«بۇگىنگى كۇندى ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋ ءۇشىن دە، بولاشاقتىڭ ديدارىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن دە كەشەگى كۇنگە كوز جىبەرۋىڭىز كەرەك» - دەپ ءسوزىمىزدىڭ باسىن ەلباسى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ قۇندى دا ويلى پىكىرىنەن باستاۋىمىزدىڭ  وزىندىك سىرى بار. راسىندا، وتكەنگە، تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتىپ جاۋحارلارىمىزدى زەردەلەمەي بۇگىنىمىز بەن ەرتەڭىمىزدى بولجاۋ استە مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن.

اتا-بابالارىمىز وسىناۋ ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن  جازيرالى دالامىزدى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قانا قويماي، وسى يەن دالادا سالت-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، دامىتىپ، ەكونوميكاسىنىڭ حال-جايىن دا قالىپقا كەلتىرىپ وتىردى.

جەرىمىزدىڭ قويناۋى ەسەپسىز  كەنىشكە، قازبا بايلىقتارمەن عانا تولىقپاي ىقىلىم زاماننان  كەلە جاتقان تاريحي جادىگەرلەردەن دە كەندە ەمەس.  وعان قاسيەتتى جەرىمىزدەن وسى كۇنگە دەيىن تابىلعان ارحەولوگيالىق، ساۋلەتتىك، فولكلورلىق جازبا دەرەكتەر كۋا.

ولاردىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ وتكەنىنەن سىر شەرتەتىن دەرەك رەتىندە ساقتاۋلى تۇر. اسىرەسە ارحەولوگيالىق مۇرالاردىڭ ىشىندە تاريحي ەسكەرتكىشتەر كوپتەپ سانالادى. سوناۋ ارقادان الاتاۋعا ، اتىراۋدان التايعا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان ەن بايتاق دالامىز بويىنشا مۇنداي دەرەكتەردى  كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن، بۇل ورايدا پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازارباەۆ بىلاي دەپ اعىنان جارىلعانى ءالى ەسىمدە: ء«بىزدىڭ دالالىق مەملەكەتىمىزدىڭ بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردى قامتيتىن تاريحى بار. ونىڭ ارقيلى كەزەڭىندە، ارقيلى ولكەمىزگە وردا قونىپ، تۋ تىگىلگەن. بىرەۋلەرىنىڭ ساياسي داۋرەنى الدەنەشە عاسىرعا سوزىلسا، بىرەۋلەرىنىكى بىرنەشە ايلارمەن شەكتەلگەن. سوعان قاراماستان، ونىڭ قاي-قايسىسى دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعدىرىمىزدىڭ ەڭ تالما كەزەڭدەرىن يەلەندى. سوندىقتان دا باتىس بەتىمىزدەگى سارايشىق، استانا، بايتاق، كۇنگەيىمىزدەگى سۋياب، بالاساعۇن، تاراز، سايرام، سوزاق، تۇركىستان، سىعاناق، ساۋران، جاڭاكەنت، قوزىباسى، اقمەشىت، ۇلىتاۋ، ورداتاۋ، كوكشەتاۋ، مەن الاشتىڭ اتى اتالعاندا ەت جۇرەگىمىز ەرىكسىز ەلجىرەپ قويا بەرەدى» دەپ تولقىعانى دا بەكەر ەمەس.

مىنەكي، قانشاما تاريحي قالالار بار. ال، ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى كونە سارايشىق قالاسى بولعالى تۇر.

شىن مانىندە ءبىر كەزدەرى التىن وردانىڭ كىشى سارايى، ءدىني استاناسى بولعان سارايشىق تالاي تاريحتى بۇگىپ جاتقان شەجىرەلى مەكەن. ول جونىندە تاريحشىلارىمىز نەشە مارتە زەرتتەگەنمەن سىرى تولىقتاي اشىلماعان قۇپيا تۇستارى دا جەتەرلىك.

مەنىڭ ايتپاعىم، سارايشىق قالاسىنىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى بولماق. ءيا، جۇيرىك ۋاقىت سىناپتاي سىرعىپ، جىلدار جوڭكىگەن سايىن سارايشىق قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان جايىق وزەنىنىڭ دە ارناسى وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. ماسەلەن، سوڭعى 40-50 جىلدا جايىق وزەنىنىڭ اعىسى سارايشىقتى سۋ استىندا قالدىرىپ شايىپ كەتۋ قاۋپىن تۋدىرۋدا. قولداعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى جىلدارى وزەن اعىسىنىڭ باعىتى 5-6 مەترگە وزگەرگەن كورىنەدى. بۇل دەگەنىمىز ءبىزدىڭ ۇرەيىمىزدىڭ، دابىل قاعۋىمىزدىڭ  ورىندى ەكەنىن دالەلدەي تۇسسە كەرەك. سونىڭ سالدارىنان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋىنە دە كوپ كەدەرگى كەلتىرىلىپ، قولبايلاۋ بولىپ وتىر.

نەگىزىنەن سارايشىقتاعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى العاش رەت 1937 جىلى جۇرگىزىلدى. ودان كەيىن اراعا ۋاقىت سالىپ 1950 جىلى ء  ا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جۇمىس جاسادى. ال، سوڭعى رەت 1989 جىلى  زەرتتەۋ جۇمىستارى باستاۋ الىپ ەدى، وكىنىشكە قاراي بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى قايتا توقتاعان بولاتىن.

ودان كەيىن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەزەڭدە 1999 جىلى  ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن «حان وردالى سارايشىق» اتتى تاريحي-مەموريالدىق كەشەن اشىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا جەتى حانعا ارنالعان كەسەنە، مەشىت، مۇراجاي ەنىپ سونىڭ ناتيجەسىندە قازبا جۇمىستارى قولعا الىنىپ، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلگەن ەدى. سول كەزدە تاريحي-ارحەولوگيالىق سارايشىق قورىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعانىمەن ول مۇلدە اياقسىز قالدى.ايتالىق، قازىردىڭ وزىندە دە شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلە كوپ.

ايتسەدە، سارايشىق قالاسىنىڭ وزەكتى پروبلەماسىنا بارىنشا كوڭىل اۋىرىپ، شىر-پىر بولىپ جۇرگەن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتپەسكە بولماس. ول كىسىنىڭ باسشىلىعى مەن ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا سارايشىق قالاسىنىڭ تۇيتكىلدى ءتۇيىنى شەشىلىپ، يگىلىكتى ءىستىڭ تامىرىنا قان جۇگرە باستاعانى مەنى اسا قۋانتادى.

ارينە، الدا اتقارىلار شارۋا شاش ەتەكتەن. سونىڭ ءبىرى سارايشىق قالاسىنىڭ اۋماعىنداعى  جەر تەلىمىن تەز ارادا زاڭداستىرۋ قاجەت. ودان قالدى قالانىڭ ارحەولوگيالىق، گەودەزيالىق اۋماعىن انىقتاۋ دا – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى.

سونداي-اق، اشىلعان مۇراجايدى قازىرگى زامان تالابىنا ساي ۇلكەيتىپ، تۋريستىك ينفراقۇرىلىمدى جانداندىرىپ، ۇلكەن تاريحي-مادەني ورتالىققا اينالدىرۋ دا وتە ماڭىزدى ءىس.

نەگىزىنەن بۇل جوبا 2013-2014 جىلدارى جاسالعانىمەن جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالعان بولاتىن. ەندىگى كەزەكتە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تاراپىنان تاپسىرما بولسا، ارحيتەكتورلار بىلەك سىبانا جۇمىسقا كىرىسۋگە دايىن.

ەڭ باستىسى جايىق وزەنى جاعاسىنداعى كونە قالانىڭ ىرگەسىن قىمتاپ، سۋ شايىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالۋ شارالارى قولعا الىندى. ءسويتىپ، سارايشىقتى تولىق قالپىنا كەلتىرىپ، جاعالاۋىن بەكىتۋ جۇمىستارىنا، جالپى قۇرىلىسقا 1 ملرد 625 ملن 197 مىڭ تەڭگە قارجى ءبولىندى.

قۇداي قالاپ، ءساتىن سالسا سارايشىق قالاسىنىڭ  كوركەيگەن ءساتىن كورۋ دە الىس ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى سارايشىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق جاعىنان تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋعا بىردەن-ءبىر سەپ بولماق.

زەينوللا ساماشەۆ،

ارحەولوگ- عالىم

Abai.kz