمىس عالىمى (مەديك) ماكس كۋچينسكي باستاعان شاعىن توپ جازدى كۇنى مۇقاڭداردىڭ اۋىلىنا كەلەدى. نەمىس وقىمىستىسىنىڭ جانىندا ءبىر ورىس (نەمىس ءتىلىن بىلەتىن), ءبىر قازاق (ورىس ءتىلىن بىلەتىن) ەكى ءتىلماشى بار ەكەن. سول جىلدارى دارىگەرلىك جوعارى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن قوشكە كەمەڭگەروۆ قازاق اۋىلىنا كەلگەن سوڭ ەركىن سەرۋەندەپ، ءبىراز سەرپىلمەك بولادى دا، مۇقاڭدى ءوز ورنىنا تىلماشتىك ەتۋدى ءوتىنىپ، ول كىسى ويلاماعان جەردەن از ۋاقىت كۋچينسكيدىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتەدى. ال، ماكس كۋچينسكي ەڭ الدىمەن دالانىڭ ءبىلىمدى ادامىمەن سويلەسكىسى كەلگەن تىلەگىن بىلدىرگەندە، ونى مۇقاڭ شاكارىممەن تانىستىرادى. نەمىس عالىمىنا ول زور قۇرمەت كورسەتەدى. سونىمەن قاتار قۇربان ايتىنا بايلانىستى ەكى كۇندەي ويىن-ساۋىق جاسايدى: ات جارىس، بالۋان كۇرەس، كوكپار تارتۋ، تاعى دا باسقا ويىندار، اسىرەسە ءان. ولاردىڭ ءبارىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، كۋچينسكي قارىق بوپ قالادى. ول ۇزاق ۋاقىت شاكارىممەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن: «بۇل كىسى شىنىندا دا دالانىڭ كوپتى كورگەن ادامى ەكەن» دەپ قاتتى سۇيسىنەدى. كەيىن ءوز ەلىنە، گەرمانياعا ورالعان سوڭ ماكس كۋچينسكي «ستەپ ي ەە وبيتاتەلي» دەگەن اتپەن كىتاپ شىعارىپتى دەسەدى. بىراق، سول ەڭبەكتى الدىرۋعا قانشا ارەكەتتەنسە دە مۇقاڭ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ودان ەش ناتيجە شىعارا الماپتى» (213-214-ب.).

الاشتىڭ بەلگىلى زيالىلارىمەن سۇحبات قۇرىپ، قازاق مادەنيەتى مەن ءبىلىم-بىلىگىنە قانىق اتالعان نەمىس عالىمى تۋرالى تاعى ءبىر مالىمەت ءبىز ۇقك ارحيۆىنەن تاپقان ءا.بوكەيحاننىڭ ا.بايتۇرسىنۇلىنا جازعان حاتىندا دا كورىنىس تاپقان. بۇل مۇرا قايراتكەردىڭ 1995 جىلى س.ا.ءجۇسىپ قۇراستىرعان «تاڭدامالىسىنا» دە ەندى (قاراڭىز: 397, 456-ب.).

1925 جىلى 23 ماۋسىمدا ماسكەۋدەن جازىلعان ءاليحان حاتىندا مىنانداي جولدار بار: «پروفەسسور تامىز بەن قىركۇيەك ايلارىندا ىرعىز بەن تورعايعا بارىپ، سول جاقتان قىزىلورداعا سوعاتىن بوپ ۋادە بەرىپ، بەرلين قالاسىنا قايتىپ كەتتى. مەن ودان قوستانايدان باستاۋىن ءوتىندىم. ول بۇعان كەلىستى. «ەگەر وسى وڭىرلەرگە بارساڭىز، احمەت بايتۇرسىنۇلىن ۇشىراستىرۋعا ءتيىسسىز. بۇل كىسى سىزگە سەرىك بولادى» دەدىم مەن تاعى دا.

ەندى سەنىڭ كەلىسىمىڭدى ءبىلىپ، وعان حات جازىپ، حابارلاسىپ، اقپارىمدى ماسكەۋدەگى نەمىس وكىلدىگىنە كەتپەكشىمىن. ول ءوزى ءبىزىدىڭ قازاق وكىلەتتىگىنە سوعىپ، انىقتاپ سۇراپ الاتىن شىعار.

تامىز ايىندا قايدا بولاسىڭ؟ مىرزاعاليەۆتى نەمىسپەن ۇشىراستىرۋعا جىبەرەرسىڭ. ەۋروپا سۇزەكتىڭ ميكروبىن الدەقاشان تاپقان. ليزاجاننىڭ پروفەسسورى ءدارىس ۇستىندە ايتاتىن كورىنەدى: «ماكس پا (مەنىڭ پروفەسسورىم), جوق مەن بە، بۇل ميكروبتى تاپقان سياقتىمىز» دەپ.

ماكس بۇل جونىندە ەشتەڭە دەمەپ ەدى. بالكىم، ونىڭ زەرتتەۋ نىساناسى دا سول شىعار. ەگەر سەن وعان قوسىلساڭ، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى».

بۇل حاتتا ءسوز بولىپ وتىرعان نەمىس عالىمى پەن ق.كەمەڭگەرۇلى، م.اۋەزوۆ دەرەكتەرىندەگى نەمىس عالىمى ءبىر ازامات ەكەنى انىق. بۇدان مىنانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى:

بىرىنشىدەن، بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ماكس كۋچينسكيدىڭ قازاقستان ساپارىن ۇيىمداستىرۋعا الاش كوسەمى ءا.بوكەيحان بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان.

ەكىنشىدەن، پروفەسسور ماكس كۋچينسكيدىڭ قازاقستان ساپارىن جاي عىلىمي-تانىمدىق نەمەسە عىلىمي-پراكتيكالىق ساپار دەۋ از. مۇنىڭ بولاشاق قازاق تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ساياسي استارى دا بار. ويتكەنى، ءا.بوكەيحان حاتىندا تۇسپال، مەڭزەۋ انىق بايقالادى. سونىمەن بىرگە وگپۋ-نكۆد دا ۇيىقتاپ جاتپاي، بۇل حاتتى 1925 جىلى-اق قولعا تۇسىرگەن.

ۇشىنشىدەن، قالاي بولعاندا حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى قازاقتىڭ اسا تانىمال، بەدەلدى قايراتكەرلەرىمەن جولىعىپ، ولاردىڭ وي-پىكىرىن جازىپ العان بۇگىنگى قازاقستان عىلىمىنا بەيتانىس ماكس كۋچينسكي تۇلعاسى قازاق-گەرمان دوستاستىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىن عانا كورسەتپەيدى، جالپى الاشتىڭ ەۋروپاعا تەرەزە اشقان ەلەۋلى ءساتىن اڭعارتادى.

بىزدىڭشە، اتالعان نەمىس عالىمى تۋرالى دەرەكتەردى گەرمانيانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن عىلىمي ورتالىقتارى ارحيۆىنەن ىزدەستىرگەن دۇرىس. قازاق جەرى مەن زيالىلارى تۋرالى ەڭبەك تە وسىنداي مەكەمەلەردىڭ از تارالىممەن شىققان عىلىمي جيناقتارى قاتارىندا «شاڭ باسىپ» تۇرۋى مۇمكىن...

مۇنى جان-جاقتى ىزدەستىرۋ، كەشەندى زەرتتەۋ - ءدال وسى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە.

ديحان قامزابەكۇلى, پروفەسسور

«اباي-اقپارات»