ەلدەگى كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بەتىن اشىپ، ادىلەتتىلىكتىڭ جولىن سۇراپ، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا 1989 جىلدان بەرى 42 حات جازىپ، ەندىگى 43-حاتتى بىرەۋلەرگە جازدىرىپ وتىرعان – 95 جاسقا اياق باسقان قارت، مۇگەدەك اجە دەپ بىلىڭىزدەر.

ەڭبەك كىتاپشاما جازىلعان مالىمەتتەر بويىنشا، 41 جىل ەڭبەك ەتىپپىن، كادر ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالاقتىعىنان ءتورت-بەس جىلدىق ەڭبەكاقىم جازىلماي قالىپتى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستان ولكەلىك وقۋ بولىمىندە قىزمەتتە ءجۇرىپ، كولىك اپاتىنا ۇشىرادىم. تاشكەنت، شىمكەنت قالالارىنداعى اۋرۋحانالاردا ايلاپ جاتىپ، 1962 جىلى ەكىنشى توپتاعى ەڭبەك مۇگەدەگى بولدىم. زەينەتاقىمدى دۇرىس الىپ وتىرمىن. مەنىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەم – «ۆتەك» تەكسەرۋ قۇجاتتارى بويىنشا، كوزىمنىڭ كورمەۋىنە بايلانىستى، II ساناتتاعى ەڭبەك مۇگەدەگىنە تولەنەتىن قوسىمشا اقىنى زاڭدى تۇردە قۇپتالعان زەينەتاقىمەن بىرگە تولەۋ تارتىبىنە قاتىستى ادىلەتسىزدىك. سونداعى كوزىمنىڭ كورمەۋىنە بايلانىستى ەڭبەككە جارامسىزدىعىما بەلگىلەنگەن قوسىمشا تولەم – 1162 تەڭگە. جوعارىدا وتىرعان باسشىلار سول زاڭدى اقىمنىڭ تولەنۋىن ورىنداتۋعا نەگە ءالسىز؟ وسى جاعدايدى تەكسەرىپ، ادىلەتتىلىكتى ورناتۋى ءتيىس ورگاندار مەنىڭ حاتىمنىڭ باسىنداعى «95 جاستاعى مۇگەدەك» دەگەن ءسوزدى وقيدى دا، «الجي باستاعان، دەمەك، وعان زەينەتاقىسىن كوبەيتۋ نە كەرەك» دەيدى دە، ۇكىمەتتىڭ زەينەتكەرلەرگە شىعارعان قاۋلى-قارارلارىن تىزبەكتەپ، پاراق-پاراق حات جازادى دا، وعان قاناعاتتانباعان جاعدايدا «سوتقا جۇگىنىڭىز» دەگەن جاتتاندى جاۋاپپەن اياقتايدى.

زاڭگەرلەر مەن تەكسەرۋشى مىرزانىڭ دا ساۋاتى ناشار ەكەنىن 95-تەگى «الجىعان اجە» بىلايشا تۇسىندىرگەنىن ايىپ ەتپەسسىزدەر: پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، ۇكىمەت باسشىلارى، باس پروكۋراتۋرا مەنىڭ جولداعان ارىزىما بەرگەن جاۋابىن شىمكەنتتەگى وبلىستىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ دەپارتامەنتىنە جىبەرىپ وتىردى. ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان ۆ.رومانوۆ پەن وبلىستىق ەڭبەكتى قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ە. ماحاتوۆتىڭ، وقو بويىنشا دەپارتامەنتتىڭ بۇرىنعى باسشىلارى ب.سىزدىقوۆ جانە ۆ. دارونين مىرزالاردىڭ مەملەكەت قاۋلىسىنا سۇيەنىپ، تەكسەرۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونىڭ قورىتىندىسىن جانە «مىندەتتى تۇردە تولەنۋ كەرەك» دەپ قولتاڭبا سوققان جاۋابى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىندالعان جوق. وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ادىلدىككە قول جەتكىزۋگە زارىعۋدامىن. مەنىڭ سۇراپ وتىرعانىم – ماڭداي تەرىم مەن تابان اقىم ەمەس پە؟

تەكسەرۋدىڭ قورىتىندىسىنىڭ زاڭدى قۇجاتتارى بويىنشا، 32 000 تەڭگە الىپ جۇرسەم، وتكەن جىلى وقو ەڭبەكتى قورعاۋ دەپارتامەنتى «قاتەلەسىپ، سىزگە ارتىق اقشا تولەپپىز، ەندى ءجۇز مىڭدى قايتارىپ الامىز، ازىرشە پەنسياڭىزدى جىبەرمەيمىز» دەپ، باس بۋحگالتەر قوڭىراۋ شالدى. وسىنداي سۇمدىققا نە دەۋگە بولادى؟ زاڭدا وسىنداي ورەسكەلدىك بار ما؟ مەن ەشكىمگە دە ارتىق اقشا تولە دەپ ءوتىنىش جازعان جوقپىن عوي.

پروكۋرور مىرزالار، تەكسەرۋدىڭ زاڭدى ءتۇرى بىلايشا بولادى: ەكى جاقتى مەكەمەنىڭ ۆەدوموستارىن سالىستىرۋ ارقىلى تەكسەرۋ جاسايدى. مىنە، وسى جولمەن تەكسەرسەڭىزدەر، ەكى دۇنيەدە دە قاتەلەسپەيسىزدەر. وتكەن جىلى وقو ەڭبەكتى قورعاۋ دەپارتامەنتىندە ماعان اقشا اۋدارىپ جۇرگەن كاسسير ءار اي سايىن تيەسىلى اقشانى جىبەرەدى. ءجونىن سۇراسام، «مەن قاتەلەسىپپىن» دەيدى. ال قاتەسىن تۇزەتىپ، قايتادان مەنىڭ اقىمدى جيناقتاپ تولەمەيدى. ءتىپتى «قازپوشتا» باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان سىيىرباەۆتىڭ ءوزى «كەشىرىم سۇراپ»، حات جىبەردى. ول دا وتكىنشى عانا جاۋاپ بولىپ شىقتى.

جاعداي ءبارىبىر باياعىشا بولىپ جالعاسا بەردى. مەن دە لاجسىز بۇگىنگە دەيىن شىداۋدامىن. باس پروكۋروردان كەلگەن حاتتا وقو اكىمشىلىگىندەگى قۇجاتتار ارحيۆتە ساقتالماعاندىقتان، مالىمەت تولىق بولمادى دەپ جازىپتى. سول قۇجاتتاردىڭ مەندەگى تۇپنۇسقاسى دالەل ەمەس پە؟ نەگە قاپەرگە المادى؟ دەمەك، تەكسەرۋدىڭ ءمانى-ماعىناسى جوق ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. مەن ونداي ارحيۆتەردى تەكسەر دەپ وتىنگەم جوق، تەك قانا 1989 جىلعى «ۆتەك»-ءتىڭ زاڭدى قۇجاتى بويىنشا تولەم اقىمدى تالاپ ەتۋدەمىن عوي. ۇكىمەتتىڭ شىعارعان قاۋلىسىن تومەندەگىلەر تۇسىنبەيتىن كەزەڭگە تاپ بولدىق. قاۋلىنى سوتقا جولداپ، زەينەتاقىعا قوسىمشا تولەمدى داۋلاۋ كەرەك دەگەن ساۋاتسىزدىققا جول بەرىپ، پرەزيدەنت قول قويعان، پارلامەنت ماقۇلداعان قاۋلى سوتتا قارالمايتىنىن بىلمەيتىن ساۋاتسىزدارعا نە دەۋگە بولادى؟

پرەزيدەنتتىڭ حالىقتان كەلەتىن مىڭداعان حاتتاردى وقۋعا ۋاقىتى از ەكەندىگىن مەن جاقسى بىلەمىن. مەن ەكى ديپلومنىڭ يەسىمىن، ساۋاتتىمىن دا، وزگەلەرگە دە شامالى بولسا دا، ساباق بولسىنشى دەپ، ءارى پرەزيدەنتتىڭ قۇلاعىنا جەتسىن دەگەن ۇمىتپەن ەندى «دات» ارقىلى حات جولداپ وتىرمىن.

وتباسىمدا 5 ادام ءبىر كۇندە كولىك اپاتىنان قايتىس بولدى. ولاردى جالعىز ءوزىم جەرلەدىم. ماعان قارايتىن جالعىز قىزىم ۆاسيليا بەس قاپپەن كەلگەن ولىكتەردى كورىپ، اسىرەسە كەلىنىم عاليانىڭ باسى بولەك قاپتان ۇشىپ تۇسكەندە، جىندانىپ كەتىپ، قازىر پسيحديسپانسەردە جاتىر. ماعان قارايتىن ادام جوق.

وسى حاتتان كەيىن دە جالعىز ءوتىنىشىم: پرەزيدەنت نازارباەۆ زەينەتاقىما قوسىمشا «كوزى كورمەيتىنى ءۇشىن» دەگەن 1989 جىلدان بەرگى اقىمدى تۇگەل تولەمەي وتىرعانداردى تارتىپكە شاقىرىپ، ءوتىنىشىمدى قاناعاتتاندىرادى دەگەن ويدامىن.

ولاي بولماعان كۇندە مەنىڭ حاتىما جاۋاپ تا جازباڭىزدار، مەن بۇگىنگى لاۋازىمدى باسشىلاردان زاڭدىلىق شەشىم كۇتپەيمىن. باسقاشا جاۋاپتارىڭىزدى وقىعىم كەلمەيدى! مەن 95-كە كەلسەم دە، تيەسىلى اقىمدى المايىنشا ولمەيمىن.

دامەن ۇسەمبەكوۆا، قارت اجە

الماتى قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №10-11 (375) وت 16 مارتا 2017 گ.